İstanbul; dün bugün, yarın

Transkript

1 İstanbul; dün bugün, yarın İstanbul da Ulaşımın Gelişimi Doç. Dr. Meryem HAYIR

2 İSTANBUL DA ULAŞIMIN TARİHSEL GELİŞİMİ İstanbul da ulaşımın tarihsel gelişimine bakıldığında, 19.yy başlarında ulaşımın yaya ve at arabaları ile gerçekleştirildiği görülmektedir. İlerleyen yıllarda deniz ulaşımındaki gelişme ile birlikte şehir hatları vapurları ulaşım sistemleri içerisinde yer almaya başlamıştır. Tünel, tramway ve trenin devreye girmesi ile birlikte kent içi ulaşımda toplu taşıma dönemi de başlamıştır. Cumhuriyet döneminde ise kentin ulaşım planlama çalışmaları arasında dikkat çeken unsur Fransız kent plancısı Henri Prost un çalışmalarıdır. Prost 1937 de yaptığı planda yeni arterlerin açılmasını önermiş ve kentin ulaşım sistemini otomobil eksenli olarak planlamıştır. Bu plan parça parça uygulanmış olsa da kent içindeki ulaşım yapısını değiştirecek asıl değişiklikler Menderes döneminde gerçekleştirilmiştir li yıllar ile birlikte motorlu taşıtların artması ile karayolu ulaşım problemleri ortaya çıkmaya başlamıştır yılında Boğaziçi Köprüsü ve I. Çevre yolunun yapımı, 1988 yılında Fatih Sultan Mehmet Köprüsü ve II. Çevreci yolunun yapımı ile kentin karayolu merkezli ulaşım gelişimi sürmüştür lı yılların başında yeni yol yapımının ulaşım problemini çözmeyeceği gerçeğinden hareketle raylı sistemler ve toplu taşımacılığa önem verilmeye çalışılsa da kentin karayolu eksenli ulaşım sistemini hızla gelişmeye devam etmiştir.

3 İstanbul da kent içi ulaşımın gelişi ile ilgili pek çok çalışma bulunmaktadır (Tekeli, 2010; Ilıcalı ve diğerleri: 2011, Murat ve Şahin, 2010 vd.). Murat ve Şahin in İstanbul Ticaret Odası tarafından yayınlanan Dünden Bugüne İstanbul da Ulaşım çalışması İlhan Tekeli nin çalışmasının tamamlayıcısı olma özelliğindedir. Tekeli İstanbul Ulaşımının Cumhuriyet dönemindeki gelişimini nüfus sayım dönemlerine paralel olarak ele almış ilk dönem olarak dönemini incelemiş, sonrasında ise beşer yıllık dönemlerde ele almış ve 1985 yılına kadar olan kısmını incelemiştir yılına kadar olan dönem kent içi ulaşımda raylı ve deniz taşıma sistemleri hakım olduğu dönemdir. Cumhuriyetin yabancıların elinde bulunan kurum ve kuruluşları millileştirme çabaları ulaşım sistemlerinin millîleştirilmesini sağlamıştır. Bu nedenle dönemi ulaşımın devlet eliyle yapıldığı dönem olmuştur. İktidar değişikliği ve Demokrat Partinin İktidara gelmesiyle birlikte özel araba sahipliliği artmış, nüfusun artmasıyla birlikte şehrin büyüdüğü devletin elinde bulunan mevcut araçların ihtiyacı karşılamaması neticesinde dolmuş ve minibüs taşımacılığının da ulaşım sistemine dâhil olduğu dönem, artan özel araç sahipliğin arttığı ve trafik yoğunluğunun arttığı dönemi. Bu dönemde kentin her iki yakası 1. Boğaz Köprüsü ile birbirine bağlanmıştır yılı sonrasında önlenemeyen nüfus artığının yarattığı sıkışıklıklar İstanbul ulaşımında sistem değişikliğini gündeme getirmiş, raylı sistemlerin oluşturulması gerekliliği kabul edilmiştir. Bu sistemlerin gelişimi ilgili bölümde ele alınacaktır.

4 Deniz Ulaşımı 19. yüzyılda Boğaziçi'nde ulaşımını sağlamak için Şirketi Hayriye'yi kurmuştur(sultan 2. Mahmut Devri). Yine hemen hemen aynı yıllarda (1860) da İstanbul tramvaya kavuşuyordu. Şirketin en küçük vapurlarından 55 numaralı Bebek, Arnavutköy Akıntıburnu'nda suları arkasına almış, aşağıya doğru seyrediyor. Belli ki köprüye gidiyor. Denizyolları'nın en büyük yolcu gemilerinden İzmir de Karadeniz'e doğru yukarı çıkıyor. Kimbilir, belki de uğrağı Zonguldak olacak. Arkasından Sinop, Samsun ve daha ilerdeki iskeleler... (Fotoğraf: Selahattin Giz)

5 ilk yandan çarklı boğaz vapuru Şirketi Hayriyeyi kuran idare meclisi Kaynak: TMH - TÜRKİYE MÜHENDİSLİK HABERLERİ SAYI /1

6 Boğaz içinde seferlere yandan çarklı buharla gemilerle başlamış bunlar giderek o zamanın modern gemilere halini almışlardır. Bu gemiler Boğaz içinin iki yakasında üç şekilde her gün düzenli olarak çalışmaya başladılar, hatırlamak gerekirse; 1) Galata Köprüsü ile Boğaz'ın iki yakasındaki tüm iskelelere uğrayıp giden (dilenci postası), 2) Köprüden kalkıp Yeniköy kadar uğramadan giden (Doğru Posta) 3) Zik zak seferler

7 Bir süre sonra bu kuruluşun özü; işletmeci Şirketi Hayriye'den alınıp devletleştirilerek Denizcilik İşletmesine verildi ve bacalardaki Numaralar silinip, bu işletmenin amblemi konuldu ve kanımca böylece sistemdeki çöküş başladı. Nihayet, ulaşım isteğini tümü ile karşılayan bu sistemdeki sefer sayıları azaltıldı ve sonra da turistik sefer haline getirilip günde bir kaç taneye indirildi. Oysa zamanında büyük işler yapan bu şirket vapurlarına Boğazın İncileri adı verilip büyük olanları 1000 e yakın yolcuyu düzenli olarak sabah akşam Boğaz'ın uçlarından Galata Köprüsüne taşırdı. Her ne kadar Boğaz'ın iki yanındaki karayolunun kapasite ve standardının düşüklüğü bu vapurlara ilginin artmasında rol oynadı ise de, daha sonra yapılan yol genişlemeleri bugün zirve saatlerde yine yeterli olmamakta ve Karaköy yönündeki araç kuyrukları Arnavutköy'den başlamaktadır. Tatil günlerinde ise yol tıkanıklıkları tüm Boğaz boyunca işkence yaratmaktadır. Her gün işlerine gitmekte olan Boğaz içili araç sahiplerine bir anket yapılıp sorulsa, bunlardan hızlı, düzenli konforlu deniz ulaşımını tercih edeceklerin sayısının çok olduğu görülür. Günlük otomobil ulaşımının beraberinde olan park sorunu, zaman ve akaryakıt kaybı ve stresin ilerde daha da artacağının görülmesi için kahin olmaya gerek yoktur.

8 Kaynak: TMH - TÜRKİYE MÜHENDİSLİK HABERLERİ SAYI /1 Bebek. Geçen yüzyılın sonunda. Eski yerleşim: Yalı 1982'deki Bebek. Aynı noktadan bakış.

9 Kaynak: TMH - TÜRKİYE MÜHENDİSLİK HABERLERİ SAYI /1

10 Kaynak: TMH - TÜRKİYE MÜHENDİSLİK HABERLERİ SAYI /1

11 İstanbul Ulaşımında değişik şirketler ulaşım hizmetinde bulunmuştur yılına kadar değişik şirketler eliyle yürütülen deniz seferleri 1945 ten itibaren tek çatı altında birleştirilerek Şehir Hatları İşletmesi adını aldı. Boğaz, Marmara ve Haliç hatlarında vapur taşıma işini tek başına üstlenmiş bir hale gelen Şehir Hatları İşletmesi 1952 de kurulan Denizcilik Bankası yerine 1983 te kurulan Türkiye Denizcilik Kurumu ve 1948 te kurulan Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü ne bağlı olarak faaliyetlerini sürdürdü yılı Mart ayında Şehir Hatları nın İDO ya devri, Şehir Hatları nda yeni bir dönemin başlangıcı oldu yılı Eylül ayında da İstanbul Şehir Hatları Turizm ve Tic. San. AŞ. kurularak, Şehir Hatları vapurları ve İskeleleri yeni şirkete devredilmiştir ( Günümüzde özel teknelerinde faaliyet gösterdiği deniz ulaşım sektörü Şehir Hatları Vapurları ve 1987 yılından itibaren İstanbul Deniz Otobüsleri Sanayi ve Ticaret A.Ş (İDO) tarafından yürütülmektedir.

12 Bugün boğaz kıyısında ağırlıklı olmak üzere pek çok iskeleden seferler yapılmaktadır. Deniz Hatları Avrupa Yakasında; İstanbul Boğazazı nda Kabataş, Beşiktaş, Ortaköy; Arnavutköy, Bebek, İstinye, Sarıyer, Rumelikavağı iskelerinden hizmet verir. Haliç kıyılarında, Ayvansaray, Eyüp, Kasımpaşa, Sütlüce, Hasköy iskeleleri; Boğazın Haliç ve Marmara Denizi ile kesiştiği noktada Karaköy ve Eminönü İskeleri Avrupa Yakasının diğer noktalarıdır. Anadolu Yakasında ise Bogaziçin de; Anadolukavağı, Beykoz, Paşabahçe, Çubuklu, Anadoluhısarı, Küçüksu, Kandilli, Kanlıca, Beylerbeyi, Çengelköy, Haydarpaşa İskelelerinden hizmet verir. Anadolu yakasının Marmara Denizi kıyısında Bostancı ve onun devamında Burgazada, Büyükada, Heybeliada, Kadıköy, Kınalıada, iskelelerinde Şehir hatları seferleri yapılmaktadır.

13 Hızlı Feribot, Deniz Otobüsü ve arabalı Vapur seferlerinin yapıldığı iskeleler ise; Avrupa Yakasında: Yenikapı, Bakırköy, Kabataş, İstinye, Sarıyer, Beşiktaş, Sirkesi, Avcılar, Büyükçekmece dir. Anadolu Yakasında ise harem, Kadıköy, Bostancı, Maltepe, Pendik, Kartal, Beykoz, Burgazada, Kınalıada, Heybeliada, Büyükada ve Tuzla İskeleleri kullanılmaktadır. İstanbul da konforlu ve hızlı ulaşım olanağı sunan deniz otobüsleri 8 Haziran 1987 de Bostancı-Kabataş arasında ilk deniz otobüsü seferleri başladı. Bugün İDO; 19 hatta 25 Deniz Otobüsü, 10 Hızlı Feribot,18 Araba Vapuruyla 32 noktaya 53 gemi ile hizmet götürmektedir (Şekil 13).

14 Raylı Sistemler Tünel Taksim Karaköy Tunneli Ocak 1875

15

16 Metro Ulaşımı Dünyanın ikinci metrosu olarak 1875 yılında hizmete açılan İstanbul metrosu (Tünel) den 113 yıl sonra İstanbul da metro çalışmaları yeniden başladı de projesi tamamlanan İstanbul Metrosu (Taksim-4.Levent) Eylül 1990 da işletmeye alındı. Bu hat kuzeye doğru Oto Sanayi Sitesi, Maslak üzerinden Hacıosman a kadar uzatılmıştır. Bu hattın güney uzantısı Taksim-Şişhane arasındaki kısmı 31 Ocak 2009 da hizmete açılmıştır. Hat 15 Şubat 2014 te Yenikapı ya bağlanmış ve Marmaray ile bağlantısı sağlanmıştır. Bu bağlantının sağlanması ve Marmaray Projesinin 29 Ekim 2013 te tamamlanarak hizmete alınması İstanbul ulaşımında önemli rahatlama sağlamıştır. Yenikapı dan Marmaray a aktarma yaparak 10 dakikadan daha kısa zamanda Üsküdar a ulaşmak mümkün kılınmıştır. İstanbul da yeni metro hatları olarak 2005 de Otogar-Bağcılar, İkitelli- Başak Konutları metro hattının ve Kadıköy-Kartal metrosunun yapımına başlandı. Kartal Metrosu 17 Ağustos 2012 de tamamlanarak hizmete açıldı. Başakşehir hattı 2013 de hizmete açıldı.

17 Marmaray Marmaray, İstanbul'un Avrupa ve Asya yakalarındaki demiryolu hatlarını İstanbul Boğazı altından geçen bir tüp tünelle birleştiren 76 km lik bir demiryolu iyileştirme ve geliştirme projesidir. Halkalı ile Gebze arasında çalışması planlanan hattın boğaz geçişini de içine alan, Ayrılıkçeşme ve Kazlıçeşme arasındaki 14 km'lik bölümü 29 Ekim 2013 tarihinde hizmete açılmıştır. Açılan hatta 3'ü yeraltında olmak üzere toplam 5 istasyon vardır.

18 Hafif Metro İstanbul da Tramvayların kaldırılması ve hatlarının sökülmesinden 23 yıl sonra artan şehir içi trafik yoğunluğunu gidermek amacıyla yeniden raylı sistemler şehir içerisinde oluşturularak hizmete açıldı. Yeni dönemde 1989 yılında Aksaray- Kartaltepe Hafif Raylı Sistemi (LRT, Hafif Metro) açıldı ve Esenler e uzatıldı. Bu hat 1994 yılında Bakırköy e ve 24 Haziran 2002 de Atatürk Havalimanı na kadar uzatıldı. Zeytinburnu istasyonundan 1994 yılında Tramv a bağlantı sağlanarak Tramway hattı entegrasyonu sağlandı yılı itibari ile Hafif Metronun araç sayısı 80 tanedir.

19 Tramvay İstanbul kent içi ulaşımı 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi`nin kurulması ve Tünel Tesisleri`nin inşaasıyla başlar yılında şirket atlı tramvay olarak dört hatta taşımacılığa başladı. Bu hatlar Azapkapı-Galata, Aksaray-Yedikule, Aksaray-Topkapı ve Eminönü-Aksaray idi ve ilk sene 4,5 milyon kişi taşındı. Daha sonraki yıllarda yeni hatlar eklenmiştir. Bu hatlarda 430 at, 45 tramvay arabası 1 metre hat genişliği olan demiryolunda çalışmaktaydı yılında atlı tramvay bir yıl süreyle çalışmasına ara verdi çünkü Savunma Bakanlığı, Balkan Savaşı sırasında tüm atları cepheye gönderdi. Tramvay ağı 2 Şubat 1914 tarihinde Katenersiz tel ile elektrikli hale getirildi. 8 Haziran 1928 tarihinde Tramvay Üsküdar ve Kısıklı arasında çalışmaya başladı.1950'lere gelindiğinde, tramvay hatlarının uzunluğu 130 km'ye ulaşmıştı yılında 56 hatta 270 tren ve 108 milyon yolcu ile zirve yıllarını yaşadı. 27 Mayıs ihtilali sonrası şehirdeki tramvay hizmeti kapanmaya başladı. Hatlar sökülerek yerine o günün şartlarında daha hızlı ve seri hareket edebilen motorlu taşıtların ilerleyebileceği yollar inşa edildi. Eski Tramvaylar 12 Ağustos 1961 yılına kadar kentin Avrupa yakasında ve 14 Kasım 1966 yılına kadar Asya yakasında hizmet vermeye devam etti.

20 Nostaljik Tramvay 1990 yılında Tünel-Taksim tramvay hattı 4 adet araçla hizmete alınarak İstanbullular için nostaljik seferlere başladı. Hemen ardından 1992 yılında Sirkeci-Aksaray- Topkapı hattında raylı sistem (çağdaş tramvay) hizmete girdi. Aynı yıl yeni Galata Köprüsü trafiğe açıldı. Hattın batı yönüne uzatılarak Zeytinburnu'nda Hafif Metro hattı ile entegrasyonu 1994 yılında sağlanmıştır. Hat 1996 yılında bir durak uzatılarak Eminönü ne kadar ulaşmıştır yılında Tramvay hattının Eminönü nden Kabataş a uzatılması ve oradan da füniküler aracılığı ile Taksim metrosuna bağlantısının yapılması amacıyla inşaat çalışmaları başladı ve tramvay çalışmaları Ocak 2005 de füniküler inşaatı Temmuz 2006 da tamamlanarak hatlar hizmete açıldı ve böylece eski Galata Köprüsü üzerinden olmasa da yeni Galata Köprüsü nden 44 yıl sonra yeniden tramvay geçti.

21 Füniküler Taksim-Kabataş arası ulaşım fünikülerin (2 araçla) hizmete açılmasıyla110 saniyeye indi. Tramvay in Zeytinburnu- Bağcılar bağlantısı 2006 yılında gerçekleştirişmiş ve Şubat 2011 Zeytinburnu ndan yapılan aktarmalar kaldırılarak hat kesintisiz hale getirilmiştir. Böylece Bağcılardan tramvaya binen bir kişi 19,5 km ve 31 istasyon giderek 65 dakika sonra Kabataş a ulaşmış olabilecektir. Sonrasında da finüküler kullanarak Taksim metro istasyonuna ulaşacak, buradan Yenikapı- Hacıosman Metrosu ile entegre kullanın imkanı bulacaktır.

22 Sultançiftliği-Edirnekapı Kabataş-Bağcılar hattının dışında oluşturulan diğer bir tramvay hattı inşası 26 Şubat 2003 te başlayan ve 17 Eylül 2007 de hizmete alınan Sultançiftliği- Edirnekapı hattıdır. Bu hattın devamı olan ve hattı Bağcılar- Kabataş tramvayına entegre edecek olan Edirnekapı-Topkapı hattının yapımına Ocak 2008 de başlandı ve 18 Mart 2009 da tamamlanarak açıldı. Bu hat kısa olmasına rağmen raylı sistemin entegrasyonu için kilit öneme sahiptir. Kabataş- Bağcılar ve Topkapı- Sultançiftliği arasında toplam 155 tramvay aracı çalışmaktadır.

23 Kadıköy-Moda tramvayı İstanbul un Asya yakasında hizmet veren tek tramvay hattı 1 Kasım 2003 de 8 adet araç ile hizmete açılan ve nostaljik özellikte olan Kadıköy-Moda tramvay hattıdır. İstanbul un raylı sistemini kıtalar arası entegre edecek olan Marmaray Projesinin temeli 9 Mayıs 2004 tarihinde atıldı. 5 milyar dolara mal olacağı hesaplanan projenin yapım çalışmaları İstanbul kentinin binlerce yıllık medeniyetleri barındırması ve inşaat faaliyetlerinin bu nedenle çok uzun sürmesi nedeniyle yavaş ilerlemiştir. Buna rağmen planlanan zamanda 2013 yılı sonunda 15,5 km si deniz altında olmak üzere toplam 76 kilometrelik hat tamamlanacak ve günde 1,5 milyon yolcu taşıyacaktır. Bu kapasitesiyle metrobüsün günlük ortalama 800 bin kişilik yolcu miktarını ikiye katlaması mümkün olacaktır.