151GINDA TÜRKIYE'DE HUKUK Ede!TiMi

GÜNCEL 0 GEL15MELER 151GINDA TÜRKIYE'DE HUKUK Ede!TiMi ARAŞTIRMA RAPORU Prof. Dr. Meral ÖZTOPRAK SA Ğ IR

GÜNCEL GELI ŞMELER I ŞItINDA TÜRK İYE'DE HUKUK E ĞİT İMİ ARAŞTIRMA RAPORU Prof. Dr. Meral ÖZTOPRAK SAĞIR Akdeniz Univçrsitesi Hukuk Fakültesi 0 TÜRKiYE BAROLAR BRLİĞ

Türkiye Barolar Birli ği Yay ınlan: 173 Güncel Gelişmeler Işığınd4 Türkiye'de Hukuk Eğitimi Meral Öztoprak Sa ğır Araştırmac ılar Doç. Dr. Metin özuğurliı Yrd. Doç. Dr. Barış Günay Yrd. Doç. Dr. Murat Türe Yrd. Doç. Dr. Necla Öztürk Dr. Kutluhan Bozkurt Dr. Ferihan Polat Av. Şule Akyüz LL.M. Arş. Gör. Serkan Akılli Arş. Gör. Bilge Bingöl Ümit Oral LL.M. ISBN: 978-605-5614-25-6 Türkiye Barolar Birliği Birinci Bask: Mart 2010, Ankara Türkiye Barolar Birliği Oğuzlar Mahallesi Banş Manço Caddesi, 1366. Sokak No: 3 06520 Balgat - ANKARA Tel: (0.312) 292 59 00 (pbx) Faks: (0.312) 286 55 65 web: www.barobirlik.org.tr e-posta: yayin barobiik.org.tr Sayfa Tasarmu ve Ofset Haz ırlik Düş Atelyesi (0.312) 215 70 37 www.dusatelyesi.com Baskı Şen Matbaa Özveren Sokağı 25/B Demirtepe-Ankara (0.312) 229 64 54-230 54 50

GÜNCEL GELİŞMELER I Ş IĞINDA TÜRKİYE'DE HUKUK E ĞİTİ M İ ARAŞTIRMA RAPORU Prof. Dr. Meral ÖZTOPRAK SAtIR Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi

İÇİ NDEK İ LER Önsöz. x ııı G İRİŞ.3 1. B İRİNC İ BÖLÜM: DÜNYADA VE TÜRK İYE'DE HUKUK EĞİTİMİ 1.1. DÜNYADA HUKUK EĞİTİM İNE GENEL BAKIŞ... 17 1.1.1. Almanya'da Hukuk Eğitmıı...18 1.1.2. Fransa'da Hukuk Eğitimi...20 1.1.3. İngiltere'de Hukuk E ğitimi...21 1.1.4. Amerika Birle şik Devletleri'nde Hukuk Eğitimi... 22 1.1.5. İtalya'da Hukuk Eğitimi...23 1.1.6. Portekiz'de Hukuk E ğitimi... 24 1.1.7. Yunanistan'da Hukuk Eğitimi...25 1.1.8. İsviçre'de Hukuk Eğitimi... 25 1.1.9. Belçika'da Hukuk Eğitimi...... 27 1.1.10. Avusturya'da Hukuk E ğitimi...32 1.2. BOLOCNA SÜRECI VE HUKUK EĞİTİMİ... 34 1.2.1. Bologna Sisteminin Hukuk Eğitimine Getirdiği Düzenlemeler............ 35 1.2.2. Bologna Sisteminin Hukuk E ğitimine Getirdiği Düzenlemelerin Ele ştirisi...... 37 1.3. TÜRKİYE'DE HUKUK EĞİTİMİ...42 1.3.1. Tarihçe...42 1.3.2.Türkiye'deki Hukuk Fakülteleri...44 1.3.2.1.Çe şitli Ülkelerle Kar şılaştırmal ı Olarak Nüfusa Göre Türkiye'deki Hukuk Fakültelerinin Say ısı...44

1.3.2.2. Statülerine Göre Türkiye'deki Hukuk Fakülteleri ve Bulunduklar ı iller...45 1.3.2.3. Bölgelere Göre Hukuk Fakültelerinin Dağilımı...... 47 1.3.2.4. İllere Göre Hukuk Fakültelerinin Da ğılımı...47 1.3.2.5. Türkiye'deki Hukuk Fakültelerinin Kadrolu Öğretim üye ve Öğrenci Say ılar ı-24.06.200948 1.3.3. Hukuk Fakültelerinin Genel Sorunlar ı... 50 1.3.3.1. Yapısal ve Mali Sorunlar; Tüzel Kişiliğin Olmamas ı...52 1.3.3.2. Temel Eğitim ve Orta Öğretimdeki Boşluklar ve Hukuk Fakültesi Öğrencilerinin Genel Kültür Alt Yap ısı ve Düzeyi...52 1.3.3.3. Hukuk Fakültelerinin Ders Programlar ı...53 1.3.3.4. Hukuk Fakültelerinde öğretim Elemanı Sorunu...55 1.3.3.5. Hukukçunun Mezuniyet Sonras ı ve Meslek içi Eğitimi, Staj...56 1.3.3.6. Hukuk Fakültelerinde Öğrenim Süresi ve Yabancı Dil Öğretimi...56 2. HUKUK EĞİTİMİNDE YÖNTEM SORUNU VE BAŞUCA ÖĞRET İM YÖNTEMLERİ... 57 2.1. Geleneksel Takrir Yöntemi...57 2.2. Probleme Dayal ı (Aktif) Öğretim Yöntemi (PDÖ)....58 2.3. Hukuk Klinikleri...60 2.3.1. Kavram ve Tarihçe...60 2.3.1.1. ABD'de Klinik E ğitimi: Georgetown Üniversitesi Hukuk Fakültesi Örne ği... 69 2.3.1.2. Ceza Hukuku Klinigi...70 2.3.1.3. Temyiz Klinigi... 70 2.3.1.4. Uygulamal ı Hukuk Çalışmalan Klinigi...71 2.3.1.5. "Washington Hukuk Ö ğrencileri Programı" Klinigi...71 2.3.1.6. Aile içi Şiddet Kliniği...72 2.3.1.7. Harrison Enstitüsü Politika Klinigi...72

2.3.1.8. Uluslararası Kadm Hakları Klinigi.73 2.3.1.9. Çocuk Mahkemeleri Klinigi...73 2.3.1.10. "Herkes İçin Hukuk Klinigi" (Street Law)... 73 2.4. Klinik Eğitiminin Türkiye'de Hayata Geçirilmesi...75 2. İKİNCİ BÖLÜM: ALAN ARAŞTIRMASI 2.1. ARAŞTIRMANIN AMACI...83 2.2 ARAŞTIRMANIN YÖNTEM İ...83 2.3. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI...84 2.4. ARAŞTIRMA BULGULARI...85 2.4.1. Öğretim Elemaru Profili...85 2.4.1.1. Cinsiyet Da ğıl ımı...85 2.4.1.2. Yaş Dağılımı...87 2.4.1.3. Mesleki Deneyim...89 2.4.2. Lisans Eğitimine Yönelik Tutun ve Kanaatler...94 2.4.2.1.Hukuk Fakültelerinin Say ısına ili şkin Görü şler...96 2.4.2.2. Hukuk Fakültelerinin Niteli ğine ili şkin Görüşler... 101 2.4.2.3. Lisans Derslerine Yönelik Tutum ve Alg ılar 106 2.4.2.4. Hukuk Lisans Müfredat ı Konusundaki Görüşler............................... 108 2.4.2.5. Sınav ve DeS İşleme Yöntemine Yönelik Görüşler.....112 2.4.2.6. Hukuk Fakültelerinde Lisans Danışmanlik Hizmetleri...115 2.4.2.7. Hukuk Fakültelerinin Kütüphane ve Kaynaklara Eri şini Olanaklar ı...117 2.4.2.8. Hukuk Fakültelerinde Yaz Okulu Uygulamas ına Yönelik Görü şler...118 2.4.2.9. Hukuk Falcültelerinin Kurumsal ve Toplumsal Çevre A ğları...119 2.4.2.10. Hukuk Eğitimi Araştırmaları Hakkındaki Görü şler... 120 vi'

2.5. L İSANS ÖĞRENCILERININ HUKUK ÖĞRETİMİNE YÖNELİK TUTUM VE DAVRANIŞLARI...123 2.5.1. Giri ş... 123 2.5.2. Hukuk Lisans Öğrenci Profihi... 125 2.5.3. Hukuk Öğrenimi Tercilünin Belirleyenleri...129 2.5.4. Hukuk Öğrenimine Yönelik Tutum ve Beklentiler... 131 SONUÇ............ 143 EKLER......... 155 Eki: Prof. Dr. Hakan Fekcan ıtez Hukukta Probleme Dayal ı Öğrenim ve Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Örneği...155 Ek 2: "Adalete Erişimin Yaygınla şmasında Aktif Öğretim Yöntemleri ve Hukuk Kliniklerinin Rolü" Çal ıştay ı Programı ve Katılımc ı Listesi...180 Ek 3: Alanya Proje Çah ıştay ı Katıl ımc ı Listesi ve Program...183 Alanya Proje Çalıştayı Program ı...185 Ek 4: Hukuk Lisans Eğitimine Yönelik Tutum Ara ştırması Öğretim Üyesi Anket Formu...187 Ek5...198 Öğrenci Anketi Sorular ı...198 KONUYLA İLG İLİ KAYNAKÇA...201 D İZİN....... 205 y ı l ı

TABLOLAR Tablo 1-1. Çe şitli Ülkelerde Hukuk Fakültesi Say ıs ı ve Fakülte Ba şına Düşen Nüfus...44 Tablo 1-2. Statülerine Göre Türkiye'deki Hukuk Fakülteleri ve Bulunduklar ı iller... 46 Tablo 1-3. Hukuk Fakültelerinin Kadrolu Öğretim Üyeleri ve Öğrenci Say ıları (24.06.2009)...48 Tablo 2-1. Öğretim Elemanlar ının Cinsiyete Göre Dağı l ımı (N 320)...86 Tablo 2-2. Üniversite Statüsüne Göre Öğretim Elemanlar ının Cinsiyet Da ğılımı (N 327)...87 Tablo 2-3. Fakültelerin Kurulu ş Yıllar ına Göre Öğretim Elemanlarının Ya ş Göstergeleri (N320)...88 Tablo 24. Unvanlar ına Göre Kamu ve Vak ıf Üniversitesinde Çal ışan Öğretim Elemanlarm ın Da ğıl ımı ile Çeşitli Göstergeleri (N 320)...91 Tablo 2-5. "Ailenizde Hukukçu Var nt?" Sorusuna Verilen Cevaplar...92 Tablo 2-6. Ailedeki Hukukçunun Yak ınl ık Derecesi...93 Tablo 2-7. Akademik Amaçl ı Yurtd ışına Ç ıkma Eğiliminirı Yaş Gruplarına Göre Dağıl ımı (N 326)...94 Tablo 2-8. Unvanlara Göre Hukuk Eğitiminin Düzeyi (N 315)...95 Tablo 2-9 Üniversite Statüsüne Göre Hukuk Eğitiminin Düzeyi (N 314)...96 Tablo 2-10. Haftal ık Asgari ve Azami Ders Saati...98 Tablo 2-11. Mevcut ve ideal Lisans Öğrenci Kontenjan ı...98 Tablo 2-13. Üniversitelerin Kurulu ş Y ıllarına Göre Hukuk Fakültelerinin Mevcut ve ideal Öğrenci Kontenjanları... 100 Tablo 2-14. Kurulu ş Yıllarma Göre Fakülteler Aras ı Farkl ılık Algısı... 102

Tablo 2-15. Fakülteler Aras ı Farklılıklar 5 Y ılda En Aza İnebilir mi? (N 316)...104 Tablo 2-16. Kurulu ş Yıllar ına Göre Fakülteler Arası Farkl ılıklar ın Kapanaca ğı Beklentisi (N 316)...104 Tablo 2-17. Unvanlara Göre Fakülteler Aras ı Farkl ılıklar ın Kapanaca ğı Beklentisi (N 316)...105 Tablo 2-18. Ders İçerikleri ve Programa Yerleştirilmesi Aç ısından Lisans Derslerine Yönelik Kanitlar... 106 Tablo 2-19. Lisans Dersleri ile ilgili Görü şler...109 Tablo 2-20. Hukuk Eğiliminde Ideal Ders Yöntemi Nedir?....... 112 Tablo 2-21. Öğretim Elemanlar ının Unvana Göre ideal Ders Yöntemi Tercihleri...113 Tablo 2-22. Hukuk Eğitiminde ideal S ınav Yöntemi Nedir?...113 Tablo 2-23. Öğretim Elemanlarının Unvana Göre ideal S ınav Yöntemi Tercihleri...114 Tablo 2-24. Lisans Daıiışmanlık Hizmeti Var mı 7...115 Tablo 2-25. Kariyer Planlama Hizmeti Yeterli mi?... 115 Tablo 2-26. Meslek Tan ıtıc ı Seminerler Zorunlu Olsunmu?...116 Tablo 2-27. Kurumsal ive Toplumsal Çevreye Yönelik Tutumlar...119 Tablo 2-28. Hukuk E ğitimi Veren Bir Merkez/ Enstitü Yararl ı Olur Mu?... 120 Tablo 2-29. Pedagojik Formasyon Dersleri Zorunlu Olmal ı mi?...122 Tablo 2-30. Baba Mesleğine Göre Öğrencilerin Devlet ve Vak ıf Üniversitelerine Da ğılımı... 126 Tablo 2-31. Üniversite Statüsüne Göre Lisans Öğrencilerinin Toplumsalla şma Meknları Da ğılımı...127 Tablo 2-32. Üniversite Statüsüne Göre Mezun Olunan Lise Türü...128 Tablo 2-33. Hukuk Fakültesini Tercih Nedenleri...130

Tablo 2-34. Üniversite Statüsüne Göre Hukuk Fakültesini Tercih Nedenleri...131 Tablo 2-35. üniversite Statüsüne Göre Hukuk Öğrenimi Beklentilerini Kar şılama Durumu... 132 Tablo 2-36. Üniversite Statüsüne Göre Fakülte Olanaklarının Değerlendirilmesi... 133 Tablo 2-37. Öğrencilerin Kütüphane Olanaklar ını Kullanma Nedenleri... 134 Tablo 2-38. Üniversite Statüsüne Göre Al ınan Eğitimin Mesleğe Hazırl ık Bak ımından Değerlendirilmesi... 135 Tablo 2-39. Öğrencilerin ideal Ders i şleme Yöntemi Hakk ındaki Tercihleri... 136 Tablo 240. Öğrencilerin ideal Bilgi Ölçme (S ınav) Yöntemi Hakkındaki Tercihleri... 137 Tablo 241. Öğrencilerin Sınava Hazırlanma Yöntemi Hakk ındaki Tercihleri...138 Tablo 2-42. Öğrencilerin Yeni Uygulama ve Önerilere Yönelik Tutumlar ı... 139 GRAF İKLER Grafik 1-1. Bölgelere Göre Hukuk Fakültelerinin Dağılımı...47 Grafik 1-2. Illere Göre Hukuk Fakültelerinin Say ısı...48 Grafik 2-1. Öğretim Elemanlar ının Cinsiyete Göre Dağı l ımı...86 Grafik 2-2. Öğretim Elemanlar ının Ya ş Dağıl ımı...88 Grafik 2-3. Unvanlar ına Göre Öğretim Elemanlarının Dağıhmı (N 320). 90 Grafik 24. Yurtd ışında Bulunma Nedenleri 93 Grafik 2-5. Fakülte Say ısı Yeterli mi 7... 97 Grafik 2-6. Hukuk Fakültelerinin Ö ğretim Elemanları Sayıs ı Yönünden Değerlendirilmesi... 97 xt

Tablo 2-12. Üniversite Statüsüne Göre Ö ğrenci ideal Kontenjanı...... 99 Grafik 2-7. Mezun Niteli ği itibariyle Fakülteler Arasinda Fark Var mi?...... 101 Grafik 2-8. Dersiere Devam Zorunlulu ğu Olmali mı? (N 325)...107 Grafik 2-9. Lisans Dersierinin Statüsü...108 Grafik 2-10. Kütüphane Hizmetleri ve Internet Veri Tabanma Erişim (N 326)...117 Grafik 2-11. Yaz Okulu: Uygulaman ın Yayginliği ve Öğretim Elemanlarmırı Tutumu (N 323)...118 Grafik 2-12. Hukuk E ğitimine Yönelik Akademik Çalişmalar Yeterli mi? (N.324)...121 Grafik 2-13. Lisans Eğitiminde Yabanci Dil Öğrenimine Yönelik Öneriler...121 Grafik 2-14. Hukuk E ğitimin Özellikle Batı Standartlar ına Kavu şturulmas ı ile ilgili Yap ılan Çal ışmalar ve Önerilen Uygulamalar Hakk ında Öğretim Elemanlar ının Görü şleri...122 x ıı

ÖNSÖZ 14 Ekim 2004'de Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanl ığı görevini devraldığımda Türkiye'de yaklaşık 30 hukuk fakültesi bulunuyordu. Yakla şık diyorum, çünkü fakülte say ısıyla ilgili rakamlar çeli şkili idi. Bu çelişki büyük olas ıl ıkla resmen kurulmu ş olan baz ı fakültelerin henüz faaliyete başlamamış olmalarından kaynaklan ıyordu. Fakültelerin TBMM yerine Bakanlar Kurulu kararı ile kurulmas ı söz konusu olduktan sonra aç ılan hukuk fakültelerinin h ızla artan sayılarını izlemek ise daha da güçle şti. Ancak yapmaya niyetlendiğimiz çalışma fakülte say ısını tespitten ibaret olmadığı için yaşamın dinamiğinde şekillenen -özellikle sosyal bilimlerin do ğasından gelen hata pay ıyla hareket ettik. Zaman zaman h ızlanan zaman zaman ba şka akademik önceliklerin ortaya ç ıkmas ıyla yava şlayan ve nihayet iki y ılı aşkın uzunca bir zaman sonra bas ıma hazır hale gelen bu çal ışmanın tamamlandığı tarihte hukuk fakültelerinin say ısının 51 olduğunu öğrenmiş bulunuyoruz. Tek ba şına fakültelerin say ıs ı ve bu sayının hızlı artışı bile bize hukuk ve hukuk eğitimi konusunda çok şey söylüyor. Bu artış her şeyden önce, bir ilginin, bir talebin, bir gereksinimin göstergesi. Geleneksel toplumlarm göreli dura ğanlığından sonra, özellikle Sanayi Devriminin ard ından toplumlar, giderek artan bir h ızla önemli bir değişim sürecini ya şamaktalar. Aslında modernleşme ulus devletle ve ulusla şmayla birlikte; yönetim biçimleri, hukuk yap ısı, kentsel yaşam kal ıpları, vatanda ş kimliğinin yaratılması bakımından bir benze şme, bir sadeleşme ve en önemlisi modernleşmediği varsay ılan top- MI

lumlara bir yol haritas ı sunmu ştu. Bir bakıma modernleşmenin vaatlerinden birisi ekonomi d ışı alanlarda bireyler/ vatandaşlar aras ındaki hukuksal, siyasal ve toplumsal e şitlikti. Bunun yanmda XX. yüzy ıl, ekonomik eşitliğin peşinden giden ve bunu esas kabul eden Marksist ideolojiye dayanan sistemlerin çöküşünü gördü. insanlığın ekonomik e şitlik fikrinden tümüyle yaz mı geçtiğini ya da geçeceğini ampirik verilerden okumak zor; ak ıl yürütme ise spekülatif olabilir. Ancak, Alexis de Tocqueville'ye göre eski Yunan'dan günümüze uzanan döneme yukardan bakınca insanlığın hep daha fazla e şitliğe yöneldiğini görürüz. Fareed Zakaria ise, e şitlikten çok özgürlü ğün geleceğiyle ilgili. Ancak, liberal demokrasilerin devaml ılığı varsay ıldığında -Marksist bakış aç ıs ında söz konusu olan paradoksal açmazlar ına rağmen- barış içinde yaşayabilmenin hukuksal ve siyasal eşitlik idealinin peşini bırakmamaktan geçtiğini unutmamal ıyız. Oysa e şitlikten çok farkl ılıkların kutsanmas ı günümüzün ruhunu ele geçirmi ş görünüyor. Tam da burada hukukun evrenselliğini korumanın; küreselle şmeyle, çok kültürlülükle bağdaştırmanın ancak aynı zamanda potansiyel çok hukukluluk tehdidinden de korunmanın önemi art ıyor. Ancak, ya şadığımız çağdaki değişim, dönüşüm ya da durumun ad ına ne dersek diyelim; ister post-modernle şme, ister küreselleşme, bilgi ça ğı, sanayi ötesi, ulus ötesi toplum fark etmez. Hukuka ve iyi yetişmiş hukukçulara bugün her zaman olduğundan daha fazla ihtiyaç var. Üstelik hem iyi yetişmiş hem çok say ı- da hukukçuya ihtiyac ımız olduğu dü şüncesi de yeterli de ğil. Kanımca, hukuk eğitiminin ve mesleğinin ideal düzeyde i şleyebilmesi hedefine ancak hukuk bilincine sahip vatanda şların oldu ğu toplumlarda ulaşılabilir. Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi dekanl ığım sırasında katıldığım hukuk eğitimiyle ilgili toplant ılardaki temel ortak meseleler; hukuk fakültelerirıin say ısının artışıyla beliren sorunlar, vakıf üniversiteleri, Bologna süreci ve daha spesifik olarak da "Hukuk Klinikleri" üzerindeydi. xiv

Nitekim böyle bir çal ışmanın doğuşunda; esasen bir yandan toplumun hukuk sorunlannın çözümüne katkı yaparak üniversitedeki akademik birikimi etkin ve verimli kullanmak ve toplumda hukuk bilincinin yaygmla şmasrna ve yerle şmesine çaba harcamak amac ıyla öncelikle ve özellikle ABD'de hayata geçirilmiş olan hukuk klinikleri fikri ve geleneksel hukuk eğitimindeki AB ülkeleri aras ında işbirliği olanaklarını art ıracak bir yeniden yap ılanmay ı öngören Bologna Süreci itici bir rol oynad ı. Hızlı bir değişim sürecinde, bir yandan geleneksel hukuk eğitimini var olan niteli ğiyle devam eftirebilme olanaklar ı za y ıflarken, diğer yandan yeni bir olgu olarak vak ıf üniversitelerinin kuruluyor olmas ı ve hukuk fakültelerinin büyük kentler d ışında kurulmaya ve yay ılmaya ba şlamas ıyla insan kaynaklar ınm dağılımı sorunlar ının doğmas ını içeren değişimin hız ı ve yoğunluğu bu dönemi bir geçi ş dönemi olarak tan ımlamayı gerektiriyor. Bu geçi ş döneminin iyi yönetilmesinde ilgi ve çalışmalar ıyla katkı vererek ön almas ı gereken baş aktörler akademisyenler ve barolar olmakla birlikte; özellikle kurun-dar ve hukuk sosyologlar ı, felsefeciler, siyaset ve hukuk felsefecileri, e ğitimciler, pedagoglar ve AB uzmanlar ının ve hafta siyasetçilerin konuya katkıları önemli olacakt ır. Kimlerin katkı yapabileceği ucu aç ık bir konu olabilir ama bu katk ıların hangi zeminde yap ılabileceği de en az kimlerin katkı yapabileceği kadar önemlidir. Hukuk eğitimi konusunda zaman zaman üniversitelerin, TBB'nin ve Barolar ın ya da baz ı sivil toplum kurulu şlarının düzenlediği toplantılar ve buralarda yap ılan konu şma ve tartışmaların yayınlanmas ı son derece verimli ve yararl ı olmakla birlikte -geçi ş dönemi olarak ifade etti ğimiz bu dönemde- yeterli olmayacak gibi görünüyor. İlk olarak; çoğu zaman sözü edilen aktörlerin, kendi günden-derine göre düzenledikleri bu etkinlikler birbirinden ba ğımsız gerçekleştiği için sürekliliği ve sonuçlarmdan yararlanabilme ve uygulanabilme durumunda değerlemesinin, yapılabilmesi ya da hukuk e ğitimi konusundaki katk ılar ının ölçülebilirliği söz konusu olamamaktadır. ikinci olarak, hukuk eğitimi faaliyeti içinde buxv

lunan öğretim üyeleri bakımından hukuk eğitiminin sorunları üzerinde çal ışmak öncelikli bir konu olmayabiliyor. Üçüncü ve bununla ba ğlantılı olarak, hukuk eğitiminin sorunlar ı- nı düşünmenin hukuk sosyolojisi ya da felsefesi gibi alanlarda çalışan akademisyenler d ışında fakülte yönetiminin-ilgili kurullar ın sorumlulu ğu olduğu anlay ışının yaygın olmas ıdır. Oysa uzman olunan konu kadar hem içerik, hem yöntem bakımından akademisyenlerin hukuk eğitiminin genel sorunları konusundaki dü şünceleri önemli ve yol göstericidir. Öyle ki, hukuk eğitiminin yalmzca İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlerde ve birkaç fakültede yürütüldüğü ve muhtemelen hukuk eğitiminde kalitenin bir sorun olarak belirtmediği ve algılanmadığı zamanlardaki üniversitelerde ve mesleki kontrol mekanizmalar ının daha s ıkı ve izlenebilir olduğu dönemlerde yeti şmiş öğretim üyelerinin deneyimleri ve hukuk e ğitimiyle ilgili dü şünceleri, kimi zaman muhafazakar kalsa bile, konuya önemli bir katkı sağlayacakt ır. Öbür yandan huktık eğitimi alanında yurtdışı deneyimi yaygrnla şmakta, çağda ş dünyadaki hukuk eğitimi ile ülkemizdeki hukuk eğitimi aras ında mukayese olana ğı bulan akademisyenlerin say ıs ı artmaktad ır. Böylece, tüm öğretim üyelerinin Türk hukuk e ğitimi konusundaki dü şünceleri muhakkak ki önemlidir. Toparlayacak olursak, hukuk eğitiminin güncel geli şmeler karşısında kalitesini koruyarak güçlenmesi konusunda yap ılan akademik toplantılar ve bu katkılarm bas ılı hale getirilerek kalıcılaştırılmas ı konusunda Türkiye'de yap ılan çok değerli çal ışmalara ilaveten burada, biri hariç çal ışmanın başladığı dönemdeki tüm hukuk fakültelerindeki ö ğretim üyelerini çal ışmanın evreni olarak ald ığımız kapsaml ı örneklem üzerinden ve geçi ş dönemi olarak kabul ettiğimiz dönemde 2007-2008 y ılları ile s ımrlayarak yürüttü ğümüz bu çalışmayla, bilimsel, sistematik ve ampirik bir yöntemle, akademisyenlerin konuyla ilgili düşünceleri yansıtılmış olmaktad ır. Ampirik bir çalışmanın en can al ıc ı kısmı kuşkusuz anketlerin istatistiksel olarak değerlendirilmesi, tablolara dönüştürülmesi ve yorurnianmas ıdır. Onca yoğunluğunun aras ında, gerek Iv'

projenin haz ırlık aşamas ında, gerekse verilerin de ğerlendirilmesi noktas ında -üstelik beni bir hafta evinde konuk ederekyaptığı katk ıdan dolay ı Say ın Doç. Dr. Metin Özu ğurlu'ya, eşi Sonay Bayramo ğlu-özuğurlu ve kendisinden çald ığımız zamanlar için küçük Ay şe Su Özuğurlu'ya içtenlikle te şekkür ediyorum. Sevgili arkada şım Av. Şule Akyüz New York Barosu ve Ankara Barosu avukat ı olarak başarılı kariyeriyle önce Georgetown Üniversitesi'ndeki klinik ara ştırmalarımın bir k ısmına benimle birlikte kat ıld ı daha sonra kliniklerle ilgili bölümün kaleme al ınmas ı konusunda katkısını esirgemedi. Av. Filiz Saraç yoğun çalışmaları aras ında Hukuk Fakültesi, Yeditepe Üniversitesi'nde yürüttü ğü uygulamayı bizimle payla ştı. Her ikisine de sonsuz teşekkürler. Literatür taramam ız esnas ında, en az ından 2006-2008 döneminde hukuk eğitimiyle ilgili yapılmış ampirik bir bilimsel çal ışmayla karşıla şmadık. Söz konusu dönemdeki hukuk fakültesi dekanlar ın ın desteği ve yine o dönemin YÖK Ba şkan say ın Prof. Dr. Erdoğan Teziç'in te şvikiyle çal ışman ın ampirik verilerini 2008 akademik y ılırun ikinci döneminde, makul bir zaman aralığında toparlam ış olduk. Ancak, ekteki bilgilerden anla şılacağı üzere, anket sorularının ön haz ırlığı olarak Alanya Ticaret ve Sanayi Odas ı'n ın desteğiyle Alanya'da, "Hukuk Klinikleri"nin tartışılmas ı amac ıyla Antalya Barosu'nun desteği ve İstanbul Bilgi Üniversitesi'nin i şbirliğiyle Akdeniz Üniversitesi'nde yaptığımız akademik toplantılar, projenin tan ıtımı için TBB'nin Ankara'da düzenledi ği toplantılar ve dekanlar ın tek tek ziyaret edilerek desteklerinin sa ğlanması, projenin iki y ılı aşan bir süreye yayılmas ını gerektirdi. Proje ekibi olarak -akademik çal ışmaların ağırlığı, yurt d ışında bulunmak gibi nedenlerle- ba şından sonuna kadar çal ışmaya destek verme olana ğı bulamam ış olsalar da projenin öncüsü olan Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nin değişik dönemlerde katkı veren tüm öğretim üyeleri başta olmak üzere, özellikle toplantılara kat ılımak anketlerin olu şturulması ve uygulanmas ına yard ımc ı olan ilgili hukuk fakülı I

telerinin dekanlar ına ve öğretim üyelerine çok te şekkür etmek isterim. Proje ekibimizin kesintili katkı vermelerinin alt ı- nı çizmemin nedeni projeye yönelebilecek ele ştirilerin sorumluluğunu üstlenmek amac ıylad ır. Konu başliklar ının yazımı genellikle verilerin kollektif de ğerlendirilmesiyle yaz ılmakla birlikte, Belçika ve Avusturya örne ğinde olduğu gibi, metnin aynen eklenmesi de söz konusu oldu. Çalışmanın uzuri bir zaman almasının başlıca nedenini, yukanda da ifade edildi ği gibi akadenıisyenlerin kendi uzmanl ık alanlarını -doğal olarak- eğitimle ilgili bir projeden öncelikli görmelerinde aramak gerekir. Bu nedenle hukuk eğitimi konusu Türkiye'de hukuk eğitimiyle ilgili aktörler ve kurumlar bakım ından ortak bir mesele olarak bilimsel anlamda hem çok sahipli hem de aynı nedenle sahipsiz bir konudur. Çağdaş bir toplumun can daman olan hukuk e ğitimini uzmanl ık alahı olarak alacak, stratejik planlann ı yürütecek, fakülteler arasındaki koordinasyonu sa ğlayacak, özgürlükleri koruyacak, mukayeseli üstünlükleri te şvik edecek ve en önemlisi eğitimin kalite güvencelerini geli ştirecek -en azından isti şari- bir akademik birimin kurulmas ı yararlı olacakt ır. Tam da bu noktada, TBB'nin desteğini arkamıza almamızda emeği geçen, sonuna kadar ilgi ve desteğini esirgemeyen Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan ı say ın Prof. Dr. Selma Çetin ıer'e hem bu destekleri için, hem de hukuk eğitimi konusundaki ilgisine, akademik çal ışmalara olan yatkınlığına ve yeteneğine, çal ışmaya verdiği katkıyla tanık olduğum Arş. Gör. Bilge Bingöl'ün projeye kat ılmasına vesile olduğu için sonsuz te şekkürler ederim. Sayın Bilge Bingöl Türkiye'de hukuk eğitiminin sözünü ede geldiğimiz bu kritik geçi ş döneminden ba şanyla ç ıkmasının kuramsal aray ışlarında öncü olabilecek gençlerimizden biri olacak görünüyor. Kendisine katk ısı ve bundan daha çok da konuyu benimseyen yaklaşımı ve ilgisi, için te şekkür ediyorum. Bologna süreciyle ilgili Alanya Çali ştay ı'nda yaptığı sunum için Doç. Dr. Yusuf Ziya Erdil'e ve metnin bütünselliğini gözden geçiren okuması için Dr. Ferihan Polat'a te şekkür etmek istiyorum. xvi ı I

Ara ştırma çerçevesinin olu şmas ı sürecinde konuk ara ş- tırmac ı olarak davet edildi ğim, Georgetown Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde Street Law Klinigi Bölüm Ba şkanı sayın Prof. Dr. Rick Roe'nın düzenlediği s ıkı bir programla üç ayr ı kliniğin çalişmasmı bir ay süreyle izleme olana ğı buldum. "Street Lazv"dan başka, "Domestic Violence" ve "DC. Law Students in Court" klinik çal ışmaları son derece ufuk aç ıcı oldu. Bu akademik daveti en ince ayr ıntılarıyla düzenleyen, çalışkanl ığına ve yaratıcılığma sayg ı duyduğum Prof. Roe'ya gerek bu davet, gerekse teorik bölüm için yapt ığı katkıdan dolayı teşekkür ederim. Say ın Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez'in "Aktif Eğitim" konusundaki öncü rolü, Türkiye'de hukuk eyle yak ından uzaktan ilgili olanların görmezden gelemeyeceği sayg ıdeğer bir çabad ır. Bu çabalar ın süreklili ğine katkı sağlayacağı düşüncesiyle, al ıntılamayla yetinn ıeyerek, bu konudaki makalesini ekte sunmamıza izin verdiği için teşekkür etmek isterim. Akademik amaçlarla oldu ğukadarsevgi ve sayg ı bağlarıyla daima işbirliği içinde olabildiğimiz M. Gör: Serkan ve Hüsniye Akıllı, Ar. Gör. Funda Kemahl ı ve Ar. Gör. Kadriye Okudan'a hiç bir zaman yalnız bırakmad ıkları için içtenlikle teşekkür ediyorum. Hep dostane bir ileti şim ve i şbirliği içinde olan TBB Ba ş- kan Danışmanı ve Yay ın Kurulu Başkanı sayın Av. Teoman Ergül'e te şekkür etmek benim için ödenmesi güç bir borcun yetersiz karşılığıdır. Sayın Av. M. Zeki Durmaz Dekanl ığım süresince her zaman Fakülte'mize baro başkanı olarak olduğu kadar, ki şisel olarak da desteklerini esirgemedi. Şükran duygularımı bu vesileyle belirtmek isterim. Projenin değişik a şamalarında görü ş aldığımız ve kendisiyle Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı olarak yakın zamanda Bölüm Başkanl ığı'nı üstlendliğim İİBF Kamu Yönetimi Bölümü arasında ortak diploma protokolü etrafında yeniden bir araya geldi ğimiz sayın Prof. Dr. Haluk Kabaalioğlu'na ve metnin tamamland ıktan sonraki ilk okuxix

masini gerçekleştiren say ın Prof. Dr. Erhan Adal'a içtenlikle teşekkür ediyorum. 2008 bahar döneminde Bahçe şehir Üniversitesi'nin önerdiği" Türk Demokrasi Tarihi" dersini vermek amac ıyla düzenli olarak geldiğim, -hukuk fakültesi say ısının en fazla olduğu- Istanbul'da bir ba ğlantı adresimin olmas ı dekanlarla yaptığım görü şmeleri çok kolayla ştırd ı. Projeye dolaylı ancak önemli katkı sa ğlayan bu destek için say ın Rektör Prof. Dr. Deniz Ülke Ar ıboğan ve Mütevelli Heyet Ba şkan say ın Enver Yücel'in şahıslarında Bahçe şehir Üniversitesi'nin ev sahipliğine te şekkür etmeyi borç sayıyorum. Ku şkusuz, bu projeye güven duyan, destek veren TBB Başkan say ın Özdemir Özok'un şahsına ve şahs ında Yönetim Kurulu üyelerine yalnzca bu çal ışmaya verdikleri destek için değil, akademik çal ışmalara verdikleri de ğer ve önem için en büyükte şekkürü etmek gerekiyor. Son olarak, çalışman ın tüm eksiklerinin sorumluluğunu üstelendi ğimin alt ını bir kez daha çizmek istiyor ve ister enstitü, ister merkez, ister yüksek lisans programı olarak olsun; hukuk eğitimi ile ilgili bilim politikalar ın, bilimsel bir yöntemle ara ştırma, geliştirme ve sürdürme misyonunu ta şıyan ve bu alanda yeti şmiş uzman hukukçu ve sosyal bilimcilerin çalışmalar ını bir araya getirecek, uygulamaya aktaracak ya da yol gösterecek bir kurumsal yap ının olu şturulmas ı dileğiyle bitirmek istiyorum. Prof. Dr. Meral Öztoprak İstanbul, 2009 xx

GÜNCEL GELİŞMELER IŞIĞINDA TÜRKİYE'DE HUKUK EÖİTİMİ GİRİŞ

GİRİŞ Devlet yönetimi ile ilgili eski ça ğlardan beri dü şünülen, G İ R İŞ geli ştirilen ve yaz ılan tüm ütopyalarda eğitimin yeri özeldir. İyi bir devlet yönetiminin nas ıl olmas ı gerektiğini sorgulayan bütün dü şünürler öncelikle aklın gücünde birle şnıişlerdir. Mutlu bir ya şam için halk her aşamada eğitilir ve devlet yöneticileri akl ın gücü ile hareket ederler. İnsanlık, içinde bulunduğumuz çağda "Bilgi Toplumu" ya da "Sanayi Sonras ı Toplum" olarak nitelendirilen bir aşamaya geçiş süreci ya şamaktadır. Söz konusu bu a şama, belirli ııiteliklere sahip bir insan modelinin gerekliliğini beraberinde getirmektedir ve yeni sistem bilgi üzerinden işlemektedir. Bilgi ve bilgili insan gücü sistemin temel dire ği haline gelmiş, bu doğrultuda bilgili insanlar ın kaynağı olan üniversiteler ve araştırma merkezleri bilgi üretiminin odak noktalar ı olmuş; üretim ise artık uluslararas ıla5nu5tır. 1 Globalleşen bir dünyada bilgiyi yönlendirme ve küresel bilgi akışını yöneten devletlerin daha ileri bir düzeyde oldu ğunu belirten Frans ız sosyologu Alain Touraine'nin tan ımladığı üstün ve ileri devlet, teknolojik yenilikten çok, bilgi üretimini küresel ölçekte yönlendiı-me üstünlüğünde anlamın bulmaktad ır. Touraine'ne göre, küresel ölçekte bilgi ak ışını yönlendirebilen toplumlar uluslararası ilişkiler ağmı da yönetmektedir ve teknoloji üretimi ise bu sürecin yalnızca bir bileşeni olarak belirmektedir. Teknolojinin dinami ği olan yenilikçilik de ancak bilgi üretimi ve yö- Guruz, K., Şuhubi, E., Şengör, C., Türker, K., Yurtsever, E,, Türkiye'de ve Dün yada Yüksek Öğretim, Bilim ve Teknoloji, TUS İAD, Haziran 1994, s. 29-33;

Meral ÖZTOPRAK SAĞ IR G İ Ri Ş netimi ile mümkün olmaktad ır. Bu a şamada da bilgi toplumunda üniversiteler sistemin pompas ını olu5turmaktad ır.2 Avrupa'da 70'li y ıllarm sonu ile 80'li y ıllar ın başlar ında Avrupa bütünle şme süreci ile ilgili yeni bir problem gündeme gelmiştir. Buna göre, üye devletlerin vatanda şlar ı sürece dahil olmazsa, ortakl ığın ve giderek artan kurumsalla şman ın devamı da mümkün olamayacaktır. Çünkü yalnızca üye devletlerin ilgili kurumlar ında yer alan 'teknokratlann' giri şimiyle gerçekle ştirilen ortakl ıkla ilgili tüm çal ışmalar, halklar tarafından anlaşılamayaca ğından Avrupa toplumu projesi kendi kendini tehlikeye atmış olacaktı. Bu aç ıdan vatanda şların da bireysel olarak sürece dahil olabilmeleri aç ısından yüksek öğretim, halkların kültürel, sosyal ve ekonomik geli şiminde merkezi bir rol üstlenn- ıekteydi. 3 Böylece, Avrupa'da ortak bir yüksek öğretim alanı oluşturulmasını amaçlayan "Bologna Süreci"nin temelleri daha 1976 y ılında Avrupa Birliği üyesi ülkelerin eğitim bakanlarının girişimi ile Avrupa Konseyi'nce al ınan bir kararla at ılmıştır. 4 Bu karardan son- 2 Touraine, Alain, 24 Nisan 2005, Radikal Gazetesi, Alain Touraine Söyleşisi, erişim tarihi ve adresi: 05.12.2008 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno150650; aynı şekilde bkz. Uçkan, 0., "Bilgi Politikas ı ve Bilgi Ekonomisi: Verimlilik, istihdam,büyüme ve Kalkmnm", Bilgi Dünyas ı, 7 (1), 2006, 23-48, s. 29; bu konu ile ilgili Touraine, Amerika'n ın üstünlüğünün teknolojide değil, bilginin edinilmesi, üretilmesi ve dönü ş, ğunu aç ıkça belirtmi ştir. Ona göre, Amerika'da üni--tiirülmesinde oldu versiteler sistemde bir pompa gibi çal ışarak sistemin bel kemiğini olu ş- turmaktad ır. Amerika, üniversitelerine, kütüphanelerine ve müzelerine çok fazla önem vermektedir. Aigner, Edith, Der Bologna-Prozess, Reform der europaeischen I-lochscl ıulbildung-chancen der Informations- und Kommunikationstechnologie, Johannes- Kepler Universiaet, Linz 2002, s. 1 Karar: "Avrupa'daki eğitim sistemleri aras ında yakın ilişkilerin teşvik ediln ıesi, topluluk içindeki çeşitli eğitim sistenılerinin karşıl ıkl ı anlaşılnıas ınm geliştirilmesi ve üye ülkelerdeki politika, deneyim ve fikirlerin sürekli karşılaştırılnuısın ı sağlamak gerekmektedir. Bu amaçla üye ülkeler tarajlndan di ğer üye ülkelerin yerel, bölgesel ve ulusal yönetimlerinin oku Ilanna ve yüksek ö ğretim kurum/anna çal ışma ziyaretleri yap ılmas ı"; Avrupa Birliği Üyesi Ülkelerdeki ve Aday Ülkelerdeki Eğitim Uzmanlar ı ve Karar Vericiler İçin Düzenlenen Arion Çal ışma Ziyaretlerinin Organizatörleri Için El Kitab ı, http:// www.ua.gov.tr/socrates/docs/tur/arion_organizatorelkitabi_tr.doc 4