T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI ÜRETİM YÖNETİMİ VE PAZARLAMA BİLİM DALI ELEKTRONİK TİCARET UYGULAMASININ STOK YÖNETİMİ BOYUTUNDA ANALİZİ VE BİR UYGULAMA Fatma GÜNEŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILDIZ Konya 2010 1
ÖZET Bilgi paylaģımında ve üretiminde büyük imkanlar sunan internetin, tüm dünyada yaygın olarak kullanılmaya baģlanması ve toplumun tüm kesiminde bilgisayar kullanmanın çağın gereği olduğu bilincinin oluģmasıyla oluģan süreçte, internet üzerinden ticaret yaygınlaģmıģ ve Elektronik Ticaret (E-Ticaret) kavramları daha fazla duyulmaya baģlanmıģtır. Ürün ve hizmetlerin üretim, satıģ, tanıtım, sigorta, dağıtım ve ödeme iģlemlerinin bilgisayar ağları üzerinden yapılması olan e-ticaret geleneksel yapıları önemli ölçüde etkilenmiģtir. Ġnternet teknolojisindeki hızlı geliģmeler sonucunda ortaya çıkan sanal mağaza uygulamalarıyla iģletmeler elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan yiyeceğe birçok ürünü doğrudan tüketiciye ulaģtırmaya baģlamıģlardır. Bu çalıģmanın ilk bölümünde ticaret ve e-ticaret, ikinci bölümde stok ve stok yönetimi, üçüncü bölümde e-ticaret uygulamalarında stok yönetimi, son bölümde elektronik ticaret yapan firmalar üzerine bir anket çalıģması yapılmıģtır. Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılmıģtır. Anahtar Kelimeler: Ticaret, E-Ticaret, Stok, Stok Yönetimi. 2
ABSTRACT With the conscious of using the computers as a requirement of the age and common usage of internet which supplies great opportunities for information sharing and production trade via internet has become widespread and the terms of e- commerce have started to be heard. Production of goods and services, sales, advertising, insurance, distribution, and payment transactions through computer networks is making e-commerce has a major impact on traditional structures. As a result of rapid developments in Internet technology, emerging business applications on virtual store electronically, from automobiles to computers, books, food items, many products have begun to reach consumers directly. The first chapter of this study is aboutthe commerce and e-commerce the, second chapter is about of stock and inventory management, the third cheptor is about the of e-commerce applications, inventory management, the final chepter is about In the conclusion a general evalvation is made. Key Words: Commerce, E-Commerce, Inventory, Inventory Management. 3
İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI.....ii YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU..iii ÖNSÖZ...iv ÖZET...v ABSTRACT...vi KISALTMALAR..vii TABLOLAR LİSTESİ..xi ŞEKİLLER LİSTESİ..xiii BİRİNCİ BÖLÜM... 1 1.1. ELEKTRONİK TİCARETİN KAVRAMSAL ANALİZİ... 9 1.1.1. Ticaret ve Elektronik Ticaretin Tanımı... 9 1.1.2. Dünyada Elektronik Ticaretin Gelişimi... 11 1.1.2.1. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 13 1.1.2.2. Avrupa Birliği (AB) Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 14 1.1.2.3. Ġktisadi ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 15 1.1.2.4. BirleĢmiĢ Milletler Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 19 1.1.2.4.1. BirleĢmiĢ Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu Tarafından E- Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 19 1.1.2.4.2. BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Tarafından E- Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 20 1.1.2.5. G8 Ülkeleri Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 21 1.1.2.6. Bilgi Toplumu Ülkelerinde E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 22 4
1.1.2.7. Amerika BirleĢik Devletleri'nin E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yaptığı ÇalıĢmalar... 22 1.1.3. Türkiye'nin E-Ticaretteki Yeri Ve E-Ticaretin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri... 25 1.1.3.1. Türkiye'de Ġnternet ve E-Ticaretin GeliĢmesine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 26 1.1.3.2. Ġnternet Alt Yapısının GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar... 26 1.1.3.2.1. ULAKNET... 26 1.1.3.2.2. TTNET... 27 1.1.3.3. Türkiye'de E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik ÇeĢitli Kurumların YapmıĢ Olduğu ÇalıĢmalar... 28 1.1.3.3.1. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK)... 28 1.1.3.3.2. E-Ticaret ÇalıĢma Grubu... 29 1.1.3.3.3. Ġnternet Kurulu... 30 1.1.3.3.4. Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi (ĠGEME)... 31 1.1.4. Elektronik Ticaretin Unsurları... 32 1.1.4.1. Elektronik Ticaretin Temel Araçları:... 33 1.1.4.1.1. Telefon... 34 1.1.4.1.2. Faks... 34 1.1.4.1.3. Televizyon... 34 1.1.4.1.4. Bilgisayar... 35 1.1.4.1.5. Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri... 35 1.1.4.1.6. Sayısal Televizyon... 35 1.1.4.1.7. Telekomünikasyon... 35 1.1.4.1.8. GSM... 36 1.1.4.1.9. Elektronik Veri DeğiĢimi ( EDI Electronic Data Interchange )... 36 1.1.4.1.10. Ġnternet:... 38 1.1.4.1.10.1. WWW (World Wide Web)... 41 1.1.4.1.10.2. Elektronik Posta (E-mail)... 41 1.1.4.1.10.3. Dosya Transfer Protokolü (FTP)... 41 1.1.4.1.10.4. Haber Ağları (USENET-NETNEWS)... 41 5
1.1.5. Elektronik Ticaretin Tarafları... 42 1.1.6. Elektronik Ticaret Modelleri... 44 1.1.6.1. ĠĢletmeden ĠĢletmeye Elektronik Ticaret... 44 1.1.6.2. ĠĢletmeden MüĢteriye Elektronik Ticaret... 45 1.1.6.3. ĠĢletme Ġçi Elektronik Ticaret... 46 1.1.6.4. Tüketiciden Tüketiciye Elektronik Ticaret (C2C)... 46 1.1.6.5. Devletten Tüketiciye Elektronik Ticaret... 47 1.1.6.6. Devletten ĠĢletmeye Elektronik Ticaret... 48 1.1.6.7. Devletler Arası Elektronik Ticaret... 48 İKİNCİ BÖLÜM... 51 2.1. STOK YÖNETİMİ... 51 2.1.1. Stok Kavramı... 51 2.1.1.1. Stok ve Envanter Kavramları... 52 2.1.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri... 52 2.1.1.3. Stokların Faydaları... 53 2.1.1.4. Stok Politikası... 55 2.1.1.5. Stok Politikasında Etkinlik... 55 2.1.1.6. Stok Kontrolü... 56 2.1.2. Stok Yönetiminin Önemi Ve Amaçları... 57 2.1.2.1. Stok Yönetimi... 57 2.1.2.1.1. Firma Birimleri ve Stok Yönetimi... 57 2.1.2.1.2. MüĢteri Hizmet Düzeyi... 59 2.1.2.1.3. Stok Yatırımları ve Stok Devir Hızı... 60 2.1.2.2. Stok Yönetim Sistemleri ve Kontrolleri... 61 2.1.2.2.1. Stok Kontrolü ve Amacı... 62 2.1.2.2.2. Stok Kontrol Yöntemleri... 63 2.1.2.2.3. Bilgisayarlı Kontrol... 66 2.1.2.3. Geleneksel Stok Yönetim Modelleri... 67 2.1.2.3.1. Ekonomik (Optimal) SipariĢ Miktarı... 67 2.2.3.2. Belirsizlik ġartları Altında Ekonomik SipariĢ Miktarı... 71 6
2.1.2.3.3. Stok Sınıflandırması ABC Yöntemi... 73 2.1.2.4. Modern Stok Yönetim Modelleri... 75 2.1.2.4.1. JIT Sisteminde Stok Değerleme ve Yönetimi... 76 2.1.2.4.1.1. JIT Tedarik Sistemi ve Stok Maliyetlerine Etkisi... 77 2.1.2.4.1.2. JIT Maliyet Modeli... 79 2.1.2.4.1.3. JIT Sistemi Ġle Geleneksel Satın Alma KarĢılaĢtırılması... 82 2.1.2.4.1.4. Geleneksel Ve JIT Sistemlerinin KarĢılaĢtırılması... 82 2.1.2.4.1.5. JIT Sisteminin Yararları... 83 2.1.2.4.1.6. JIT Sistemini Etkileyen Faktörler... 85 2.1.2.4.1.7. JIT Sisteminin Uygulanması Ġçin Gerekli ġartlar... 88 2.1.2.4.2. MRP Malzeme Ġhtiyaç Planlaması ( Material Requirement Planning -MRP ) YaklaĢımı... 89 2.1.2.4.2.1. MRP'nin Ana Kuralları... 92 2.1.2.4.2.2. MRP' nin Ön ġartları ve Varsayımları... 93 2.1.2.4.2.3. MRP Sisteminin Girdileri... 94 2.1.2.4.2.4. MRP Sisteminin Çıktıları... 94 2.1.2.4.2.5. Kapalı Devre Malzeme Ġhtiyaç Planlaması (MRP I)... 95 2.1.2.4.2.6. Üretim Kaynak Planlaması (MRP II)... 96 2.1.2.4.2.7. MRP Sisteminde SipariĢ Büyüklüğü Modelleri... 99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 110 3.1. ELEKTRONİK TİCARET UYGULAMASININ STOK YÖNETİMİ BOYUTUNDA ANALİZİ... 110 3.1.1. Geleneksel Ticaretle-E Ticaret KarĢılaĢtırılması... 112 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM... 116 4.1. ELEKTRONİK TİCARETİN STOK YÖNETİMİ ÇERÇEVESİNDE ANALİZİNE DAYALI BİR UYGULAMA... 116 4.1.1. AraĢtırmanın Amacı... 116 4.1.2. AraĢtırmanın Varsayımları... 116 4.1.4. AraĢtırmaya Dahil Edilen ĠĢletmelerin Seçilmesi... 119 7
4.1.5. Anket Formunun Hazırlanması... 120 4.1.6. Verilerin Kodlanması, Düzenlenmesi ve Analizi... 120 4.1.7. AraĢtırmada Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi... 120 SONUÇ... 137 KAYNAKÇA... 140.EK-1 ANKET FORMU... 157 HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ.EK-2 ÖZGEÇMİŞ. 156 8
BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. ELEKTRONİK TİCARETİN KAVRAMSAL ANALİZİ 1.1.1. Ticaret ve Elektronik Ticaretin Tanımı Ticaret, her türlü ürün ve hizmet alım satımını kapsayan ekonomik etkinliktir. Ticaret kelimesinin Ġngilizcedeki karģılığı olan trade kavramı, eski Anglo Sakson sözcüğü trada ya dayanmaktadır. Ġlk baģlarda adım (foot step) anlamına gelen trada zaman içerisinde trade Ģeklini alarak satın alma ve satma faaliyetlerini tanımlamak için kullanılmaya baģlanmıģtır. 1 Ġnsan topluluklarının oluģması ve bir araya gelmesi ile baģlayan ticaret, önceleri değiģ tokuģ esasına göre yapılmaktayken, daha sonra paranın icadı ile bugünkü yapısını oluģturacak yönde ĢekillenmiĢtir. Peter Watson a göre, ticaretin tarihsel ömrü 150 bin yıl öncesine dayanmaktadır. 2 GeçmiĢi yaklaģık 10 yıl olan internet ağının kullanıcı sayısının her geçen gün artması, önceleri daha çok e-posta ile haberleģme aracı olarak kullanılan internetin zamanla ticarette de kullanılmasını ve elektronik ticaret (e-ticaret) kavramının doğmasını sağlamıģtır. Ġnternetin yaygınlaģarak diğer elektronik araçların önüne geçmesi ile bugün, elektronik ticaret deyince akla internet üzerinden ticaret gelmektedir. 3 Elektronik ticaret konusu tipik bir geliģmeler zinciridir. Kavram olarak yeni olmamakla birlikte, bilgi teknolojisinin satın alınabilir boyutlarda ucuzlaması ve yaygınlaģması, iletiģim teknolojisinde meydana gelen sınır tanımayan geliģmeler ve 1 Özcan, Doğan, Türkiye'de e-müģteri Profili Kriterlerinin Değerlendirilmesi ve Bir Anket ÇalıĢması (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans, Marmara Üniversitesi SBE, 2005). 2 www.wikipedia.org /Wiki/comerce#_note-0 3 IĢıl, EteĢ, E-Ticaret in Geleceği ve Ülkemiz DıĢ Ticaretine Yansımaları, IGEME den BakıĢ Dergisi, Sayı 22,Eylül-Aralık 2002, s-45 9
internet in toplumsal yapı olarak kabul görmesi ile gerçek anlamda hayata geçebilmiģtir. 4 Elektronik ticaret (e-ticaret) tanımı birçok uluslararası ve ulusal organizasyon tarafından Ģu Ģekillerde tanımlanmıģtır: WTO (World Trade Organization): Ürün ve hizmetlerin üretim, reklam, satıģ ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır. 5 Ġnternet üzerinden satılan ve ödenen ürünlerin fiziksel ve dijital olarak teslim edilmesidir. OECD (Organization for Economic Co-operation and Development): Açık ağ ya da kapalı ağ üzerinden sayısallaģtırılmıģ yazılı metin, ses ve görüntünün iģlenmesi ve iletilmesine dayanan kiģileri ve kurumları ilgilendiren tüm ticari iģlemlerdir. 6 UNCEFACT (United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business): ĠĢ, yönetim ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için yapılandırılmıģ ve yapılandırılmamıģ iģ bilgilerinin üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ile diğer organizasyonlar arasında elektronik araçlar (elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları, internet teknolojisi, akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değiģimi vb.) üzerinden paylaģılmasıdır. 7 Türkiye deki belli baģlı kuruluģların elektronik ticaret tanımları ise Ģu Ģekildedir: ETKK (Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu): Elektronik ticaret; bireyler ve kurumların açık ağ ortamında (internet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaģılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve görüntü Ģeklindeki sayısal bilgilerin iģlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve 4 Tevfik, Türkyılmaz, Ġnternet Bankacılığı ve Elektronik Ticaret Uygulamaları, TC. Selçuk Ünv. Sosyal Bil. Ens. Tezi, Konya 2001, s:4 5 Ġsmet, Mucuk, Pazarlama Ġlkeleri, Türkmen Kitapevi, Ġstanbul, 2006, s.244 6 www.sbe.deu.edu.tr /yayinlar/dergi/dergi04/dogangil.html 7 http://www.rtasarim.com /eticaret.asp 10
bir değer oluģturmayı amaçlayan ticari iģlemlerin tümüdür. Bu çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari faaliyetleri destekleyecek eğitim, kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım vb. amaçlar için elektronik ortamda yapılan iģlemler de elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir. IGEME (İhracat Geliştirme Etüt Merkezi): Doğrudan fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiģ tokuģ iģlemine gerek kalmadan, tarafların ekonomik olarak iletiģim kurdukları her türlü iģ etkinliğidir. Elektronik ticaretin birçok tanımı olmasına karģın hepsinde ortak olan ve günümüz uygulamalarında kabul gören tanım; ürün, hizmet ve bilgi değiģiminin ve ödemelerin elektronik ortamda gerçekleģmesidir. Bu tanımdaki elektronik ortam dan kasıt bilgisayarlar ve bu bilgisayarları birbirine bağlayan ağ ortamıdır. 8 1.1.2. Dünyada Elektronik Ticaretin Gelişimi E-ticaret günümüzde üç tip alt yapı gerektirmektedir. Bunlardan birincisi; internet pazarının yaratılması için gerekli olan alt yapının oluģturulmasıdır. Ġnternet alt yapısı hızla ilerleyen çeģitli internet teknolojileriyle paralel bir Ģekilde geliģmektedir. Ġnternet alt yapısı içerisinde telekomünikasyon araçları arasında bağlantı kurulması, kiģisel bilgisayar, cep telefonu gibi son kullanıcı araçları sayılabilir. Tablo 1.1 de Dünya internet kullanımıyla ilgili genel bilgiler yer almaktadır. 9 Ġnternet kullanım oranının 2009 nüfusuna bölünmesiyle bölgedeki toplam nüfusun yüzde kaçının internet kullandıkları hakkında bilgi verilmektedir. Nüfus yüzdelerine göre en çok %60.8 le Avustralya da internet kullanılmaktadır. Ġnternet kullanımının nüfus yüzdelerine göre en az olduğu kıta ise %8.7 ile Afrika dır. Kıtaların büyümesine göre ise %42.4 ile Asya ilk sırada yer alırken yine Avustralya %1.2 ile son sırada yer almaktadır. 8 http://bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/feb/att-0005/01 e.ticaret_sanayi_ve_ticaret_bakanl.pdf 9 : http://www.internetworldstats.com/stats.htm 11
Tablo 1.1 Dünya Kıtalar Ġtibariyle Ġnternet Kullanım Oranları Bölgeler Nüfus( 2009 ) İnternet Kullanımı 12-31-2000 İnternet Kullanım Oranları Yüzde (% Nüfus) Kullanım Büyüme(2000-2009) Tabloya Göre Kullanımın Yüzdesi Afrika 991,002,342 4,514,400 86,217,900 8.7 % 1,809.8 % 4.8 % Asya 3,808,070,503 114,304,000 764,435,900 Avrupa 803,850,858 105,096,093 425,773,571 Orta Doğu 202,687,005 3,284,800 58,309,546 Kuzey Amerika Latin Amerika 340,831,831 108,096,800 259,561,000 586,662,468 18,068,919 186,922,050 Avustralya 34,700,201 7,620,480 21,110,490 20.1 % 53.0 % 28.8 % 76.2 % 31.9 % 60.8 % Toplam 6,767,805,208 360,985,492 1,802,330,457 26.6 % Kaynak: http://www.internetworldstats.com/stats.htm 568.8 % 42.4 % 305.1 % 23.6 % 1,675.1 % 3.2 % 140.1 % 14.4 % 934.5 % 10.4 % 177.0 % 1.2 % 399.3 % 100.0 % Ġkincisi; geleneksel pazar ile internet pazarını birleģtirmek için gerekli olan alt yapı sürecidir. Bu alt yapı internet üzerinden yapılan alıģveriģlerde ödemelerde zaman kaybı olmaksızın kredi kartları, akıllı kartlar veya dijital para gibi araçların kullanılmasına olanak sağlamaktadır. Son olarak da; e-ticareti düzenleyen kanun ve yönetmelikler alt yapısının oluģturulması gelmektedir. Bu alt yapı iģletmeler, tüketiciler ve devlet arasındaki iliģkileri düzenlemektedir. 10 10 L. Catherine, Mann, Electronic Commerce For Developing Countries, Issue For Domestic Policy and WTO Negotiations, 2000, s.3 12
1.1.2.1. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar WTO; ürün, hizmet, sınai ve fikri haklar gibi konularda piyasaların liberalleģmesini ve yeniden düzenlenmesini sağlama amacına yönelik 1995 de kurulan uluslararası bir kuruluģtur. 11 WTO nun, Hizmet Sektörü Ticaret ĠliĢkileri Genel AnlaĢması nda (The General Agreement on Trade in Services -GATS) ortaya konulan genel hükümler ve yükümlülükler piyasalara giriģlerdeki ulusal tarife düzenlemeleri aracılığıyla e- ticaretin yapısını oluģturan haberleģme ve bilgi teknolojisi hizmetlerinde liberalleģmeyi ve düģük maliyeti desteklemektedir. 12 E-ticareti ilgilendiren bir diğer WTO anlaģması The Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS) dir. TRIPS'in konusu içerisinde ticarete konu olan fikri mülkiyet hakları vardır. TRIPS ile patentlerin, kopyalama haklarının, ticari sırların, bilgisayar programları ve veri tabanlarının korunması için son derece geliģmiģ standartlar belirlenmiģtir. 13 TRIPS; rekabeti sınırlayıcı uygulamaların ticaret, teknoloji transferi gibi konularda yaratacağı olumsuz sonuçları gidermek için anlaģmaya taraf ülkelere kendi mevzuatında bazı özel düzenlemeler yapılmalarına olanak sağlamaktadır. 14 Bu sayede taraf ülkeler fikri ve sınai haklarla ilgili uygulamalarda bazı sınırlamalar getirme imkanına kavuģmaktadırlar. TRIPS in e-ticaret ile ilgili kısmı; internetin geliģmesi ve yaygınlığının artmasıyla birlikte patent yasalarının ihlalinin gündeme gelmesidir. Teknolojik geliģmelere her ne kadar yeni ürün ve hizmetlerin geliģmesine olanak sağlasa da fikri 11 Halil, Seyidoğlu, Uluslararası Ġktisat Teori, Politika ve Uygulama, GeliĢtirilmiĢ 14. Baskı, KutdiĢ Matbaacılık, Ġstanbul, 2001, s.190 12 A. Saadet, Arıkan, Dünyada ve Türkiye'de Elektronik Ticaret ÇalıĢmalarına Hukuki Bir YaklaĢım, Adalet Bakanlığı Avrupa Topluluğu Koordinasyon Dairesi, Ankara, 1999, s.99 13 Zeynep, Ersoy, Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı, TUSĠAD, Ġstanbul, 2000, s.29 14 Muammer, Zerenler, Dijital ĠĢ YaĢamı: Tüm Boyutlarıyla Elektronik Ticaret, Gazi Kitabevi, Ankara, 2007, s.379 13
hakların izinsiz kullanımına da yeni olanaklar sağlamaktadır. 15 Az geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme ve ticaret hacimlerinin artması büyük ölçüde kullanılan teknolojiye bağlı olmaktadır. Patentli ürünlerin kopyalanmasına karģı yasalarda caydırıcı önlemlerin olmaması halinde rakip firmalar patent sahibine gerekli ödemeyi yapmadan bu teknolojiyi kullanabilmekte, bu Ģekilde haksız kazanç elde etmektedir. Günümüzde Ar-Ge (AraĢtırma-GeliĢtirme) yatırımlarının üst sıralarında çok uluslu Ģirketler yer almaktadır. Patent hakları hukuksal boyutta yeterince güvende olmadığı bir ortamda çok uluslu Ģirketler ulusal firmaya lisans hakkı vermeyecektir. Bu durum ise geliģmekte olan ve az geliģmiģ ülkelerin ekonomik ve ticari kalkınmalarını olumsuz yönde etkileyecektir. Sözü geçen ülkeler bu tür sorunlarla karılaģmamak için bu konudaki yasalarını uluslararası anlaģmalar standartlarına getirmeye çalıģacaktır. Bu ülkelerde e-ticaret alanında henüz yeterli hukuki alt yapının oluģturulamamıģ olması, e-ticaret yapan firmalara, marka ve güven sağlanması konularında ek maliyetler getirecektir. Ancak TRIPS'in etkin olarak uygulanması durumunda e-ticaret yapan firmaların elektronik ortamda yarattıkları markaların güvenliği hukuksal olarak korunacak ve bu firmalara yeni iģlem maliyeti oluģturmayacaktır. 1.1.2.2. Avrupa Birliği (AB) Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar AB, 1980 den bu yana e-ticaret konusunda yoğun çabalar göstermektedir. Günümüzde, AB kendi bünyesinde bir telekomünikasyon ve bilgi ağı oluģturulması çalıģmalarını hızlandırarak ilerletmektedir. AB ye üye devletler, yasal bir çerçeve oluģturmak ve Ar-Ge çalıģmalarına bütçe ayırarak e-ticareti desteklemelerinin yanı sıra, ulusal düzeyde de teģvikleri arttırarak, eğitim projelerini ve diğer ön e-ticaret aktivitelerini desteklemektedir. AB, bu kapsamda EDI ve Trade EDI System e (EDI sistemleri ticareti, TEDIS) özel bir önem vermektedir. 1994 yılında e-ticaretin geliģmesi amacıyla AB komisyonu resmi olarak Elektronik Ticaret GiriĢimi ni 15 M. Kaan, Dericioğlu, Ġnternet, Elektronik Ticaret ve Fikri Haklar, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı, TUSĠAD, Ġstanbul, 2000, s.23 14
(Electronik Commerce Inititative) baģlatmıģtır. Avrupa Birliği Komisyonu 8 Aralık 1999 tarihinde E-Avrupa- Herkes için Bilgi Toplumu bildirisini kabul ederek e-ticaretin AB bünyesindeki ülkelerde kullanımını yaygınlaģtırılmasını amaçlayan E-Avrupa giriģimini desteklemiģtir. AB bünyesinde internet ve e-ticareti geliģtirmek için kiģisel bilgilerin korunması, internet güvenliği, telekomünikasyon hizmetlerinin liberalleģmesi ve maliyetinin düģürülmesi çalıģmaları desteklemektedir. 1.1.2.3. İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar OECD, geliģmiģ ülkeler arasında iģbirliği ve dayanıģma amacına dönük olarak kurulan bir kuruluģtur. OECD, yapmıģ olduğu yayın ve istatistiklerle güncel konularda küresel iģbirliğini sağlamayı hedeflemektedir. 16 OECD, yapmıģ olduğu yayınlar ve politika önerileri ile birlikte e-ticareti geliģtirmek ve e-ticaret önündeki engelleri kaldırmak için önemli bir rol oynayan kuruluģlar arasındadır. 1985 yılında Sınır Ötesi Veri AkıĢı Deklarasyonu (Declaration on Transborder Data Flow) ile OECD'ye üye ülkeler uluslararası ölçekte bilgisayar teknoloji ile veri akıģının gerekli olduğunu kabul etmiģlerdir. Üye ülkeler kendi ulusal çıkarlarını gözeterek veri, bilgi, ve diğer ilgili hizmetler eriģiminin desteklenmesi ve bu yöndeki haksız engellemelerin kaldırılmasını desteklediklerini bildirmiģlerdir. 19-21 Kasım 1997 tarihinde Finlandiya da Turku Konferansı toplanmıģtır. Bu konferans OECD, Finlandiya, Japonya, AB ve OECD'ye bağlı BIAC (Business and Industry Advisory Commitee) iģ birliğiyle gerçekleģtirilmiģtir. 17 Turku Konferansı nda e-ticaretin geliģimi önündeki engeller üzerinde durulmuģ ve bu konuda yapılması gerekenler incelenmiģtir. Turku Konferansı 16 (http://www.oecd.org, 1). 17 (http://www.e-ticaretmerkezi.net, 3). 15
sonucunda e-ticaretin önündeki engellerin kaldırılması için yapılması gerekenler Ģu baģlıklar altında toplanmıģtır; Bilgi alt yapısına hızlı eriģimin sağlanması, Kullanıcıların bilgi sistemine olan güveninin sağlanması, Elektronik ortamda mevzuat ve düzenlemelerden kaynaklanan belirsizliklerin giderilmesi, Ġnternet üzerinden ödeme ve dağıtımla ilgili problemlerin çözümlenmesi. OECD ve BIAC ın birlikte yayınladıkları deklarasyonda hükümetlere de bazı tavsiyelerde bulunmuģlardır. Bu tavsiyeler genel olarak altı baģlıktan oluģmaktadır. 18 E-ticaretin geliģimi için özel sektörün önünün açılması ve desteklenmesi, Hükümetlerin gerekli gördükleri müdahalelerde, müdahale ederken teknolojik tarafsızlık ilkesini benimsemesi, Özel sektörün e-ticaret politikalarına katılımının hem ulusal hem de uluslararası düzeyde sağlanması, E-ticarette yapılan iģlemlerde ticaretin diğer yollarıyla kıyaslandığında tarafsız bir vergilendirme politikası izlenmesi, Telekomünikasyon hizmetlerinde uluslararası rekabeti engelleyen düzenlemelerin kaldırılması, E-ticarete katılımın açık ve rekabetçi bir platformda oluģturulması. OECD nin e-ticaret baģlığı altında uyguladığı diğer politikalar da aģağıdaki gibi sıralanmaktadır. 19 18 Zeynep, Ersoy, Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı, TUSĠAD, Ġstanbul, 2000, s.32 19 (www.oecd.org, 2). 16
ġeffaf ve etkili bir ticaret ortamı yaratılması: E-ticarete katılan müģterilere en az diğer ticaret yoları kadar Ģeffaf bir alıģ veriģ ortamı sağlanmalı ve diğer ticaret yollarında olduğu gibi müģteri hakları korunmalıdır. Bunun sağlanabilmesi için devlet, firmalar ve müģteriler ortak hareket etmelidir. MüĢteriler, elektronik ticaret yapan firmalar hakkında açık ve tatmin edici bilgilere kolaylıkla ulaģabilmelidir. Bu bilgiler en az aģağıdaki öğeleri içermelidir; - Firmanın resmi adı, açık coğrafi adresi, elektronik posta adresi veya diğer elektronik yollalar ulaģılabilecek bir adres, telefon numarası ve firma lisansı, - Firma ve müģteri arasında kolay ve etkili bir iletiģim ağının oluģturulması, - Firma ve müģteri arasındaki uyuģmazlıkların hızlı ve uygun bir Ģekilde çözülmesi için gerekli olan alt yapının oluģturulması, - MüĢteriye yasal hizmetlerin hepsinin sağlanması, - Firma merkezinin adresi ve firmanın hangi yasalara tabi bulunduğunun belirtilmesi, Ürünler ve hizmet hakkında ayrıntılı bilgi verilmesi: E-ticaret yapan müģterilerin ürün ve hizmetlerin tanım ve özelliklerine hızlı ve kolay bir Ģekilde ulaģmaları sağlanmalıdır. ĠĢlemler hakkında bilgilendirme: E-ticaret yapan müģterilere ödeme ve ticari sözleģme Ģartları, sözleģmenin içeriği ve e-ticaret sonunda yapılacak olan iģlemler hakkında tatmin edici bilgiler verilmelidir. E-ticaret iģlemlerindeki uygulamalar hakkında bilgilendirme Ģu alt baģlıklardan oluģmaktadır; - Firma tarafından masrafların ayrıntılı olarak çıkarılması, 17
- E-ticaret yoluyla yapılacak olan ticaret etkinliklerinde ki rutin iģlemler ve uygulanacak kanunlar hakkında bilgi verilmesi, - Teslimat Ģartları ve teslimat Ģekli hakkında bilgi verilmesi, - Ödeme Ģekli ve ödeme Ģartları hakkında bilgi verilmesi, - Ticarete konu olan ancak satın alımında kısıtlama olan örneğin veli izniyle alınmasına izin verilen, belirli bir zaman kısıtlaması olan ya da coğrafi kısıtlamaları olan ürün ve hizmetlerin belirtilmesi, - Güvenlik ya da sağlıkla ilgili bilgilendirmenin yapılması, - Ürünlerin beğenilmemesi ya da sipariģin iptali durumunda uygulanacak olan Ģartların belirtilmesi, - E-ticarete konu olan ürün ve hizmetlere dair geçerli teminat ve garanti belgelerinin verilmesi. E-ticarette müģterilere maliyetle birlikte uygulanacak bütün bu bilgilerin doğru olarak verilmesi gerekmektedir. Onaylama süreci: E-ticaret yapılırken, iģlemler sırasında belirsizlikten kaçınılmalı, müģterilerin yapacakları iģlemler iyi tanımlanmalıdır. MüĢteri satın alma iģlemini sonuçlandırmadan önce istediği bir süreçte iģlemi iptal edebilmelidir. Ödeme süreci: müģterilerin ödemelerini kolayca yapmaları sağlanmalıdır. Ayrıca müģterilere güvenli ödeme sistemi ve bu sistemin güvenlik derecesi hakkında yeterli bilgi verilmelidir. OECD, 1992 de Bilgi Sistemlerinin Güvenliği Ġlkeleri (Guidelines on Security of Information Systems) ve 1997 de internette güvenliği arttırmak için tüm üye ülkelerce kabul edilen ġifreleme Politikası nı (Cryptography Policy) hazırlamıģtır. 20 20 Zeynep, Ersoy, a.g.e. s.57-59 18
OECD 2001 ve 2002 yıllarını kapsayan The Electronic Commerce Business Impact Project (EBIP) isimli bir proje baģlatmıģtır. Bu projenin amacı e-ticaret ve elektronik iģletmecilik anlayıģının geliģtirilmesi ve yaygınlaģtırılması, e-ticaret stratejilerinin geliģtirilmesi ve firmaların e-ticarete adaptasyonunun sağlanmasıdır. Bu çalıģma 217 firma 20 endüstri alanı ve 11 ülkede gerçekleģtirilmiģtir. 21 1.1.2.4. Birleşmiş Milletler Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar BM hem telekomünikasyon altyapısı hem de bilgi teknolojilerinin az geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerde yaygın bir Ģekilde kullanılmasını için kendisine bağlı kuruluģlar aracılığıyla çok sayıda çalıģma yürütmektedir. Bu çalıģmaların en önemlileri BirleĢmiĢ Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAC), BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE), Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) tarafından yürütülmektedir. 1.1.2.4.1. Birleşmiş Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu Tarafından E- Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar UNCITRAC, uluslararası ticarette ulusal mevzuatlardan kaynaklanan ve ticareti olumsuz yönde etkileyen farklılıkların azaltılması, bu engellerin uluslararası boyutta kabul görecek Ģekilde kaldırılması amacına yönelik olarak 1996 da kurulmuģtur. 22 UNCITRAC ın e-ticaret alanında yapmıģ olduğu en önemli çalıģmalar arasında 1996 da ilk aģaması tamamlanan ve birçok ülkenin de kabul etmiģ olduğu Elektronik Ticaret Model Yasası (UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce) ve Yeknesak Elektronik Ġmza Kuralları (UNCITRAL Uniform Rules on Electronic Signatures) dır. Model yasa uluslararası düzeyde üzerinde fikir birliğine varılmıģ bir dizi kurallar oluģturarak yasal engelleri aģabilmek ve e-ticaret ve haberleģme yöntemlerinin kullanımını teģvik etmek üzere oluģturulmuģtur. E-ticarete yasal bir çerçeve çizmek, uluslararası düzeyde e-ticareti kolaylaģtırmak, uluslararası e-ticarette 21 (www.oecd.org, 2). 22 OAĠB, Elektronik Ticaret Raporu, AraĢtırma Raporu Dizisi, Orta Anadolu Ġhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 1999, s.3. 19
yeni bilgi teknolojilerinin kullanılmasını desteklemek ulusal yasaları e-ticaretin oluģması için uyumlu hale getirmek model yasanın temel amaçları arasında yer almaktadır. UNCITRAC ın e-ticaret model kanunu ve elektronik imza kuralı kapsamı itibariyle ulusal mevzuatlarını oluģturma aģamasındaki ülkelerin baģvuru kaynağını oluģturmaktadır. Ġçlerinde Bermuda, Fransa, Kolombiya, Avustralya, Hong Kong un da bulunduğu birçok ülke bu metinlerden yararlanarak mevzuatlarını geliģtirmiģlerdir. 23 1.1.2.4.2. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar UNECE, EDI mesajları için bir model anlaģma hazırlama amacına dönük olarak oluģturulmuģtur. EDI mesajlarının geliģtirilmesinin ardından UNECE isim değiģtirerek Center for Facilitation of Procedures and Practices for Administration, Commerce and Transport-CEFACT (Ġdari, Ticari ve UlaĢımla Ġlgili Uygulama ve Usülleri KolaylaĢtırma Merkezi) adını almıģtır. Yeni ismiyle bu merkez süreklilik kazanmıģtır Merkezin çalıģma konuları ana baģlıklar itibariyle Ģu Ģekilde sıralanmaktadır. 24 Mevcut model değiģim (Interchange) anlaģmasını geliģtirmek, Uluslararası ticarete engel teģkil eden yasarlın belirlenmesi, Elektronik ortamda onaylama iģlemlerinin geliģtirilmesi, Veri korunması, Ġnternetin geliģtirilmesi kapsamında sorun-çözüm mekanizmalarının geliģtirilmesi. 23 OAĠB, a.g.e. s.34 24 (http://www.unece.org, 1). 20
1.1.2.5. G8 Ülkeleri Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar ABD, Ġngiltere, Fransa, Almanya, Ġtalya, Kanada, Japonya dan oluģan G7 ülkeleri olarak adlandırılan geliģmiģ ülkeler topluluğu Rusya'nın da katılımıyla G8 ülkeleri olarak isimlendirilmiģtir. G8 ülkeleri arasında e-ticaretle ilgi çalıģmalara ABD nin öncülük yaptığı gözlenmektedir. ABD hükümeti e-ticaretteki geliģmeleri yakından izlemektedir. ABD Hükümeti özel sektörün e-ticaret çabalarını desteklemekte ve bu çalıģmalara kısıtlama getirmekten kaçınmaktadır. Önümüzdeki yıllarda bilgisayar ağları üzerinden yapılacak olan ticaretin hacminin çok yüksek olmasının beklenmesi konunun ciddiyetini daha da artmaktadır. G8 organizasyonu hem bilginin hem de ticari iģlemlerin güvenlik altına alınması gerekliliği konusunda hem fikir olmuģtur. Buradaki güvenlik kavramı bilginin bütünlüğünün bozulmadan kaynağının belirlenmesi ve mevcut sayısal bilginin sadece son iletim noktasında açılmasını içermektedir. Bu konuda ulusal ve uluslararası yasal düzenlemeler için bir öneri paketi oluģturulmuģtur. Bu bağlamda e-ticarette, e-para ve bunun gibi ödeme yöntemlerinin yasal çerçevesinin oluģturulması, e-ticaretin vergilendirilmesi, tüketicinin korunması, bankacılık sektörünün e-ticaretteki rolü gibi konularda çalıģmalarını sürdürmektedir. G8 projesi olan KOBĠ ler için Küresel Pazar (Global Marketplace for SME's) projesi, e-ticaretten KOBĠ lerin yararlanması için yapılacak olan düzenlemelerin belirlenmesi amacına yönelik çalıģma grupları oluģturularak ele alınmıģtır. Bu çalıģma grupları aģağıdaki beģ baģlık altında toplanmaktadır. 25 Enformasyon ağları, KüreselleĢme ve getirdikleri, E-ticaretin uygulama boyutu, 25 (http://www.gin.sme.ne.jp) 21