İSTANBUL BOĞAZINDA TEKNE TRAFİĞİ

Gemi Mühendisliği ve Sanayimiz Sempozyumu, 24-25 Aralık 2004 İSTANBUL BOĞAZINDA TEKNE TRAFİĞİ Doç.Dr.Fatma YONSEL 1, Müh.İrfan BAŞAR ÖZET İstanbul, Asya ve Avrupa kıtaları arasında çağlar boyu birçok medeniyet ve kültürle yoğrulmuş dünyanın en eski ve en güzel şehirlerinden biridir. İstanbul Boğazı ise Karadeniz ve Marmara denizi ile Akdenizi birbirine bağlayan yegane su yoludur.. İstanbul Boğazı ndan yılda 50 000 den fazla gemi geçmektedir. İstanbul un semtleri ve banliyöleri arasında aralıksız olarak sefer yapan yolcu gemileri ve feribotlarla günlük 2.000'den fazla karşıdan karşıya geçişin gerçekleştiği İstanbul Boğazı için kirlenmenin dışındaki hayati tehlikeler de kaçınılmazdır. İstanbul Boğazı ndan yılda 50 000 den fazla gemi geçmektedir. Çalışmada İstanbul Boğazı sahillerine bağlı olan teknelerin sayıları, büyüklükleri ve kullanım amaçları incelenmiş ve teknelerin İstanbul Boğazı ndaki deniz trafiğine etkileri değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Boğaz, Tekne Sektörü, Gemi Trafiği 1.Giriş Globalleşen dünyamızda ülkeler ve kıtalararası ulaşımın önemi gittikçe artmakta ve daha ucuz olması nedeni ile tercih sebebi olan deniz taşımacılığı bir çok sorunu da beraberinde getirmektedir. İstanbul, Asya ve Avrupa kıtaları arasında çağlar boyu birçok medeniyet ve kültürle yoğrulmuş dünyanın en eski ve en güzel şehirlerinden biridir. Asya ve Avrupa kıtalarının Boğaz la birbirini kucakladığı yerde kurulmuş olan bu şehrin nufusu 13 milyon civarında olup Anadoludan göçlerle sürekli artmaktadır. İstanbul Boğazı, Karadeniz ile Marmara denizini dolayısıyle Akdenizi birbirine bağlayan yegane suyoludur ve yerleşim bölgeleri yakınındaki bir çok deniz gibi kirlenmeye maruz kalmaktadır. Boğazlardaki trafik Panama kanalı trafiğinin beş katı büyüklüğündedir. 1 İTÜ-Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi, Deniz Teknolojisi Mühendisliği Bölümü, 34469 Maslak-İstanbul, e-mail: fyonsel@itu.edu.tr 284

Montrö Antlaşması ile Türkiyenin Boğazlar bölgesindeki tam egemenliği kabul edilmekle birlikte daha önceki Lozan Antlaşmasında olduğu gibi Ticaret Gemileri için Serbest Geçiş İlkesi muhafaza edilmektedir. İstanbul Boğazı ndan yılda 50 000 den fazla gemi geçmektedir. Bu gemilerin 5000 binden fazlası tankerdir. Bu da günde ortalama 15 tanker geçişine karşılık gelmektedir. [1, 2] İstanbul un semtleri ve banliyöleri arasında aralıksız olarak sefer yapan yolcu gemileri, feribot ve dolmuş ile yapılan günlük 2.000'den fazla karşıdan karşıya geçişin gerçekleştiği İstanbul Boğazı için kirlenmenin dışındaki hayati tehlikeler de kaçınılmazdır. Devlete bağlı olan şehir hatlarından ve özel sektörde faliyet gösteren Dentur Avrasya şirketinden alınan bilgilere göre her ay deniz yolunu kullananların sayısı yaklaşık olarak dört buçuk milyon kişi civarındadır. Özellikle yaz aylarında İstanbul Boğazı ndaki hareketlilik artmaya başlar. Bu dönemlerde rutin olan deniz taşımacılığının üzerine, çoğunluğunu acemi yada İstanbul Boğazı nın seyir koşullarına uymayan kaptanların yönetimindeki yatlar ve gezi tekneleri de eklenmektedir. Bunların dışında yerlerinden hiç hareket etmemelerine rağmen, İstanbul Boğazı nın zor olan doğal yapısını en çok sergilediği yerlerde bulunan yemek teknelerinin sayısıda azımsanmayacak miktarlardadır. Uluslararası antlaşmalar gereği transit geçiş yapan gemilerin üzerine, şehir hatları dışındaki yolcu taşıyan teknelerle, gezi, eğlence ve dinlence amaçlı tekneler de eklendiğinde İstanbul Boğazı trafiği zaman zaman içinden çıkılamaz bir hal almaktadır. 2003-2004 eğitim ve öğretim yılının bahar yarıyılında tamamlanan bu bitirme ödevi kapsamında İstanbul Boğazı sahillerine bağlı olan teknelerin sayıları, büyüklükleri ve kullanım amaçları güz yarıyılından başlayarak titizlikle incelenmiş ve teknelerin İstanbul Boğazı ndaki deniz trafiğine ve deniz kirliliğine olan etkileri değerlendirilmiştir. 2. Sayılarla İstanbul Boğazı ndaki Tekne Analizi: İstanbul Boğazı nda bulunan tekne türlerini genel olarak yat, balıkçı teknesi, balıkçı motoru, gezi teknesi, yemek teknesi ve gezi yatı olarak gruplandırabiliriz. Bu gruplama göz önüne alınarak İstanbul Boğazı nda sürdürdüğümüz tekne sayılarını tespit etme araştırmasının sayısal değerleri Tablo 1.1 ve Tablo 1.2 de görülmektedir. Yatlar: Bu çalışmada kullanılmış olan yat terimi genel olarak uzunlukları 6 metre ile 40 metre arasında olan, hem motor hem de yelkenli sevk sistemi olan, fiberglas, ağaç yada sacdan imal edilmiş, daha çok dinlence amaçlı ve özel yada tüzel kişilere ait olan teknelerdir. Balıkçı Tekneleri: Uzunlukları 10 ile 40 metre arasında değişen, uzun süreli balık avı seferlerinde kullanılan, en az bir bumba direği olan teknelerdir. Bu tekneler tamamen ticari amaca yönelik, Karadeniz de taka diye tabir edilen ahşaptan yapılmış ve güçlü sevk sistemine sahip olan teknelerdir. 285

Balıkçı Motorları: Uzunlukları 2 ile 6 metre arasında olan, ahşaptan yapılmış, kürekle veya içten,kıçtan takma motor sevk sistemlerine sahip olan daha çok amatör balıkçıların kullandığı kayık tarzı teknelerdir. Gezi Teknesi: Uzunlukları 20 ile 45 metre arası değişen, yolcu kapasitesi 50 ile 250 kişi arasında olan sacdan yapılmış, ticari olarak insanları boğazda gezdiren, lisanslı teknelerdir. Aynı zamanda bu gurup Beşiktaş-Üsküdar hattında kullanılan tekneleri de kapsamaktadır. Avrupa Yakası Analizleri Tablo 1.1 Avrupa Yakası Tekne Sayıları Yat Balıkçı Teknesi Balıkçı Motoru Gezi Teknesi Gezi Yatı Rumeli Kavağı 74 102 2 Yemek Teknesi Sarıyer 22 30 18 2 Kireçburnu 4 Tarabya 114 50 1 Yeniköy 26 6 İstinye 68 20 60 1 9 Baltalimanı 1 4 Rumeli Hisarı 1 6 1 Bebek 14 40 5 5 Arnavutköy 7 36 12 Kuruçeşme 11 18 2 12 Ortaköy 12 5 Beşiktaş 8 28 Karaköy 40 Eminönü 30 Sarayburnu 10 5 2 Cankurtaran 6 2 Zeytinburnu 7 Bakırköy 822 20 Toplam 1075 131 403 126 19 27 Gezi Yatı: Uzunlukları 20 ile 30 metre arasında değişen, daha çok lüks hizmete yönelmiş, kapasiteleri 10 ile 50 kişi arasında değişen, ahşap veya fiberglas tan imal edilmiş olan tekneler. Bu tekneler yat olarak alınıp, revize edilerek ticari amaçla kullanılmaktadır. genellikle akşam yemekli müzikli tekneler olup son derece yavaş seyirlidirler. Çoğu zaman ana trafik rotasının dışında seyrederler. 286

Yemek Teknesi: Uzunlukları 10 ile 15 metre arasında değişen ahşaptan yapılmış, sevk sistemleri çok güçsüz olan teknelerdir. Esas amaçları dinlence olarak imal edilen bu teknelerde, kaptan dairesi iptal edilerek mutfak haline getirilmiştir. Kapasiteleri en fazla 30 kişiyi alabilmekte olup halk arasında cız-bız olarak tanımlanan teknelerdir. Anadolu Yakası Analizleri Tablo 2. 2 Anadolu Yakası Tekne Sayıları Yat Balıkçı Teknesi Balıkçı Motoru Gezi Teknesi Gezi Yatı Yalıköy 8 20 1 Beykoz 21 3 Gümüşsuyu 15 131 33 Anadolu Kavağı 91 152 1 Paşabahçe 1 19 Kanlıca 1 12 Anadolu Hisarı 27 Kuleli 15 Üsküdar 27 2 Salacak 21 22 Kadıköy 7 15 53 Kalamış 510 Fenerbahçe 230 Dalyan 28 Caddebostan 18 Şaşkınbakkal 23 Suadiye 19 Çatalçeşme 24 Bostancı 19 14 Küçükyalı 15 8 Maltepe 8 10 1 Kartal 9 1 7 Pendik 6 5 Toplam 935 127 456 131 0 4 Yemek Teknesi 3. İstanbul Boğazı ndaki Tekne Analizinin Değerlendirilmesi Yaptığımız çalışmanın sonuçlarına göre İstanbul Boğazı nın Anadolu yakasındaki çeşitli limanlarda ve koylarda barınmakta olan toplam tekne sayısı 1653 tür. Toplam 1653 teknenin % 56 ini yatlar, % 28 ini balıkçı motorları, % 8 ini balıkçı teknesi ve diğer % 8 ini gezi teknesi oluşturmaktadır. 287

İstanbul Boğazı nın Rumeli yakasındaki tekne dağılımına gelince çeşitli limanlarda ve koylarda barınmakta olan toplam tekne sayısı 1781 dir. Toplam 1781 teknenin % 60 ını yatlar, % 23 ünü balıkçı motorları, % 7 sini balıkçı teknesi, %7 sini gezi teknesi, %2 sini yemek teknesi ve %1 ini gezi yatı oluşturmaktadır. Boğazın iki yakası barınaklar, koylar, banklar ve diğer topografik özellikleri farklı olmakla birlikte teknelerin boğazın iki yakası arasındaki dağılımı bu özelliklerle bir ilişki göstermemektedir. İstanbul Boğazı nda bulunan tekneleri toplam dağılım grafiği incelenirse, toplam 3434 teknenin % 58 ini yatlar, % 25 ini balıkçı motorları, % 8 sini balıkçı teknesi, % 7 sini gezi teknesi, % 1 ini yemek teknesi ve % 1 ini gezi yatı gruplarının oluşturduğu görülür. 1% 1% Genel Toplam Avrupa ve Anadolu 25% 8% 7% 58% Yat Balıkçı Teknesi Balıkçı Motoru Gezi Teknesi Gezi Yatı Yemek Teknesi Şekil 3.1 Genel Tekne Dağılım Grafiği 4. İstanbul Boğazı ndaki Tekne Sektörünün Trafiğe Etkisi: Boğaz daki tekne sektöründe daha önce belirtildiği gibi 6 esas gurup vardır. Bunların her birinin amaçları ve bu amaçlarına bağlı olarak kullanım biçimleri ve kendi içlerinde kural ihlallerine eğilimleri bakımından farklılıkları vardır. Yatlar kişisel arzularına göre hareket etme eğilimindedirler ve genellikle keyfi rotalar çizerler. Bu çizdikleri rotalar İstanbul Boğazı gibi özel bir konumu, biçimi ve trafik düzeni olması gereken bir yöreye her zaman uygun olmayabilir. Az sayıda yatın seyir halinde olduğu günlerde bu önemli bir sorun yaratmayabilir. Ancak yaz aylarında Perşembe gününden başlayarak uzun hafta sonu planlayan yatçıların hemen hepsi trafiğe çıkarlar. Bu durumda hafta sonlarının başında kuzeyden güneye sonra da güneyden kuzeye ciddi bir trafik yaşanır. Özellikle dönüş günü olan Pazar günleri saat 13:00 dan başlayarak akşam 20:00 a kadar süren yoğun bir kuzey trafiği, Perşembe Cuma günlerinden başlayan yoğun 288

bir güney trafiği yaşanır. Özellikle Bakırköy ve Fenerbahçe de yoğunlaşmış olan yatlar, marinalardan çıkarken ve girerken büyük boyutlarda trafik yoğunluğuna yol açarlar. Bu durumlarda ise Boğazın güneyinden kuzeyine doğru olan yoğunluk artar. Trafik yoğunluğun artmasının sebeplerinden biri de Boğazın belli bölgelerinde balık tutmakta olan balıkçı motorlarıdır. Balıkçı Teknelerinin büyük bir çoğunluğu Karadeniz de balıkçılık yapmaktadırlar. Bu nedenle çekek sağlarından çıktıktan sonra genellikle boğazı terk ederler. Bu nedenle balığın Karadeniz de bulunduğu dönemlerde bunların boğaz trafiğine ve ekolojik yapısına etkileri minimaldir. Ancak gezegen balıkların boğaza girdiği ve Marmara ya geçtiği dönemlerde çekek sahaları çoğunlukla kuzeyde bulunan bölgelerde yani Yalıköy, Anadolu Kavağı, Anadolu Hisarı, Rumeli Kavağı, Sarıyer ve İstinye koylarında bulunduğu için bu mevsimlerde güney yönlü balıkçı teknesi trafiği artar. Balıkçı teknelerin, çekek sahalarının (liman) dağılımı, Rumeli yakasında, Rumeli Kavağı nda 74, Sarıyer de 30, İstinye de 20, Sarayburnu nda 5 ve Cankurtaran da 2 tanedir ( Şekil 4.1 ). Anadolu Yakasın da ise teknelerin sayısı Anadolu Kavağı nda 91, Yalıköy de 8, Anadolu Hisarı nda 27 ve Kartalda 1 tanedir (Şekil 4.2 ). 2% Avrupa 23% 15% 4% 56% Rumeli Kavağı Sarıyer İstinye Sarayburnu Cankurtaran Şekil 4.1 Balıkçı Tekneleri Avrupa Yakası Grafiği Anadolu 72% 6% 21% 1% Anadolu Hisarı Kartal Anadolu Kavağı Yalıköy Şekil 4.2 Balıkçı Tekneleri Anadolu Yakası Grafiği 289

Balıkçı Teknelerinin toplam çekek yerleri göz önüne alındığında ortaya daha değişik bir tablo çıkmaktadır. Şekil 4.3 te görüldüğü gibi, balıkçı teknelerinin büyük çoğunluğu boğazın kuzey bölgelerinde bulunmaktadır. (% 97). Ancak geriye kalan %3 ü boğazın güneyindedir. Bu gösteriyor ki, gezegen balıkların boğaza ve Marmara ya girdikleri mevsimlerde gerek boğazın içinde gerek Marmara da balık hareketlerinin güncel ve aylık değişimlerine göre bu tekneler boğazda kuzey güney yönünde ciddi bir trafik oluştururlar. Ayrıca balıkların küme yaptıkları bölgelerde geniş bir alanda yan yana çevirme yaptıkları için bu durumlarda boğaz trafiğinde bazen kısa bazen uzun sürebilen yoğunluklar yaşanabilmektedir [3] Kuzey Güney Dağılım 3% Kuzey Güney 97%. Şekil 4.3 Balıkçı Tekneleri Kuzey-Güney Dağılım Grafiği Balıkçı Motorları içten yada kıçtan takma sevk sistemli motorlardır. Özellikle gezici balıkların boğaza girdiği dönemlerde toplu halde trafiğe çıkarlar. Bu dönem Mayıs ve Ekim ayları arasını kapsar. Balıkların göç içgüdülerine bağlı olarak özellikle boğazın belirli yerlerinde yoğunlaşırlar. Bu bölgeler, Kuruçeşme, Yeniköy, Büyükdere, Poyrazköy v Sahilburnu açıklarıdır. Amaçları amatörce balık tutmaktır. Balık tutma teknikleri, çoğu zaman akıntıya karşı rolantide giderek teknelerinin yerlerini fazla değiştirmeksizin ve oltalarının çok fazla havalanmasına engel olmak amacıyla yaklaşık düzende suyun yüzeyine yayılırlar. Dikkatleri tutmayı umdukları balığa yoğunlaştığı için boğazdaki küçük ve büyük gemi trafiğini göz ardı edebilmektedirler. Potansiyel kazalar için bu durum mükemmel bir örnek teşkil eder. Gezi tekneleri Boğazın iki yakası arası yolcu taşıyanlar ve Boğazda turist gezdirenler olmak üzere iki ana gurupta toplanabilir. Boğazın iki yakası arasında yolcu taşıyanlar, Beşiktaş Üsküdar arasında tarifesiz olarak çalışan dolmuş tipli teknelerdir. Toplam sayısı araştırmalarımıza göre 55 tir. Boğazın iki yakası arasında yolcu taşırlar. Bir seferde taşımaları gereken yolcu sayıları belirli olmakla beraber yolcu yoğunluğunun olduğu saatlerde ve özellikle de Cumartesi ve 290

pazar futbol maçlarının olduğu saatlerde bu kurallara uymayarak kapasitelerinin üstünde yolcu taşıdıkları kolayca gözlenebilir. Çoğu zaman güvenlik tedbirlerini de göz ardı ederler. Kabataş ile Üsküdar arasındaki bölgeler Boğaz daki su akıntılarının yüksek olduğu bölgelerdir. Ayrıca bu bölgeler Boğaz da hakim olan kuzey ve güney rüzgarlarına da açıktır. Gezi tekneleri iki yaka arasında çalıştıklarından kuzey güney yönlü boğaz trafiğini çaprazlayan bir rotaları vardır. Bu nedenle rüzgarlı ve fırtınalı günlerde Boğaz trafiği için ciddi risk oluştururlar. [3] Turist gezdiren tekneler Boğazın çeşitli noktalarından hareket eden, zaman zaman yolcu kapasitelerinin de üzerine çıkarak, akıntı durumuna göre bir sahil boyu kuzeye gidip öbür sahil boyu geriye dönen yarım yada tam günlük tur organize eden teknelerdir. Gezi Yatıları genellikle akşam yemekli müzikli tekneler olup son derece yavaş seyirlidirler. Çoğu zaman ana trafik rotasının dışından seyrederler. Yemek Tekneleri ise sahile bağlıdırlar. Deniz üstü restoranlarından farkları yoktur. [3] 5. Sonuçlar Bu araştırmadan görüldüğü üzere İstanbul Boğazı nın her iki yakasında değişik amaçlı ve küçümsenemeyecek boyutta bir tekne sektörü vardır. Tekne sektörü adı altında yatlar, balıkçı tekneleri, balıkçı motorları, gezi tekneleri, gezi yatları ve yemek tekneleri bulunmaktadır. Bunların boğaz trafiğine olumsuz etkileri olduğu özellikle belirli mevsimlerde, boğazdaki rüzgarlara, hava şartlarına, akıntı değişikliklerine ve balıkların göçlerine ve bu göçlerin yollarına göre ciddi deniz trafiği sorunları ortaya çıkmaktadır. Bu sorunların başlıcaları olarak, iki yaka arasıda yolcu taşıyan tarifesiz küçük teknelerin, amatörler tarafından kullanılan balıkçı motorlarının sorumsuzluklarından kaynaklanan trafik sorunları gelmektedir. Buna özel yatların sorumsuzca davranışları da eklendiğinde bu sorunun küçümsenmeyecek boyutta olduğu ve ilerde daha da karmaşık bir hale gelmemesi için şimdiden önlemler alınmasının gerektiği ortaya çıkmaktadır. Deniz trafiğinin beraberinde getiridiği kaza riski hayati tehlikeler ve trafik sorununa ek olarak ciddi ekolojik problemlerin ortaya çıkması da kaçınılmazdır. Bu nedenlerle ileriki yıllarda gelişmesi beklenen bu sektörün içinde çalışmakta olan insan gücünün şimdiden iyi eğitilmesi ve kurallara uymalarının sağlanması gerekecektir. Gezi gemilerinin bazılarından yayımlanan çok yüksek sesli ve değişik müzik dinletileri ayrıca gürültü kirlenmesine de yol açtığından bu yönde de ciddi tedbirlerin alınması gerekmektedir. 291

Kaynaklar [1] Montreux Boğazlar Sözleşmesi, 1998. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, Seyir, Hidrografi ve Oşanografi Dairesi Yayınları, Ankara. [2] Türk Boğazları Deniz Trafik Düzeni Tüzüğü, 1994. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Yayını, Ankara. [3] İrfan Başar, İstanbul Boğazında Tekne Sektörü, İTÜ Gemi İnşaatı Ve Deniz Bilimleri Fakültesi, Deniz Teknolojisi Mühendisliği Bölümü,Bitirme Ödevi, No: 1148 YON, Mayıs 2004 292