TC. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL BİLİMLER ÇEVRE ANABİLİM DALI

TC. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL BİLİMLER ÇEVRE ANABİLİM DALI TÜRKİYE NİN KULLANDIĞI ULUSLARARASI KREDİLER ve ÇEVRE (IMF ve Dünya Bankası) Doktora Tezi Tülay KORKMAZ Ankara-2003

TC. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL BİLİMLER ÇEVRE ANABİLİM DALI TÜRKİYE NİN KULLANDIĞI ULUSLAR ARASI KREDİLER VE ÇEVRE (IMF ve Dünya Bankası) Doktora Tezi Tez Danışmanı Prof. Dr. Ruşen KELEŞ Tülay KORKMAZ Ankara-2003 2

İÇİNDEKİLER TABLOLAR...iv KISALTMALAR...v GİRİŞ...1 I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE AMACI...1 II. KAPSAM VE TEMEL VARSAYIMLAR...9 1. Kapsam...9 2. Temel Varsayımlar...16 III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ...16 BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYA BANKASI KREDİLERİ VE ÇEVRE POLİTİKALARI I. DÜNYA BANKASI NIN KURULUŞU VE GELİŞMELER...17 1. Dünya Bankası nın Kredi Olanakları ve Finansman Kaynakları...23 2. Dünya Bankası nın Kredi Politikaları...24 3.Dünya Bankası Borçlanma Araçları...25 3. 1. Yatırım Kredileri...25 3. 2. Yapısal Uyarlama Kredileri...27 3. 3. Diğer Olanaklar...27 II. DÜNYA BANKASI KREDİLERİNİN YENİDEN ŞEKİLLENMESİ...29 1. Dünya Bankası Kredilerinin Yapısal Dönüşümü...35 2. Uluslar arası Finans Kurumları Arasında İşbirliği...37 3. Yapılanma Sürecinde Küresel Kuruluşların Rolü...39 4. IMF ve Dünya Bankası İşbirliği...41 5. Dünya Bankası nın Kredi Verme Koşullarının Yeniden Şekillenmesi...44 III.. IV. İSTİKRAR VE YAPISAL UYUM PROGRAMLARI KREDİ ANLAŞMALARI...45 1. İstikrar ve Yapısal Uyum Programları...45 2. Dünya Bankası Kredi Anlaşmaları...48 İSTİKRAR VE UYUM PROGRAMLLARININ AZGELİŞMİŞ ÜLKELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...51 1. Ülkelerin Kredi Alma Koşulları Aracılığıyla Denetlenmesi...54 2. İstikrar ve Uyum Programlarının Kurumlar Üzerindeki Etkisi...55 V. DÜNYA BANKASI NIN ÇEVRE POLİTİKALARI...60 1. Ülkelerin Uluslararası Düzeyde Çevre Sorunlarına Çözüm Arayışları...60 2. Dünya Bankası nın Çevreye Yaklaşımı...63 3. Dünya Bankası nın Çevre Finansmanı...70 4. Küresel Çevre Fonu GEF...72 5.Dünya Bankası ve Çevresel Eylem Planları-EAP...73 3

İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE NİN KULLANDIĞI ULUSLARARASI KREDİLER VE ÇEVRE I. TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLANMA BAŞLANGICI VE EKONOMİK GELİŞMELER...76 1. Türkiye de Dış Borçlanma Başlangıcı...76 2. 1980 Sonrası Ekonomik Gelişmeler...79 3. Türkiye Dünya Bankası Kredilerinin Genel Görünümü ve Geri Ödemeler...85 II. TÜRKİYE DEİSTİKRAR VE YAPISAL UYARLAMA SÜRECİ...88 1. Türkiye de İstikrar ve Yapısal Uyarlama Programları...88 2. Türkiye de İstikrar ve Yapısal Uyarlama Süreci...91 III. DÜNYA BANKASI YAPISAL VE SEKTÖREL UYUM KREDİ ANLAŞMALARI...93 1. Yapısal ve Sektörel Uyum Kredi Anlaşmaları...93 2.Ülke Yardım Stratejisi Anlaşmaları-CAS...95 3. Dünya Bankası Kredi Anlaşması Metinlerinin Genel Yapısı...96 IV. YAPISAL VE SEKTÖREL UYUM PROGRAMLARININ TÜRKİYE ÜZERİNDEKİ YÖNETSEL VE EKONOMİK ETKİLERİ...101 1. Yapısal ve Sektörel Uyum Anlaşmaları Doğrultusunda Devletin Yeniden Yapılandırılması...101 2. Yapısal Uyum Programlarının Ekonomik Etkileri...102 3. Çevre-Yoksulluk Etkileşimi...106 V. TÜRKİYE NİN ULUSLARARASI ÇEVRE PROGRAMLARI VE FİNANSMANI...107 1. Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planları (UÇEP)...110 2. Uluslararası Programlar...111 2.1. Akdeniz Eylem Planı...111 2.2. Karadeniz Çevre Projesi (GEF-KÇP)...111 2.3. UNDP/GEF/SGP (Küçük Hibeler Programı)...112 3. Türkiye nin GEF ten ve Diğer Uluslar arası Kuruluşlardan Sağladığı Çevre Finansmanı...113 4. Montreal Protokolü Çok Taraflı Fon...118 5. Doğu Anadolu Su Havzası Rehabilitasyon Projesi...119 6. METAP (Mediterrianean Technical Assistance Programme)...119 6.1.Genel Olarak METAP III Uygulanması...118 6.2. Proje Hazırlama Birimi...122 6.3. Kapasite Yaratma Birimi...124 6.4. Bölgesel Kapasite Yaratma Programı...124 6.1.1. MEDCITIES...124 6.1.2. Kamu-Özel İşbirliği Programı...125 6.4.3. MEDPOLICIES...125 6.4.4. Küçük Hibeler Programı...125 4

VI. TÜRKİYE NİN DÜNYA BANKASI İLE İMZALADIĞI İKİLİ ÇEVRE ANLAŞMALARI VE KULLANDIĞI KREDİLER...127 1. Dünya Bankası İle Yapılan Çevre Anlaşmaları...127 2. İkili ve Çok Taraflı Çevre Anlaşmaları Kapsamında İmzalanan İçme suyu, Atıksu ve Çevre Sağlığı Projeleri...132 2.1. Antalya Su ve Su Sağlığı Projesi...132 2.2. Bursa Su ve Çevre Sağlığı Projesi...138 2.3. Çeşme Alaçatı Su Temini Projesi...142 2.4. Sulama Yönetimi ve Yatırımlarına Katılımcı Özelleştirme Projesi...145 VII. SONUÇ...151 TÜRKÇE ÖZET...157 İNGİLİZCE ÖZET...158 KAYNAKÇA...159 EK: 1950-2001 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE NİN DÜNYA BANKASI NDAN KULLANDIĞI KREDİLER...164-173 5

TABLOLAR Tablo 1: Haziran 1994-Haziran 2001 Yılları Arasında Türkiye nin Dünya Bankası ndan Aldığı Krediler ve Geri Ödemeleri...87 Tablo 2: Tablo 3: Tablo 4: Tablo 5: Tablo 6: US Doları Olarak Borç ve Kredilerin Geri Ödemeleri...88 Sürmekte Olan Dış Kaynaklı ve/ya da Hükümet + Dış Kaynaklı Projeler GEF ten Sağlanan Kaynaklar...113 METAP Projesinden Türkiye ye Sağlanan Hibeler...117 Küçük Hibeler Programından Sağlanan Finansman...122 6

KISALTMALAR ABD ANTSU ASAT ASKİ ASO BUSKİ CAS CBU CCL CD ÇALBİR CİB COD ÇUŞ DB EAP EFF ERL ESAF FSAP : Amerika Birleşik Devletleri : Antalya Su İşletmeleri : Antalya Su ve Atıksu İdaresi : Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi : Antalya Su ve Otobüs İşletmeleri Müdürlüğü : Bursa Su ve Kanalizasyon İdaresi : Country Assit Strategy (Ülke Yardım Stratejisi) : Capasity Building Unit (Kapasite Yaratma Birimi) : Country Credit Line (Ülke Kredi Hattı) : Country Department (Ülke Bölümü) : Çeşme Alaçatı Birliği : Cari İşlemler Bilançosu : Country Operations Division (Ülke Çalışmaları Bölümü) : Çok Uluslu Şirketler : Dünya Bankası : Environmental Action Plan (Çevresel Eylem Planı) : Enlargement Found Facility (Genişletilmiş Fon Kolaylıkları) : Economic Reform Loans (Ekonomik Reform Kredileri) : Enhanced Reform Loans : Financial Sector Adjustment Programme (Mali Sektör Uyumlaştırma Programı) FSAL : Financial Structural Adjustment Loans (Mali Yapısal Uyumlaştırma Programı) 7

GATT : General Agreements of Tarrifs and Trade (Genel Ticaret ve Tarife Anlaşması) GEF HIPC IBDR : Global Environment Facility (Küresel Çevre Kolaylığı) : Havily Debted Poor Countries (Ağır Borç Yükü Altında Olan Ülkeler) : Internetional Bank for Reconstruction and Development : (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası) ICSID IDA IFC İSKİ IMF : International Centre Settlement of Investment Disputies : International Development Assocation (Uluslararası Kalkınma Kurumu) : International Finance Corparation (Uluslararası Finansman İşbirliği) : İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi : International Monatary Found (Uluslararası Para Fonu) MEDCITIES : Mediterranean Technical Assistance Programme (Akdeniz Teknik Yardım Programı) METAP : Mediterranean Environment Technical Assistance Programme (Akdeniz Çevresi Teknik Yardım Programı) MGK MIGA : Milli Güvenlik Kurulu : Multilateral Investment Guarantee Agency (Çok Taraflı Yatırımları Garanti Kurumu) MRF NGO OECD : METAP Regional Facility (METAP Bölgesel Kolaylığı) : Non-Govermental Organisation (Sivil Toplum Kuruluşları) : Organisation for Economic Coorparation and Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) OPEC : Organisation of the Petroleum Exporting Countries (Petrol İhraç Eden Ülkeler) PPP : Public-Private Partnership (Kamu- Özel Ortaklığı) 8

PPU PRGF : Project Preparation Unit (Proje Hazırlama Birimi) : Poverty Reduction and Growth Facility (Yoksulluğu Azaltma ve Büyüme Kolaylığı) RED RCBP : Regional Environment Department (Bölgesel Çevre Bölümü) : Regional Capasity Building Programme (Bölgesel Kapasite Yaratma Programı) SAF SAL SECAL SEF SGF SOD STK TBBM TODAİE UÇEP UNEP : Structural Adjustment Facility (Yapısal Uyumlaştırma Kolaylığı) : Structural Adjustment Loans (Yapısal Uyumlaştırma Kredileri) : Sectoral Adjustment Loans (Sektörel Uyumlaştırma Kredileri) : Social Emergency Found (Sosyal Yardım Fonu) : Small Grants Facility (Küçük Hibeler Programı) : Sector Operations Division (Sektör Çalışmaları Bölümü) : Sivil Toplum Kuruluşları : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü : Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı : United Nations Environment Programme (Birleşmiş Milletler Çevre Programı) UNESCO : United Nations Educational, Scientific Development Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilisel Kalkınma Kurumu) UNDP : United Nations Development Programme (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) UNIDO : United Nations Industrial Dvelopment Organisation (Birleşmiş Milletler Endüstriyel Kalkınma Kurumu) WTO : World Trade Organisation (Dünya Ticaret Örgütü) 9

GİRİŞ I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE AMACI 1929 Dünya ekonomik bunalımı henüz atlatılmamışken, II. Dünya Savaşı nın çıkması mevcut bunalımı daha da artırmıştır. Bu olumsuz etkileri daha kolay atlatabilmenin çözümü ise uluslararası işbirliği ve giderek bu işbirliğinin kurumsallaşmasıdır. Bu bağlamda ABD önderliğinde kurulan ve Bretton Woods ikizleri olarak da adlandırılan IMF ve Dünya Bankası, 1-22 Temmuz 1944 tarihleri arasında yapılan Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı nda kabul edilen esaslar doğrultusunda oluşturulmuştur. IMF 27 Aralık 1945 de, Dünya Bankası ise 25 Haziran 1946 yılında kurulmuş, 1947 yılında ise finansman sağlamaya başlamıştır. IMF nin işlevi; uluslararası parasal işbirliğinin ve ticaretin dengeli bir şekilde gelişmesine yardımcı olmak; ödemeler dengesi sıkıntısı çeken üye ülkelere kotaları oranında maddi destekte bulunarak ödemeler dengesi sorunlarına çözüm bulmak, Dünya Bankası nın işlevi ise; Savaştan tahrip olmuş Batı Avrupa ülkelerinin yeniden inşası ve bu ülkelerin savaş ekonomisinden sorunsuz bir biçimde çıkışını kolaylaştırmak, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına yardımcı olmaktır. 1960 lı yılların sonlarına gelindiğinde, sürekli büyüme ve refah artışı sürecinin istikrarını koruyamayacağına ilişkin ilk belirtilerin ortaya çıkmasına kadar, IMF nin amacı değişim göstermeden kalmıştır. Bir başka ifade ile, üye ülkelerin karşılaştığı ödemeler dengesi sorunlarının çözümü için, bu ülkelere kotaları oranında katkı sağlamıştır. 1970 lerin başında doların altınla ilişkisi kesildikten sonra, IMF nin işlevi de yavaş yavaş bir değişim süreci içine girmiş, uluslararası para ve mali sistemin işleyişinde sorumlu bir kuruluş alan IMF nin görevleri de zaman içinde artış göstermiştir. 1970 lerin sonlarıma gelindiğinde, IMF ve Dünya Bankası nda yapılan yeni yapısal düzenlemelerle, üye ülkelere kredi açma, borç verme ya da borç erteleme koşullarını yeniden 10

belirlenmiştir. Dünya Bankası, 1970 li yılların sonuna kadar tek tek kuruluş ya da girişimleri kapsayan sanayi alt sektör incelemeleri, proje fizibilite çalışmaları, proje tasarımları gibi konuları desteklerken, 1980 li yıllardan başlayarak çalışma sistemine yeni bir boyut ekledi. Bu yeni boyutla, kredi kullanan ülkelerde ekonomik ve yönetsel yapının dönüştürülmesini amaçlayan, yapısal ve sektörel uyarlama programları uygulamaya girdi. IMF de geleneksel işlevlerinin yanı sıra Dünya Bankası ile işbirliği içerisinde üye ülkelerdeki makro ekonomik ve yapısal uyum politikalarına finansal destek sağlama görevini sağlayarak Dünya Bankası ile eşgüdüm içinde çalışmaya başladı. Dolayısıyla yenilik, 1980 li yılların başından itibaren Dünya Bankası nın açtığı kredilerin niteliğinden kaynaklandı. Kurulduğu 1944 yılından 1980 li yıllara kadar gelişmekte olan ülkelerin kalkınma amaçlı projelerine kredi veren Dünya Bankası, bu tarihten itibaren daha değişik işlevler yüklenmiş, artık kalkınma için verilen kredilerin yerini, özel sektörün küresel dinamikleri olarak tanımlanabilecek olan yapısal uyarlama kredileri almıştır. 1980 lerden sonra Banka nın proje kredileri Yapısal (Structural Adjusment Loans-SAL) ve Sektörel (Structural Adjusment Loans SECAL) Uyarlama kredileri olarak belirlenen genel doğrunun alt başlıkları olarak kullanılmaya başlanmıştır. 1980 lere kadar azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, IMF ve Dünya Bankası ndan gelişme ve kalkınma amacıyla alınan kredilerin yerinde kullanılmaması, bu ülkeleri borç ödeyemez konuma getirmiştir. 1980 lerden sonra Dünya Bankası kredilerinde uygulanmaya başlanan yeniden yapılanma uygulamaları, borçlarını ödeme sıkıntısı çeken borcunu borç alarak ödeyen ülkelerin borçlarının daha da artmasına neden olmuştur. Bu ülkelerde giderek artan borçlanma, Bretton-Woods kurumlarının tavsiyeleri ve denetimi altında yapısal uyarlama programları nın uygulanmasına yol açmış, kamu istihdamı düşmüş, sağlık-bakım, eğitim, aile planlaması, besin ve konut hizmetleri çıkmaza girmiştir. 11

Tedbirlerin çoğu kapsamlı ve ani olmuş, sosyal faktörler ve yerel koşullar dikkate alınmamıştır. İzlenen politikalarda, yapısal uyumun öncelik taşıması, gerekli sosyal hizmetlerin yolunu kesmiştir. Diğer taraftan Dünya Bankası nın büyük ölçekli hidro-elektrik ve tarımsal sanayi projelerine verdiği destek, milyonlarca insanın yerlerinin değiştirilmesine ve tahliye edilmesine yol açmış, ormansızlaşma ve doğal çevrenin tahrip olması sürecini hızlandırmıştır. Bu gelişmeler, çevre ile ekonomik kalkınma arasında seçimden hangisinden yana konulacağı konusunu uluslararası kuruluşların gündemine taşımıştır. Bu amaçla Birleşmiş Milletler Örgütü nce 1972 yılında Stockholm de yapılan Dünya Çevre ve Kalkınma Konferansı nda, yoksul ülke temsilcileri önceliğin ekonomide olmasını gerektiğini, uzun dönemde, çevreyi kurtaracak çözümün ekonomik gelişmeyle birlikte geleceğini savunmuşlar, en büyük kirliliğin azgelişmişlik olduğu yolunda görüşlerni dile getirmişledir. Ekonomisini hızla geliştirmek isteyen bir ülkenin çevrenin korunması ve geliştirilmesi için kaynak ayırmasının savurganlık olacağı uzun süre doğru bir yaklaşım olarak algılanmıştır. 1980 li yılların ortalarında yine Birleşmiş Milletler Örgütü nün kurduğu Dünya ve Çevre Kalkınma Zirvesi nin yayınladığı Ortak Geleceğimiz Raporu nda ya çevre ya ekonomi anlayışı bırakılmış, sürekli ve dengeli (sustainabele) kalkınma ve varsıllaşma erklerinden özveride bulunmaksızın da, doğal ve tarihsel çevrenin bozulmaktan, doğal kaynakların yitip gitmekten, insan ve çevre sağlığının tehlikeye düşmekten korunabileceği savı ön plana çıkmıştır. Çevre sorunlarının sınır ötesi etkileri ve küresel bir boyut kazanması, bu sorunların çözümünde çok yönlü işbirliğini ve eşgüdümü gerekli kılmıştır. Çevre sorunlarının bu küresel boyutu, ülkeler ve uluslararası kuruluşların kaçınılmaz olarak çevre konusunda gerekli 12

altyapının hazırlanmasın için yoğun bir gündem ile karşı karşıya bırakmıştır. Bu çerçevede bir yandan ikili, bölgesel veya küresel sözleşme, protokol ve bildiriler hazırlanırken, bir yandan da Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, OECD, AGİT, Dünya Bankası gibi kuruluşlar, bünyelerinde çevre ile ilgili teşkilatlar ve bölümler oluşturarak çevre sorunlarının tespiti ve çözümleri yolunda ortak politikalar belirlemiş, kurallar ve ilkeler geliştirilerek bu yönde eylem planlarını uygulamaya koymuşlardır. Dünya Bankası nın 1990 yılında Paris te düzenlediği toplantıda, 25 sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkelerin temsilcileri Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility- GEF) kurulması konusunda görüş birliğine varmıştır. GEF,Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından ortak yönetilen bir fon olmasına karşın, bu kurumlar arasındaki düzenleme ile Dünya Bankası içerisinde bir pilot program olarak kurulmuştur. GEF her ne kadar Birleşmiş Milletler ve Dünya Bankası nın başlattıkları girişim ise de, GEF in politikaları, programları ve gündelik işleri Dünya Bankası tarafından yürütülmektedir. 1980 lerden sonra Dünya Bankası kuruluş işlevleri arasına yoksullukla mücadele ve çevre korumacılığını da almasına karşın, 1990 yılına gelinceye değin diğer kurumlarla işbirliğine girmemiştir. 1990 yılından sonra, Dünya Bankası nın çevre sorunlarıyla ilgilenmesinin iki temel nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Banka nın çevre sorunları ile yoksulluğu aynı sürecin iki değişik yönü olarak kabul etmesidir. Bankayı çevre sorunları ile ilgilenmeye zorlayan diğer etmen ise, Banka nın bugüne değin yürüttüğü enerji, sanayi, altyapı, tarım projelerinin çevreye verdiği geri döndürülemez ve onarımı güç zararlara karşı gelişen güçlü muhalefettir. Banka kredileriyle gerçekleştirilen büyük ölçekli projelere karşı, yerel Sivil Toplum Kuruluşlarınca gösterilen tepkiler bunlardan biridir. 13

1992 Rio Çevre ve Kalkınma Konferansı nın dünya gündemine çevreyi güçlü bir biçimde getirmesinin bir nedeni de, örgütün kendi içinde hazırlattığı raporların, desteklenen projelerde çevresel etkilerin dikkate alınması gerektiğinin vurgulanmasının ardından Banka da çevresel etkileri değerlendirmeye başlamıştır. Dünya Bankası nın çevre ile ilgili konuları da çalışma alanının içine görmesinde, yoğunluğu giderek artıran bu tür sorunların Banka nın asıl amacına ulaşmasında, yani yoksullukla savaşımda ve sürdürülebilir kalkınma yı sağlamada bir engel olarak kabul edilmesi etkili olmuştur. Ancak, Banka nın uyguladığı yapısal uyarlama programlarında başarılı olduğu söylenemez. Banka nın çevre projelerindeki başarısı sadece küçük ölçekli uygulamalarda görülmektedir. Uygulamaya konulan büyük ölçekli çevre projelerindeki başarısı umulanın aksine, yavaş, hatta uygulamalardaki diğer projelerden farksızdır. Çevre bozulmasının diğer önemli nedeni ise Çok Uluslu Şirketlerdir. Banka, kredilerini yasal ve yapısal düzenlemeler yapılarak özelleştirilmenin yapılmasını ve ihalelerin Çok Uluslu Şirketlere açılması koşulu ile vermektedir. Önlerinde mevzuat engeli olmayan bu şirketler hızlı bir biçimde özellikle geri kalmış ülkelerde yatırım yapmakta, eski ve kirli teknolojilerini bu ülkelere taşıyarak çevrenin daha da bozulmasına neden olmaktadırlar. Başlangıçta telefon, gaz ve enerji alanlarına yönelen Çok Uluslu Şirketler, enerjiden sonra su sektörüne yönelmişlerdir. Su kaynaklarının tükenmesi ve kirlenmesi sonucunda oluşan doğal kaynak pazarı bir çok firma için oldukça cazip bir yatırım alanı olarak görülmüştür. Su sektöründeki bu krizden sağlanacak karın yanı sıra, firmaların bu alana yatırım yapmaya yönelten diğer çekici bir unsur da geleneksel para kaynakları dışında, Dünya Bankası gibi yatırım ve geliştirme bankaları ile çevre fonlarından kredi sağlanıyor olmasıdır. Yukarıda yazılanlar ışığında Türkiye deki gelişmeleri inceleyecek olursak, 1930-1947 yılları arasında dış ödemeler dengesini sağlayabilen Türkiye nin borçlanma süreci, IMF ve 14

Dünya Bankası na üye olmasıyla hızlanmış, 1947 den itibaren bu kuruluşlarla ilişkiler ekonomik ve siyasal yaşamın bir parçasını, hem de önemli bir parçasını oluşturmuş, dış borçlanma ve borçla kalkınma ise ekonominin olağan ihtiyacı haline gelmiştir. Olağan hale gelen bir başka gösterge ise, Türkiye nin her yıl dış ticaret açığı veren bir ülke haline gelmesi ve dış açığın kronikleşmesi olmuştur. 1930 lu yıllarda Türkiye de başlatılan planlı dönemin amacı, ekonomik bağımsızlığın bir an önce sağlanması için içsel araç, 1960 larda ise dış yardımlardan yararlanmanın bir aracı olmuştur. 1960 lı yıllarda başlatılan Beş Yıllık Kalkınma Planları yla sanayileşme sürecine girilmiş, 1970 li yıllardan itibaren mamul yarı mamul ihracatının artmasıyla ihracatta gelişme kaydedilmiştir. Planlı dönemin yavaş yavaş askıya alınması, dünyada uygulanan neo-liberal akımların da etkisiyle, Türkiye nin de yazgısı değişmiştir. 1970 lerin sonunda Türkiye de diğer ülkeler gibi dış borç sarmalına girmiş, borçlarını ödeyemez duruma gelmiş ve petrol krizinin getirdiği olumsuz koşulların etkisi altında kalmıştır. Türkiye de diğer ülkelerle birlikte, 1975-1977 yılları arasında uluslararası bankaların sunduğu fonlardan yararlanmış, bu rahatlıkla ihracatını artırmak için hiçbir çaba harcamamıştır. 1977 de borç ödeyemez duruma gelen Türkiye; 1978-1979 yılları dış kaynak arama ve borç erteleyebilme çabalarıyla geçirmiştir. Ne var ki, Türkiye kendi koşullarıyla borç bulmaya ve borç ertelemeye çalıştığı sürece bu konuda başarılı olamamış, bir yandan dış ticaret dar boğazından kaynaklanan darlıkların yarattığı iç baskılar, öte yandan borç ödeyememenin getirdiği dış baskılar altında, 24 Ocak karaları Batı Dünyasının yeni ekonomik düşüncesi ve politikasına uygun biçimde düzenlenerek uygulamaya konulmuştur. Türkiye de devletin yeniden yapılandırılması, 1979 da IMF ile yapılan Stand-by anlaşmasının hemen ardından Dünya Bankası ile imzalanan 5 SAL (Yapısal Uyum Kredisi) anlaşması ile başlamıştır. SAL anlaşmalarının uygulanması devam ederken, 27 Haziran 1983 15

tarihinde imzalan ilk SECAL (Sektörel Uyarlama Kredileri) 3 Nisan 1984 tarihinde devreye girmiştir. Bu tarihten itibaren yapısal ve sektörel uyum anlaşmaları çerçevesinde, Tarım SECAL, 2 Mali SECAL, Enerji SECAL imzalanmıştır. SECAL anlaşmalarının ardından daha ayrıntı içeren Proje Kredileri anlaşmaları imzalanarak uygulamaya konulmuştur. Böylece eğitim, sağlık, yerel yönetimler alanında yeniden yapılandırma amaçlı proje kredileri imzalanmıştır. SECAL ve Proje kredileri anlaşmaları, ilgili sektör ve kurumların modernizasyonu, teknoloji ile donatılması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla imzalanmıştır. Çalışmanın amacı bu gelişmeler ışığında, IMF ve Dünya Bankası kredilerinin Türkiye üzerindeki çevresel etkilerini değerlendirmektir. Türkiye de de 1990 yılına gelinceye değin Dünya Bankası kredilerinin çevresel boyutu fazlaca tartışılmamış, 1992 yılında yapılan Rio Zirvesi nin ardından çevre gündemdeki yerini almıştır. Dünya Bankası nın çevreyi çalışma alanın içine almasına karşın çevre için üye ülkelere ayırdığı kaynak yetersizdir. Bu nedenle, Türkiye nin hazırladığı çevreye ilişkin projeler Dünya Bankası nın yanı sıra GEF ve diğer uluslararası programlarla da desteklenmektedir. Bu bağlamda Türkiye de yürütülen programlar olup halen devam etmektedir. Türkiye uluslararası düzeyde ikili çevre anlaşmasını ile kez 1981 yılında imzalamıştır. Bu bağlamda, 1981-1999 yılları arasında imzaladığı ikili çevre anlaşmalarının sayısı 86 adet olup, bu anlaşmalardan dört tanesi Dünya Bankası ile imzalan anlaşmalardır. Dünya Bankası anlaşmaları iki grupta toplanabilir. Birinci grupta, İstanbul ve Çukurova Kentsel Gelişme Projeleri kapsamında yer alan kentsel gelişme projeleri için verilen krediler bulunmaktadır. İkinci grupta ise, su temini, atıksu ve çevre sağlığı konularını içeren, sektör bazlı projelere verilen krediler yer almaktadır. Bir çok kaynakta, bu gruptaki 16

projeler, altyapı ve kentsel gelişim sektörü kredileri adı altında değerlendirilmekle beraber, bu kredilerden dördü Dünya Bankası nın çevre başlığı altında verdiği kredilerdir. 1990 yılından itibaren Dünya Bankası nın üzerinde durduğu, geliştirdiği politikalarla denetim altına aldığı diğer bir alan da, sürdürülebilir gelişmenin ekonomik, sosyal, teknolojik ve ekolojik bütünleşme yoluyla gerçekleşebileceği görüşüdür. Bu bütünleşmenin geçekleşmesi için disiplinler ve sektörler önündeki engellerin kaldırılması gerekliliği üzerinde duran Banka, doğal kaynaklar, ekosistem yönetimi, gıda güvenliği, kentleşme ve altyapı sektörlerinden oluşan dört boyutlu eylem planı tanımlamaktadır. Bu dört alan içerisinde, kentler ve altyapı sektörü, kent yönetimi, yatırım politikaları ve kurumsal yapı açısından büyük sorunlarla karşı karşıya olduğu görüşündedir. Banka nın bu bağlamda önerdiği politika, özel sektör ile kamu sektörünün ortaklığıdır. Banka bu ortaklık aracılığı ile yeterli bir altyapı hizmetinin sunulabileceği, daha sağlıklı bir kentsel çevre ve etkin bir belediye hizmeti sağlanabileceği görüşündedir. II. KAPSAM VE TEMEL VARSAYIMLAR 1. Kapsam Çalışma, Giriş ve Sonuç dışında iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde önce, çalışmanın konusu ve amacı tanıtılmış, ardından çalışmaya temel olacak varsayımlar ile tez yazımında izlenecek yöntemler üzerinde durulmuştur. Birinci Bölüm Dünya Bankası Kredileri ve Banka nın Çevre Yaklaşımı başlığı altında beş kesimden oluşmaktadır. Birinci Kesim de; Genel olarak Dünya Bankası nın kuruluşu, amacı, görevleri, organizasyon şekli, Dünya Bankası na bağlı kurumlar, Banka nın kredi olanakları, finansman kaynakları ve kredi politikaları ile birlikte Dünya Bankası nın borçlanma araçlarına yer verilmiştir. İkinci Kesim de; Dünya Bankası kredilerinin Yeni Dünya Düzeni ile birlikte yeniden şekillenmesi, kredi açma koşullarının değişmesi ve yeniden yapılanma, bu yapılanma 17

sürecinde küresel kuruluşların rolü, IMF ve Dünya Bankası nın işbirliği ile kredi verme koşullarının yeniden düzenlenmesi irdelenmiştir. Üçüncü Kesim de; Dünya Bankası Yapısal Uyum programları ve kredi anlaşmaları kapsamında, istikrar ve yapısal uyum programları, Dünya Bankası kredi anlaşmaları ve uygulamalarının genel değerlendirmesi yapılarak ülkelerin kredi alma koşullarıyla nasıl denetlendiği ve yapısal uyum programlarının etkileri anlatılmıştır. Dördüncü kesimde; İstikrar ve Yapısal uyum programlarının az gelişmiş ülkeler üzerindeki etkisine yer verilerek, kredi anlaşmaları ve kapsamı, verilme koşulları, ülkelerin kredi alma koşulu ile denetlenmesi, yapısal ve sektörel uyum programlarının ülke kurumları üzerindeki etkileri incelenmiştir. Beşinci Kesimde; Dünya Bankası nın Çevreye Yaklaşımı ve Çevre Politikaları Başlığı altında; Uluslararası düzeyde çevre sorunlarına çözüm arayışları, Dünya Bankası nın çevreye yaklaşımı ve finansmanı, Küresel Çevre Kolaylığı (GEF) adı altında verilen çevre kredileri, Dünya Bankası ile Çevresel Eylem Planları (EAP) arasındaki ilişkileye yer verilmiştir. İkinci Bölüm, Türkiye nin Kullandığı Uluslararası Krediler ve Çevre başlığı altında altı kesimden oluşmaktadır.birinci Kesimde; IMF -Dünya Bankası ve Türkiye ilişkileri başlığı altında: IMF ile birlikte Dünya Bankası kredileri incelenmiş, ancak Dünya Bankası kredilerinin çevre ile birebir bağlantılı olması nedeniyle ağırlık Dünya Bankası na verilmiştir. Bu bağlamda Türkiye nin Dünya Bankası üyeliği, Türkiye de dış borçlanma başlangıcı ve ekonomik gelişmelere yer verilmiş, Türkiye nin Dünya Bankası ndan kullandığı krediler ve geri ödemeleri tablolarla desteklenerek anlatılmıştır. İkinci Kesim de; Türkiye de Yapısal Uyarlama Süreci başlığı altında: Türkiye yi yapısal uyarlama sürecine getiren nedenler, yapısal uyum anlaşmalarının genel yapısı, bu anlaşmalar doğrultusunda Devletin yeniden yapılandırılması irdelenmiştir. 18

Üçüncü Kesim de; Türkiye-Dünya Bankası Yapısal Uyum Anlaşmaları çerçevesinde: Yapısal ve sektörel uyum anlaşmaları, anlaşma metinlerinin genel yapısı, kredi alma koşulları ve sonuçlarına yer verilmiştir. Dördüncü Kesim de; Yapısal ve Sektörel Uyum Programlarının Türkiye Üzerindeki Etkileri Başlığı altında: Yapısal ve sektörel uyum programlarının ülke üzerindeki ekonomik ve yönetsel etkileri, IMF ve Dünya Bankası nın önerdiği istikrar ve yapısal uyumlaştırma programlarının uygulanması ve sonuçlarına yer verilmiştir. Beşinci Kesim de; Türkiye nin İkili ve Çok Taraflı Çevre Anlaşmaları Çerçevesinde Kullandığı Hibeler başlığı altında: Küresel Çevre Kuruluşunun Uygulayıcı Organı olan Dünya Bankası ve Türkiye ilişkileri incelenerek, Küresel Çevre Fonundan (GEF Vakıf Fonu) çevre bağlamında sağlanan hibeler tablolarla desteklenerek anlatılmıştır. Altıncı Kesimde; Türkiye nin Dünya Bankası ile İkili Çevre Anlaşmaları kapsamında imzaladığı, içmesuyu, atıksu ve çevre sağlığı proje anlaşmaları ile birlikte uygulama sonuçları irdelenmiştir. 2. Temel Varsayımlar Çalışmamıza temel oluşturacak varsayımları şöyle sıralamak mümkündür: Bretton-Woods kuruluşları olan IMF ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBDR), başlangıçta, savaştan tahrip olmuş Batı Avrupa ülkelerinin yeniden inşası ve bu ülkelerin savaş ekonomisinden sorunsuz bir biçimde çıkışını kolaylaştırmak azgelişmiş ülkelerin kalkınmasına yardımcı olmak üzere kurulmuştur. 1970 li yılların sonlarına doğru, uygulama alanı bulan yeni sağ akım ile birlikte; IMF ve Dünya Bankası nda yapısal değişikliğe gidilmiş, kredilerin niteliği ve niceliği değiştirilerek, üye ülkelere kredi açma, borç verme ya da borç erteleme koşullarını belirleyen politikalar yeniden düzenlenmiştir. Bu politikalar sonucunda: 19

1. IMF ve Dünya Bankası, gelişmekte olan ülkelere kalkınmaları ve gelişmeleri amacıyla kredi vererek, bu ülkelerin ekonomilerinde, kalkınma politikalarında ve çevresel kaynaklarının yönetiminde, temel belirleyici olmaktadır. Borçlanan ve borç yükü altında olan ülkeler ise borçlarını ödeme çabasıyla dışsatımını artırarak, ödemeler dengesindeki açığı kapatmaya yönelmektedirler. Sanayileşmemiş ülkelerin dışsatımı doğal kaynakların dövize çevrilmesi olduğundan, bu çaba doğal kaynakların yok olması ile birlikte çevrenin bozulmasını da beraberinde getirmektedir. 2. Dünya Bankası, GATT ve WTO şemsiyesi altında çalışan Çok Uluslu Şirketler, kar marjlarını yükseltmek amacıyla, emeğe dayalı ve aşırı çevre kirliliğine yol açan üretim teknolojilerini, kendileri için ucuz iş gücü cenneti konumunda olan ya da yeterli çevre kanunlarının ve yaptırımlarının olmadığı ülkelere kaydırmaktadırlar. Özellikle 1980 lerden sonra çevre konusunda yükselen toplumsal muhalefet nedeniyle, kendi ülkelerinde çevresel mevzuatı derinleştiren ve yaptırımları ağırlaştıran gelişmiş ülkeler, bu yaklaşımın getirdiği ekonomik yükü ve üretilen atıkları gelişmekte olan ülkelere ihraç ederek çözme yoluna gitmekte ve çevrenin bozulmasına göz yummaktadırlar. 3. Çevre bozulmasının ana nedenlerinden biri de yoksulluktur. Yoksulluk; hane halkının veya bireyin yaşamını fizikisel olarak sürdürebilmesi için ihtiyaç duyduğu en düşük tüketim düzeyi (mutlak yoksulluk) ya da herhangi bir toplumda hane halklarının ve/veya bireylerin çeşitli yollarla belirlenen gelir ve harcama düzeylerine göre oransal olarak gruplandırılmasında en alt gelir ve harcama grubu (nispi yoksulluk) ve çeşitli çevre bozulmasına yol açan refah durumu 1 olarak tanımlanan bir kavramdır. Alternatif yaklaşımların yola çıkış noktası ise, bireyin gereksinimlerinin daha geniş tanımlanması gerekliliğini oluşturmaktadır. Beslenme, barınma ve giyim gibi minimum gereksinimlerin ötesinde, güvenli içme suyu, kanalizasyon, elektrik, sağlık ve eğitim gibi hizmetlere ulaşım; 1 Ansiklopedik Çevre Sözlüğü, Ankara, Türkiye Çevre Vakfı Yayını No: 142, 2001, s. 397-398. 20

yönetime katılım; temel insan hak ve özgürlüklerinin sağlanması; sigortalı bir işte çalışma gibi öneriler ön plana çıkmaktadır. 2 Yapılan bu tanımlamalara göre: bir ülkede yoksulluğun artması çevrenin de bozulmasına yol açmaktadır. 4. Türkiye, IMF ve Dünya Bankası na üye olmasının ardından bu kurumlardan kredi kullanmaya başlamıştır. 1980 lerden sonra bu kredilerin devamlılığını sağlayabilmek için, kredilerden yararlanmanın koşulu olan, İstikrar, Yapısal ve Sektörel Uyum Programları nı uygulamaya koymuştur. Banka, üye ülkelere ödünç finansman verirken, ikraz anlaşmaları kapsamında sektöre yönelik kurumsal düzenlemelerin de yapılması koşulunu getirmektedir. Sektörlerin reorganizasyonu ile hizmetlerin en iyi şekilde yürütülmesi gereğinden yola çıkarak yasal, idari ve mali değişikliklerin yapılmasını tavsiye ederek, bu hizmetlerin yerli ve yabancı ortaklara nasıl devredileceği konusunu açıklayan taslaklar hazırlamaktadır. Bu bağlamda alınan krediler ve kredi kullanmanın koşulu olarak yapılan düzenlemeler sonucunda; Türkiye de devlete ait kurumlar özelleştirilmeye başlanmış, idari, mali, sosyal ve tarımsal alanda yapılan düzenlemelerle bir çok üründen devlet desteği kaldırılmış, gübre, ilaç, vb. tarımsal girdiler ithal edilmiştir. Tarımsal girdi fiyatları artması, tarım sektöründe çalışan kesimin kırsal alandan kente göçünü hızlandırmış, bu da çarpık kentleşme, işsizliğin artması, yoksullaşma ve çevre bozulması sonucunu doğurmuştur. Gıda konusunda kendine yeterli, hatta dışsatım gerçekleştiren Türkiye, hayvancılık ve tarımsal üretimde gerilemiş, üretimi tüketimine yetmeyen ve dışalım yapan ülke konuma gelmiştir. Devletin küçültülmesi ve özelleştirme adı altında istihdam fazlası olarak insanlar işten çıkarılmış, var olan işsizlik ordusuna yenileri de katılarak ülke daha da yoksullaşmıştır. 5. Dünya Bankası nın kuruluş tüzüğü yoksullukla mücadele ve çevre korumacılığını içermesine karşın, Banka dan çevreye ayrılan pay oldukça düşük ve yetersizdir. Banka nın 2 TESEV., Yosullukla Mücadele ve Sürdürülebilir kalkınma, İstanbul, TESEV Yayını, 2002, s. 8. 21