TÜRKİYE TARIM SEKTÖRÜ RAPORU

TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLIK Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı TÜRKİYE TARIM SEKTÖRÜ RAPORU TEMMUZ 2010

İÇİNDEKİLER 1. Yönetici Özeti 3 2. Sektöre Genel Bakış 4 2.1 Küresel Sektör 4 2.2 Türkiye Tarım Sektörü 4 2.2.1 Genel Bakış 4 2.2.2 Başlıca Tarımsal Ürünler 6 2.2.3 Organik Tarım 11 2.2.4 Uluslararası Ticaret 11 2.3 Konumlanma Haritası 14 2.4 SWOT Analizi 15 2.5 Yatırım Fırsatları 16 2.6 Sektör Kurum ve Kuruluşları 17 2.7 Şekiller Listesi 18 KISALTMALAR 19 2

1. Yönetici Özeti Elverişli coğrafi koşullara ve iklime, zengin bir toprak yapısına ve biyolojik çeşitliliğe sahip olan Türkiye de, tarım önde gelen sektörlerden biridir. 2000 yılında, tarımsal üretimin Türkiye nin gayrisafi yurt içi hasılasındaki payı % 10,1 iken, bu rakam 2009 da % 8,3 e gerilemiştir. Bu süre zarfında, Türkiye tarımdan sanayi ve hizmet sektörüne doğru gerçekleşen ekonomik dönüşümünü sürdürmüştür. Gayrisafi yurt içi hasıladaki payının düşmesine rağmen, Türkiye deki tarımsal üretim seviyesi 2000 yılından bu yana artış göstermektedir. 2008 ve 2009 yıllarındaki tarımsal üretim sırasıyla 73 milyar TL ve 79 milyar TL olarak açıklanmıştır. 1 Sektör, Mart 2010 itibarıyla 5,2 milyon kişiye istihdam sağlamaktadır. Bu rakam Türkiye deki toplam istihdamın % 24 ünü oluşturmaktadır. Türkiye, hububat, baklagiller, meyve, sebze ve hayvancılık gibi çok geniş bir tarımsal ürün yelpazesine sahiptir. Başlıca tahıl ürünleri olan buğday, arpa ve mısır, 2009 da 33.563.000 ton olan toplam hububat üretiminin, sırasıyla % 61 ini, % 21 ini ve % 13 ünü oluşturmuştur. Toplam hububat üretimi, 2007 yılında kuraklığa bağlı olarak azalmış ve 2008 de yavaş yavaş yükselmeye başlamıştır. 2009 yılında, yağış miktarı ve yüksek fiyatlara bağlı olarak toplam hububat üretiminde % 14,6 oranında bir artışla daha tatmin edici bir iyileşme sağlanmıştır. 2 Baklagiller dikkate alındığında, % 52 ile nohut ve % 28 ile mercimek 2009 yılında toplam üretimden en fazla pay alan ürünlerdir. 2007 yılında 1.221.000 ton olan toplam baklagil üretimi, 2008 yılındaki kuraklığa bağlı olarak 832 bin tona gerilemiştir. 1 Bir diğer önemli tarımsal ürün grubu olan meyve ve sebze ise 2008 yılında toplam 43 milyon ton üretime ulaşmıştır. Toplam üretimin % 36 sını meyve oluştururken, kalan % 64 lük kısım sebzeden meydana gelmektedir. 3 Kümes hayvanları, sığır ve dana eti Türkiye hayvancılık sektörünün temel ürünleridir. 2009 da kümes hayvanları eti üretimi 1.087.000 ton, sığır eti ve dana eti üretimi toplamı ise 610 bin ton kadardır. 2 2009 yılında Türkiye nin tarımsal ithalat ve ihracatı, işlenmiş gıda hariç, sırasıyla 4,6 milyar ABD doları (toplam ithalatın % 3 ü) ve 4,5 milyar ABD doları (toplam ihracatın % 4,4 ü) olmuştur. 1 2009 da temel ihracat ürünlerini, 39 bin ton olmak üzere kuru incir, 101 bin ton olmak üzere kuru kayısı, 267 bin ton olmak üzere kuru üzüm ve 224 bin ton olmak üzere fındık ve fındık ürünleri oluşturmuştur. Toplam tarımsal ihracatın 2008 ve 2009 da sırasıyla % 40 ını ve 42 sini oluşturan meyve ve sebze çok büyük önem taşımaktadır. 3 Türkiye tarım sektörü geçmişte yabancı yatırımcının dikkatini yeterince çekmemiş olsa da, içinde bulunduğumuz dönemde Orta Doğulu ve diğer yatırımcılardan giderek daha fazla ilgi görmektedir. 1 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 2 Business Monitor International (BMI) Türkiye Tarım Raporu 2010 2. Çeyrek 3 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi 2010 Sektör Raporu 3

2. Sektöre Genel Bakış 2.1 Küresel Sektör 2008 yılında, hububat, meyve, sebze, yağlı bitki, baklagil, baharat ve kuru yemiş olmak üzere küresel tarımsal ürünlerin tutarı yaklaşık 1,6 trilyon ABD doları olmuştur (Hayvancılık, kümes hayvancılığı, balıkçılık ve ormancılık hariçtir). 2004 ve 2008 yılları arasında pazar değeri % 6,3 yıllık bileşik büyüme oranında artış göstermiştir. Pazarın % 54 ünü oluşturan meyve ve sebze 836 milyar ABD doları gelir oluştururken, bunu % 19 luk payla takip eden hububat, 300 milyar ABD doları değerinde gelir oluşturmuştur. 4 2004 ve 2008 yılları arasındaki % 3,4 yıllık bileşik büyüme oranıyla 2008 yılında 3,5 milyar tona ulaşan üretim miktarının 2013 yılında 3,9 milyar tona ulaşması öngörülmektedir. 4 Avrupa, küresel üretimin % 25 ini oluştururken, Asya-Pasifik bölgesi % 55 lik değer payıyla tarımsal üretimin çoğunluğunu oluşturmaktadır. 4 Şekil 1 Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı - 2008 (Milyar ABD Doları) Diğer 15,8%, 246 Yağlı bitki ve baklagiller 11,3%, 176 Hububat 19,2%, 299 Meyve ve sebze 53,7%, 836 Kaynak: Datamonitor - Global Tarımsal Ürünler Raporu, Kasım 2009 Sektör, büyük ölçekten küçük ölçeğe çok geniş bir üretici yelpazesine sahiptir. Yüksek makine ve arazi maliyeti, sektöre giriş engellerini oluşturmaktadır. Farklı çeşitlilikteki ürünler farklı müşteri kesimlerine hitap etmektedir: sebze ve meyveler genellikle marketlere satılırken, hububat gibi tüketilmeden önce işlenmesi gereken ürünler ise genellikle toptancılar ve gıda şirketleri tarafından tercih edilmektedir. Tüketicilerin sağlık konusunda giderek daha ilgili olmalarıyla birlikte organik tarım çok popüler bir hal almıştır. Organik tarımsal üretimin tüketicilere maliyeti yüksektir, ancak organik olmayan yöntemlerle arasındaki fark da, yükselen yakıt ve gübreleme maliyetleriyle birlikte düşmüştür. 2.2 Türkiye Tarım Sektörü 2.2.1 Genel Bakış Tarım, daha ziyade doğal sebeplerden, bir başka deyişle zengin toprak kaynakları, biyolojik çeşitlilik, elverişli iklim ve jeolojik şartlardan dolayı Türkiye için her zaman önde gelen bir sektör olmuştur. Son dönemlerde, özel girişimcilerin tarım sektöründe yatırım yapmaya olan ilgileri artmaktadır. Tarım sektörü nüfusun büyük çoğunluğunun gıda ihtiyaçlarını karşılayarak Türkiye yi dış kaynaklara bağımlı olmaktan korumakta, tarıma 4 Datamonitor Küresel Tarımsal Ürünler Raporu Kasım 2009 4

milyar TL bağlı diğer sektörlerin ham madde tedarikini de gerçekleştirerek Türkiye nin sosyal ve ekonomik gelişiminde çok önemli bir rol oynamaktadır. 2000 yılında, % 10,1 olan tarımsal üretimin gayrisafi yurt içi hasıladaki payı 2009 yılında, % 8,3 e gerilemiştir. 5 Bu dönemde, Türkiye tarım sektöründen endüstri ve hizmet sektörüne doğru gerçekleşmekte olan ekonomik dönüşümünü sürdürmüştür. Gayrisafi yurt içi hasıladaki payı düşmesine rağmen tarımsal üretim 2000 yılından beri artış göstermektedir. 2007 yılında kuraklığa bağlı olarak düşen üretilen ürün miktarı, 2008 başından itibaren tekrar artışa geçmiştir. 2008 yılında 73 milyar TL olan tarımsal üretim, 2009 yılında 79 milyar TL seviyesine ulaşmıştır. 5 2010 yılı Mart ayı itibarıyla, Türkiye tarım sektörü 5,2 milyon kişiye istihdam sağlamıştır. Bu rakam Türkiye deki toplam istihdamın yaklaşık olarak % 24 üne karşılık gelmektedir. Tarımsal istihdam 2000 yılından 2010 yılının ilk çeyreğine kadar yaklaşık % 33 oranında düşüş yaşamıştır. Bu dönemdeki üretim artışı göz önünde bulundurulduğunda, tarım sektöründeki verimliliğin artış gösterdiği görülmektedir. 5 Tarımsal Üretim ve GSYİH'deki Payı Şekil 2 Tarımsal Üretim ve GSYİH deki Payı 90 80 70 60 10.1% 8.8% 10.3% 9.9% 9.5% 9.4% 8.3% 7.6% 7.6% 8.3% 12.0% 10.0% 8.0% 50 40 30 20 10 17 21 36 45 53 61 63 64 73 79 6.0% 4.0% 2.0% - 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 0.0% Tarımsal Üretim Tarımsal Üretimin Toplam GSYİH içindeki % payı Kaynak: TUIK - Cari Fiyatlarla GSYİH (1998 fiyatları) 5 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 5

Bin Kişi Şekil 3 Tarımsal İstihdam Tarımsal İstihdam 9,000 36.0% 37.6% 34.9% 33.9% 40.0% 8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 7,769 8,089 7,458 7,165 29.1% 25.7% 24.0% 23.5% 23.7% 24.6% 23.9% 5,713 5,154 4,907 4,867 5,016 5,240 5,197 35.0% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 1,000 5.0% - 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Mart 2010 0.0% Kaynak: TUIK Tarımsal İstihdam Toplam İstihdamda Tarımın Payı (%) Türkiye de toplam işlenen tarım alanı 39,1 milyon hektardır ve bunun 16,5 milyon hektarı ekili alandır. Bir tarla tarafından kullanılan ortalama alan 61 dekardır. Türkiye de alanı 5,000 dekardan fazla olan tarla sayısı sadece 57 dir. 6 Şekil 4 Tarım Arazisi Dağılımı 2008 Tarım Arazisinin Dağılımı-2008 Toplam uzun ömürlü bitkilerin alanı 8% Sebze bahçeleri alanı 2% Nadas 11% Ekilen alan 42% Çayır ve mera arazisi 37% Kaynak: TUIK 2.2.2 Başlıca Tarımsal Ürünler Zengin toprak yapısı, tarıma elverişli arazi varlığı ve uygun iklimiyle Türkiye, hububatlar, baklagiller, meyveler, sebzeler ve hayvancılıktan oluşan geniş bir tarımsal ürün yelpazesine sahiptir. 6 Sektörel Gelişmeler ve Rekabet Gücü Göstergeleri Hazine Müsteşarlığı raporu, Haziran 2009 6

Türkiye birçok tarımsal ürün grubunda üst sıralardaki yerini korumaktadır. Türkiye, fındık, incir, kayısı ve kirazda büyük farkla birinci; kavun, pırasa, vişnede ikinci ve içinde baharat, kırmızı biber, kara biber, çilek, kestane, nohut, fıstık, ceviz, burçak, mercimek, yeşil fasulye, salatalık, karpuz ve doğal balın bulunduğu 14 adet tarımsal ürünün üretimi açısından üçüncü konumda bulunmaktadır. 7 Hububat Türkiye de hububat üretimi yüksek oranda devlet politikalarına bağlı durumdadır. Hükümet fiyatlara müdahale ederek, bunun dışında gübreleme ve yakıt maliyetlerine sübvansiyonlar uygulayarak hububat üretimine destek olmaktadır. Her ne kadar Türkiye hububat alanında önemli bir üretici olsa da, hektar başına 1,95 ton buğday verimliliğiyle, hektar başına 5,66 ton olan AB-27 ortalamasının gerisinde kalmayı sürdürmektedir. Bu eksikliğin altında yatan temel nedenler; küçük ölçekli tarlalarda üretim yapılması ve girdi kullanımındaki verimsizliktir. Türkiye nin verimliliği artırmak için tarımsal reformlarını yeniden değerlendirerek tamamlaması ve AB uyum sürecine göre ilerlemesi gerekmektedir. 8 Hububat grubundaki başlıca ürünler, 2009 yılındaki toplam hububat üretiminin % 61 ini oluşturan buğday, % 21 ini oluşturan arpa ve % 13 ünü oluşturan mısırdır. 8 Toplam hububat üretimi 2007 yılında kuraklığa bağlı olarak düşüş göstermiş ve 2008 yılında yavaş yavaş iyileşmeye başlamıştır. Artan yağış miktarı ve yükselen fiyatlar sebebiyle, 2009 yılında üretilen hububat miktarının % 14,6 arttığı tahmin edilmektedir. 8 Şekil 5 Türkiye Hububat Üretimi Buğday, hububat grubundaki başlıca üründür. 2009 yılında buğday üretiminin 20,5 milyon tona ulaştığı tahmin edilmektedir. Buğday pazarı, devlet tarafından fiyatlara müdahale edilerek ya da diğer bazı sübvansiyonlarla desteklenmektedir. Devlet, 2010 yılında destek programını buğday üretimindeki verimliliğinin artırılması amacıyla iyileştirmeyi planlamaktadır. Henüz kabine tarafından onaylanmayan plan, teşvik verilmesi ve tarım arazisi yüksek miktarda buğday üretimine müsait olan üreticilerin desteklenmesi hedefindedir. 2010 yılında, 7 Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü 8 BMI- Türkiye Tarım Raporu 2010 2. Çeyrek 7

Bin Ton buğday üretiminin % 7 oranında düşmesi ve 2014 yılına kadar % 1,8 yıllık bileşik büyüme oranı ile 2009 yılı değerlerine dönmesi öngörülmektedir. 9 Türkiye de, 2009 ve 2014 yılları arasında buğday tüketim miktarının yıllık bileşik büyüme oranının % 0,8 olması hedeflenmektedir. 9 Hububat grubundaki bir diğer temel ürün olan arpa genelde yem olarak kullanılmaktadır. Buğdayda olduğu gibi, arpa üretimi de 2007 yılındaki kuraklıktan ötürü düşmüştür. Üretimin, artan yağışla birlikte 2009 yılında 7,2 milyon tona ulaştığı tahmin edilmektedir. Arpa üretim miktarının 2010 yılında % 6 artış göstermesi, 2014 yılına kadar % 6 yıllık bileşik büyüme oranıyla artması ve 9,6 milyon tona ulaşması öngörülmektedir. 9 Baklagiller Türkiye de 974 bin hektarlık ekili alan baklagil üretimi için kullanılmaktadır. Bu alanın % 54 ü nohut, % 34 ü mercimek ve % 10 u kuru fasulye için kullanılmaktadır. 10 2007 yılında, 505 bin ton üretimle nohut ve 535 bin ton üretim ile mercimek, miktar açısından en fazla üretilen baklagiller olmuşlardır. 2008 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde görülen kuraklık sebebiyle, toplam mercimek üretiminin % 95 ini oluşturan kırmızı mercimek miktarı 2007 yılındaki 508 bin ton seviyesinden 106 bin tona düşmüştür. Kırmızı mercimek miktarındaki bu büyük düşüş toplam baklagil üretiminin bir önceki seneye göre % 32 düşmesine sebep olmuştur. Nohudun kuraklığa karşı dayanıklı olmasından dolayı, üretilen nohut miktarı 518 bin ton ile neredeyse sabit kalmıştır. 10 Baklagil Üretimi Şekil 6 Türkiye Baklagil Üretimi 1,600 1,400 1,200 1,000 800 600 400 200 - Kaynak: TUIK 2% 2% 2% 17% 15% 14% 2% 13% 28 181 37% 40% 45% 3% 44% 19% 302 16% 43% 42% 39% 41% 62% 562 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Nohut Mercimek Kuru fasulye Diğer Meyve ve Sebze Türkiye, 2009 yılındaki toplam 43 milyon tonluk üretimle meyve ve sebzede önemli bir üreticidir. 11 9 BMI Türkiye Tarım Raporu 2010 2. Çeyrek 10 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 11 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 8

Şekil 7 Türkiye Meyve ve Sebze Üretimi Meyveler ve Sebzeler 000'ton 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Portakal 1.300 1.445 1.536 1.426 1.427 1.689 Mandalina 670 715 791 744 756 846 Limon 600 600 710 651 672 783 Greyfurt 135 150 180 163 168 190 Üzüm 3.500 3.850 4.000 3.613 3.918 3.788 Elma 2.100 2.570 2.002 2.458 2.504 2.782 Kayısı 320 860 460 558 716 660 Şeftali 370 510 553 539 552 547 İncir 375 285 290 210 205 244 Kiraz 275 280 310 389 338 417 Armut 320 360 317 356 355 384 Karpuz/Kavun 5.575 5.795 5.571 5.458 5.752 5.489 Domates 9.440 10.050 9.855 9.945 10.985 10.795 Patates 4.800 4.090 4.397 4.246 4.225 4.425 Kuru Soğan 2.040 2.070 1.765 1.859 2.007 2.018 Salatalık 1.725 1.745 1.800 1.675 1.683 1.735 Biber 1.700 1.829 1.842 1.759 1.796 1.837 Patlıcan 900 930 924 864 814 816 Havuç 438 388 395 642 592 593 Kaynak: IGEM E - M eyve ve Sebzeler Raporu, TurkStat Şekil-7 Türkiye de üretilen temel meyve ve sebzeleri sıralamaktadır. 2007 yılına oranla % 8,8 oranında artan meyve üretimi, 2008 yılında 15,6 milyon tona ulaşmıştır. 2009 yılında meyve üretimi artışına % 5,1 oranıyla devam etmiş ve 16,4 milyon tona ulaşmıştır. 2008 yılında 27,2 milyon ton olan sebze üretimi, 2009 yılında % 1,8 lik düşüşle 26,7 milyon ton olmuştur. 11 Hayvancılık Kümes hayvanı eti en yaygın olarak üretilen et çeşididir. Özellikle tavuk eti Türk toplumu tarafından dana etinden daha kolay elde edilir olması nedeniyle en çok tercih edilen etlerden biridir. 2000 yılında 663 bin ton olan kanatlı eti üretimi % 69 luk artışla 2008 yılında 1,12 milyon tona ulaşmıştır. 12 2009 yılında kanatlı eti üretimi küresel ekonomik kriz nedeniyle 2008 yılına oranla % 3,2 düşüş göstermiştir. Ekonominin iyileşmesiyle birlikte, üretimin % 5,9 yıllık bileşik büyüme oranıyla artması beklenmektedir. 2014 yılında kanatlı eti üretiminin 1,39 milyon ton olması ve 1,27 milyon tonluk yurt içi tüketimi geçmesi beklenmektedir. Artan miktarın ise ihraç edilmesi hedeflenmektedir. 12 Türkiye deki kümes hayvanı üreticileri 29 Mart 2009 dan itibaren AB ye kanatlı eti ihraç etmek üzere izin almıştır. Bu önemli gelişmeyle, 2009 yılının ilk yarısında Türkiye nin kanatlı eti ihracatı 66 milyon ABD dolarına ulaşmıştır, bu rakam bir önceki dönemdeki değerin iki katından fazladır. 13 12 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 13 BMI Türkiye Tarım Ticareti Raporu 2010 2. Çeyrek 9

Bin ton Bin ton Kümes Hayvanı Eti Üretimi Şekil 8 Kümes Hayvanı Eti Üretimi 1,600 YBBO = 5.9% 1,400 1,200 1,000 800 600 400 979 935 1,100 1,123 1,087 1,103 1,150 1,222 1,298 1,386 200-2005 2006 2007 2008 2009 2010t 2011t 2012t 2013t 2014t Kaynak: TurkStat - BMI Not: (t)= BMI tahmin Sığır ve dana etlerinin çoğunluğu geleneksel çiftliklerde üretilmektedir. Ortak alanlardaki aşırı otlatmadan dolayı, büyükbaş hayvan damızlıkları bu geleneksel çiftliklerde çok iyi beslenmemekte ve bu büyükbaşların etlerinden çok yüksek verim alınamamaktadır. Bu geleneksel çiftlikler Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yer alırken, ülkenin batısında büyükbaş hayvanların daha besleyici yemlerle beslendiği, daha yüksek kalite sağlanan daha yeni ve uzmanlaşmış çiftlikler kurulmuştur. Yüksek yem maliyetleri ve ortak alanlardaki otlatma kısıtlamalarından dolayı pek çok çiftçinin sektörü terk etmesi nedeniyle, 1991 ve 2008 yılları arasında geleneksel çiftliklerdeki büyükbaş hayvanların sayısı % 9,2 oranında düşerek 11,97 milyon baş seviyesine gerilemiştir. 12 Geleneksel çiftçiliğin azalmasına rağmen, devlet çeşitli sübvansiyonlar vererek (kontrollü yem fiyatları ve damızlık hayvan ithalatında sıfır gümrük) pazarı ayakta tutmaya çalışmaktadır. Sığır ve dana eti üretimi sabit kalmış ve yüksek yem fiyatları sebebiyle herhangi bir büyüme kat edememiştir. 2009 yılında 610 bin ton sığır ve dana eti üretilmiştir. Ancak, bu üretimin 2009 ve 2014 yılları arasında % 3,3 oranında yıllık bileşik büyüme oranıyla büyümesi beklenmektedir. 12 Dana Eti Üretimi Şekil 9 Dana Eti Üretimi 720 700 YBBO = 3.3% 680 660 640 620 600 580 620 615 615 615 610 623 643 666 689 709 560 2005 2006 2007 2008 2009 2010t 2011t 2012t 2013t 2014t Kaynak: USDA - BMI Not: (t)= BMI tahmin 10

Milyon ABD Doları Türkiye de sığır ve dana eti tüketimi, yurt içi üretimdeki yavaş büyümeden kaynaklanan yüksek fiyatlar, ikame edilebilecek ürünlerin varlığı ve ithalattaki vergilerden dolayı sınırlı bir seviyede kalmıştır. 2009 yılında kırmızı et fiyatları arz yetersizliğinden dolayı yükselişine devam etmiştir. Bu nedenle, insanlar kırmızı et yerine tavuk ve balık eti tercih etmektedirler. Gelecekte, kırmızı et tüketimi büyük ölçüde devletin ithalat politikasına ve iç pazardaki üretim kapasitesine bağlı olarak şekillenecektir. 14 2.2.3 Organik Tarım Her ne kadar gerçekleştirilmemiş olsa da, Türkiye, tarım sektöründeki deneyimi, farklı iklim koşulları ve biyolojik çeşitliliğiyle çok yüksek bir organik tarım potansiyeline sahiptir. Toplamda 141.752 hektarla tüm bölgelerde genişleyen organik tarım alanları ve 1996 daki rakamların iki katını aşarak, 2008 yılı itibarıyla 9.384 e ulaşan çiftçi sayısıyla, organik tarım faaliyetleri giderek artmaktadır. Ürün sayısı da 15 yıldan daha az sürede, 37 den 2008 yılında 247 ye ulaşmıştır. Bu 247 çeşit ürün 9 gruba ayrılmaktadır: Kuru meyveler, yenilebilir sert kabuklu yemişler, baharatlar ve bitkiler, taze/işlenmiş meyveler ve sebzeler, baklagiller, tahıllar, endüstriyel bitkiler, yağlı tohumlar ve diğer ham/işlenmiş ürünler. En fazla mahsulü veren pamuk (68 bin ton) ve buğday (49 bin ton) olmak üzere, 2008 yılında toplam organik üretim 415.380 ton olmuştur. Birçoğu AB üyesi ülkeler olmak üzere, 2008 yılında Türkiye 33 ülkeye 8.629 ton organik ürün ihraç etmiştir. 15 2.2.4 Uluslararası Ticaret 2009 yılında Türkiye nin tarımsal ürün ithalatı, işlenmiş gıda hariç, 4,6 milyar ABD doları (toplam ithalatın % 3,3 ü) ve ihracatı 4,5 milyar ABD doları (toplam ihracatın % 4,4 ü) olmuştur. 16 Şekil 10 Tarımsal İthalat ve Toplam İthalattaki Payı Tarım İthalatı ve Toplam İthalat İçerisindeki Payı 7,000 3.9% 6,000 3.4% 3.3% 3.7% 3.2% 3.3% 5,000 2.8% 2.7% 2.4% 4,000 2.1% 3,000 6,433 2,000 4,672 4,623 1,000 2,125 2,538 2,765 2,826 2,935 1,410 1,704-2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 4.5% 4.0% 3.5% 3.0% 2.5% 2.0% 1.5% 1.0% 0.5% 0.0% Kaynak: TUIK Tarımsal İthalat Toplam İthalattaki Yüzdesi 14 BMI Türkiye Tarım Raporu - 2010 2. Çeyrek 15 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Organik Tarımsal Ürünler Raporu, 2009 16 TÜİK Tarım ithalatı ve ihracatı tarım, ormancılık ve balıkçılığı içermektedir. 11

Milyon ABD Doları Şekil 11 Tarımsal İhracat ve Toplam İhracattaki Payı Tarım İhracatı ve Toplam İhracat İçerisindeki Payı 5,000 6.4% 6.1% 4,500 4,000 5.0% 4.7% 4.7% 3,500 4.4% 4.2% 4.2% 3,000 3.6% 3.2% 2,500 4,537 2,000 4,177 3,883 3,468 3,611 1,500 2,645 1,000 2,006 2,201 1,684 1,806 500-2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 7.0% 6.0% 5.0% 4.0% 3.0% 2.0% 1.0% 0.0% Kaynak: TUIK Tarımsal İhracat Toplam İhracattaki Yüzdesi İhracat: Türkiye, dünya üretiminin yaklaşık % 70 ini karşıladığı fındık üretiminde dünya lideridir. İhracatın % 80 ila 85 i AB üyesi ülkelere olmak üzere toplamda yüzden fazla ülkeye ihracat yapmaktadır. 2008 yılında Türkiye dünya fındık talebinin yaklaşık % 74 ünü karşılamıştır. 17 Türkiye % 80 i AB üyesi ülkelere ihraç edilen kuru incirde de dünyanın en önde gelen ihracatçısı konumundadır. Türkiye nin ihraç ettiği kuru kayısı miktarı dünya ihracatının yaklaşık % 70 ini oluşturmaktadır. Türkiye 2009 yılında, büyük miktarı A.B.D., Rusya, Almanya, İngiltere ve Fransa ya yönelik olmak üzere yaklaşık 90 ülkeye kuru kayısı ihracatı yapmıştır. Türkiye dünyadaki kuru üzüm ihracatının yaklaşık % 28 ini gerçekleştirmektedir. Başlıca ihracat pazarları İngiltere, Almanya, Hollanda, İtalya ve Fransa dır. Şekil 12 Başlıca Tarımsal İhracatlar Başlıca Tarımsal İhracatlar Milyon ABD Doları 2008 2009 Kuru incir 163 151 Kuru kayısı 313 279 Kuru üzüm 350 408 Fındık ve fındık ürünleri 1.428 1.184 Sebze ve meyve 1.670 1.885 Baklagil 187 270 Hububat 38 205 Diğer 29 157 Toplam 4.177 4.537 Kaynak: İhracatı Geliştirme Etüd M erkezi - 2010 Sektör Raporu Meyve ve sebze ihracatı toplam tarımsal ihracatın 2008 yılında % 40 ını, 2009 yılında ise % 42 sini oluşturmuştur. Üretimle tüketim arasında gerçekleşen yüksek kayıplar ve yabancı ülkelerin yüksek kalite beklentilerini karşılamadaki güçlüklere bağlı olarak toplam üretimin sadece % 5 i ihraç edilmektedir. Meyve 17 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi 2010 Sektör Raporu 12

ihracatının % 70 i ağırlıklı olarak limon olmak üzere turunçgillerden oluşmaktadır. Bunu % 16 ile üzüm takip etmektedir. En büyük sebze ihracatı (toplamın % 53 ü) domates ile gerçekleşmiştir. 2009 yılında Türkiye, sebze ve meyve ihracatını ağırlıklı olarak Rusya (toplamın % 33 ü), Bulgaristan (% 10,5), Almanya (% 9,3), Ukrayna (% 7,4), Irak (% 6,7) ve Romanya (% 5,5) ülkelerine gerçekleştirmiştir. 18 2006 yılında Türkiye % 6,7 lik pay ile dünyanın en büyük 5. baklagil ihracatçısı olmuştur. Türkiye, ağırlıklı olarak nohut ve kırmızı mercimek ihraç etmiştir. 18 Hububat, 2009 yılında Türkiye tarımsal ihracat toplamının % 5 ini oluşturmuştur. 2008 yılında yaşanan kuraklık nedeniyle bu rakam % 1 de kalmıştır. 2009 yılında ihracatı gerçekleşen ana hububat ürünleri toplam ihracatın % 40 ını oluşturan mısır, % 30 unu oluşturan buğday ve % 10 unu oluşturan pirinçtir. Türkiye, baklagil ihracatını ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine gerçekleştirmektedir. 18 İthalat Türkiye, 1980 lere kadar hububat ürünlerinde net ihracatçı konumundaydı. Artan nüfusla birlikte talebin arzın üstüne çıkması 1980 lerden sonra hububat ithalatına başlanmasına sebep olmuştur. 2007 ve 2008 yıllarında görülen kuraklıkla birlikte hububat ithalatında ciddi bir artış olmuş ve 2007 yılında 973 milyon ABD doları, 2008 yılında ise 2,1 milyar ABD doları değerinde hububat ithal edilmiştir. 2009 yılında ithal edilen hububat miktarı 1,2 milyar ABD dolarına düşerek, toplam tarımsal ithalatın % 26 sını oluşturmuştur. İthal edilen başlıca hububat olan buğday 902 milyon ABD dolarıyla, 2009 yılında, toplam hububat ithalatının % 75 ini oluşturmuştur. Buğday, çoğunlukla Rusya, Almanya, Kazakistan ve Ukrayna dan ithal edilmektedir. Mısır ve pirinç, 2009 yılında yapılan toplam hububat ithalatının % 23 ünü oluşturmuştur. 18 Baklagil ithalatı 2003 yılından beri artmaktadır. 2007 yılında 78,7 milyon ABD doları ve 2008 yılında 333 milyon ABD doları tutarında baklagil ithal edilmiştir. Hububat ithalatı gibi 2008 yılında istisna olarak yüksek tutarda gerçekleşen baklagil ithalatı, bu sene meydana gelen kuraklığın bir sonucudur. Toplam tarımsal ithalatın % 4,5 ini oluşturan baklagiller grubunda, 2009 yılında 207 milyon ABD doları tutarında ithalat gerçekleşmiştir. 2009 yılında, bu ithalatın % 56 sı kırmızı mercimek ve % 27 si kuru fasulye kalemlerinden oluşmuştur. 18 Türkiye, sebze ve meyveler açısından kendi kendine yetebilen bir ülkedir. Bazı ender meyveler (muz, ananas, Hindistan cevizi, vs.) sınırlı yurt içi üretim sebebiyle ithal edilmektedir. Türkiye 2009 yılında % 70 i muz olmak üzere 121 milyon ABD doları değerinde meyve ithal etmiştir. 18 18 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi 2010 Sektör Raporu 13

2.3 Konumlanma Haritası Aşağıdaki harita, Türkiye deki başlıca tarımsal ürünlerin en yüksek oranda üretildiği bölgeleri özetlemektedir. Meyveler & çay Sebze ve Meyveler Sebzeler Tarla bitkileri, sebzeler ve meyveler Tarla bitkileri Source: Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü 14

2.4 SWOT Analizi Strengths (Güçlü Noktalar) Weaknesses (Zayıf Noktalar) Tarımsal üretim için uygun ekolojik koşullar ve iklim Tarım sektöründeki yatırımlar için sağlanan devlet destekleri Aralık 2009 verilerine göre 73 milyon olan nüfus sebebiyle Türkiye nin bölgede artan önemi Türkiye nin tarımsal üretimde komşularına göre daha gelişmiş olmasının önemli ihracat fırsatları sunması Orta Doğulu ve diğer yatırımcılar tarafından Türk tarımına son zamanlarda artan oranda ilgi gösterilmesi Yüksek derecede devlet sübvansiyonuna bağlı olan ve çok fazla parçalanmış yapıda olan küçük işletmelerin ağırlıkta olması AB uyum süreci halen devam etmekte olduğundan, Türkiye nin AB ülkelerine canlı hayvan ihracatındaki sorunların çözülememiş olması Üretimdeki verimliliği artıracak olan makineli tarımın küçük çaplı çiftlikler için yüksek maliyet yaratması Yem üreticilerini (örn; mısır) doğru orantılı etkileyen yem fiyatlarındaki artışın hayvancılık sektörünü ters oranda etkilemesi İlerleyen otomasyona bağlı olarak üretim verimliliğinde görülen artış Opportunities (Fırsatlar) Threats (Tehditler) Türkiye nin stratejik coğrafi konumu ticaret için çok önemli fırsatlar sunmaktadır Kuraklık ve sel gibi hava koşulları tarımsal üretim için tehdit oluşturmaktadır Türkiye nin olası AB üyeliği çok önemli ihracat fırsatları sunmaktadır Rekabetçi işçilik ücretleri Değişken yem fiyatları Tarımsal sübvansiyonların kısılması için devlete yapılan baskı Sağlık konusunda artan bilince bağlı olarak organik tarımda görülen artış 15

Milyon ABD Doları 2.5 Yatırım Fırsatları Türkiye de, tarım, ormancılık, avcılık ve balıkçılık sektörlerinde, 2009 yılındaki toplam doğrudan yabancı yatırımın % 0,8 i olan 43 milyon ABD doları tutarında doğrudan yabancı yatırım yapılmıştır. Aşağıda gösterildiği gibi, geçmişte doğrudan yabancı yatırım tutarı yapısal problemler, sektördeki belirsizlikler ve hizmet sektöründeki hızlı büyüme sebebiyle çok kısıtlı kalmıştır. 19 Şekil 13 Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründe Doğrudan Yabancı Yatırım Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründe DYY 50 45 41 43 40 35 0.8% 30 25 0.5% 20 15 9 0.3% 10 6 7 6 5 0.1% - 0.0% 0.0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Tarımsal Doğrudan Yabancı Yatırım Toplam DYY'daki Yüzdesi Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 1.0% 0.8% 0.5% 0.2% 0.0% Şekil 14 Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründeki Doğrudan Yabancı Yatırım Şirketleri Sayısı Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründeki Doğrudan Yabancı Yatırım Şirketleri Sayısı 400 350 300 250 200 150 100 50 0 131 165 34 207 42 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Yeni Kuruluşlar Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Geçmiş yıllarda, çiftçilik sektörüne yapılan yatırım artmıştır: 2005 yılında 100 baştan fazla hayvanı bulunan 449 çiftlik varken, 2009 yılında bu sayı 944 e yükselmiştir. 20 Tarımsal desteklerin ve artan et fiyatlarının, çiftçilik sektörüne yapılacak yatırımları cazip hale getireceğine inanılmaktadır. 256 49 309 53 368 59 Yabancı Sermayeli Şirketler Toplamı 19 Hazine Müsteşarlığı, Şubat 2010 20 TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği), Nisan 2010 16

25,000 büyükbaş hayvanlı bir çiftlikle hayvancılık sektörüne büyük bir yatırım yapan Saray Halı nın sahibi Necati Kurmel ve çiftlik yatırımında 5,000 büyükbaş hayvana ulaşması beklenen (şu anda 2,700) Ata-Sancak, son yıllarda çiftçilik sektörüne yatırım yapan en büyük yatırımcılar arasındadır. Diğer önemli çiftlik yatırımları Söktaş, Banvit, Doğan Organik ve Korel tarafından yapılmıştır. 21 2.6 Sektör Kurum ve Kuruluşları Şekil 15 Sektör Kurum ve Kuruluşları Kurum/Kuruluş Kısaltma Tanım İletişim Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Görevi kırsal alanların gelişmesi ve tarımsal üretim ve hayvancılıktaki gelişme için çalışmaktır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Kampüsü Eskişehir Yolu 9. km Lodumlu - ANKARA Tel: (0312) 287 33 60 Fax: (0312) 286 39 64 Website: w w w.tarim.gov.tr Toprak Mahsülleri Ofisi TMO Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na bağlı olarak çalışır. Görevi hububat pazarını kontrol altında tutarak fiyatların üretici için çok düşük ve tüketici için çok yüksek olmasını engellemektir. Milli Müdafa Caddesi No:18 Bakanlıklar -ANKARA Tel: (0312) 416 30 00 Fax: (0312) 417 59 34 Website: w w w. tmo.gov.tr Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü TIGEM Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'nın altında tarım endüstrisi için çalışarak her türlü hizmet ve ekipman sağlamakla görevlidir. Karanfil Sokak No: 62 Bakanlıklar - ANKARA Tel: (312) 417 84 70 Fax: (0312) 425 59 55 Website: w w w. tigem.gov.tr Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü TUGEM Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na bağlı olarak çalışır. Görevi tarımsal ve kırsal geliştirme projeleri hazırlayıp uygulamaktır. Eskişehir Yolu 10. km Lodumlu - ANKARA Tel: (0312) 287 33 60 Fax: (0312) 287 00 41 Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Tarımsal Araştirmalar Genel Müdürlüğü Tarımsal Yatırımcı Danışma Ofisi TRGM TAGEM TARYAT Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na bağlı olarak çalışır. Tarımsal reforma ihtiyacı olan bölgeleri tespit eder ve öncelikleri araştırmakla sorumludur. 9 bölge müdürlüğü vardır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na bağlı olarak çalışır. Görevi yatırımcıları teşvik ve destekler hakkında bilgilendirmektir. Aynı zamanda yatırımcılara lisans almaları konusunda bürokratik süreçle ilgili rehberlik de yapar. Fatih Cad. No:6 Keçiören - ANKARA Tel: (0312) 318 35 90 Fax: (0312) 317 80 Website: w w w.tarimreformu.gov.tr Tarım Kampüsü İstanbul Yolu Üzeri No: 38 Yenimahalle - ANKARA Tel: (0312) 315 76 22-26 Fax: (312) 34 48 Website: w w w.tagem.gov.tr Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 8. kat, Eskişehir Yolu 9.Km. Lodumlu - ANKARA TEL: (0312) 285 65 22 FAX: (0312) 287 80 97 Website: w w w.taryat.gov.tr w w w.agrinvestturkey.gov.tr Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO Görevi dünyadaki açlığı önlemektir. 1945 yılında kurulmuştur. Kurum gelişmekte olan ülkelerde tarım sektörünün gelişmesine ve yeterli gıdanın sağlanmasına yardımcı olur. Viale delle Terme di Caracalla 00153 Rome, Italy Tel: (+39) 06 57051 Fax: (+39) 06 570 53152 Website: w w w. fao.org 21 TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği), Nisan 2010 17

2.7 Şekiller Listesi Şekil 1 Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı... 4 Şekil 2 Tarımsal Üretim ve GSYİH deki Payı... 5 Şekil 3 Tarımsal İstihdam... 6 Şekil 4 Tarım Arazisi Dağılımı 2008... 6 Şekil 5 Türkiye Hububat Üretimi... 7 Şekil 6 Türkiye Baklagil Üretimi... 8 Şekil 7 Türkiye Meyve ve Sebze Üretimi... 9 Şekil 8 Kümes Hayvanı Eti Üretimi... 10 Şekil 9 Dana Eti Üretimi... 10 Şekil 10 Tarımsal İthalat ve Toplam İthalattaki Payı... 11 Şekil 11 Tarımsal İhracat ve Toplam İhracattaki Payı... 12 Şekil 12 Başlıca Tarımsal İhracatlar... 12 Şekil 13 Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründe Doğrudan Yabancı Yatırım... 16 Şekil 14 Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık Sektöründeki Doğrudan Yabancı Yatırım Şirketleri Sayısı.. 16 Şekil 15 Sektör Kurum ve Kuruluşları... 17 18

KISALTMALAR BMI YBBO AB GSYİH İMKB TYDTA ABD TL Business Monitor International Yıllık Bileşik Büyüme Oranı Avrupa Birliği Gayrisafi Yurt İçi Hasıla İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı Amerika Birleşik Devletleri Türk Lirası 19

Yasal Uyarı Bu Belge yatırımcılara Türkiye deki büyüme öncelikli sektörlere dair bir sektör özeti sağlamak amacıyla, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ( TYDTA ) tarafından, DRT Kurumsal Finans Danışmanlık Hizmetleri A.Ş. nin ( Deloitte ) destekleri ile derlenen seriden biridir. Belge bu sektörle ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Belge her şeyi kapsama ya da olası bir yatırımcının bu sektöre yatırım yapma ya da yapmama konusunda karar vermesi için ihtiyaç duyacağı tüm bilgileri içerme iddiasında değildir. Belge nin ya da sektöre dair yapılacak diğer incelemelerle bağlantılı olarak herhangi bir olası yatırımcıya ya da danışmanlarına verilecek herhangi bir yazılı ya da sözlü bilginin doğruluğu ya da tamlığı ile ilgili olarak, açık ya da zımni, herhangi bir beyanda bulunulmayacak ya da garanti verilmeyecektir ve bu konuyla ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte ya da herhangi bir alıcı ya da ilgili görevli, çalışan ya da temsilci tarafından herhangi bir sorumluluk kabul edilmeyecektir. TYDTA, Deloitte ve ilgili yan kuruluşları ve ortak şirketleri ile ilgili görevliler, çalışanlar ve aracılar Belge ye ya da bu gibi bilgilere ve bu Belge ve bilgilerde ortaya çıkabilecek hatalara ya da ihmallere dayanabilecek tüm sorumlulukları açıkça reddeder. Belge de yer alan bilgiler, Belge nin hazırlandığı dönemde halka açık bilgi kaynaklarına dayanarak hazırlanmıştır. Özellikle gelecekle ilgili projeksiyonlar, hedefler ve tahminlerin (varsa) elde edilebilmesi ya da kabul edilebilirliği konusunda herhangi bir beyanda bulunulmamakta ve garanti verilmemektedir. TYDTA ve Deloitte Belge de yer alan bilgileri doğrulamamıştır. Belge yi alan kişiler, Belge nin içindeki bilgileri yasal, kurumsal, vergisel ya da farklı bir öneri olarak yorumlamamalıdır. Herhangi bir alıcı ya da olası yatırımcı yatırım kararı verirken bu Belge ye dayanmamalıdır. Kendi durum tespit çalışmalarını yapmaları ve bağımsız danışmanlık hizmeti almaları önerilmektedir. Belge, burada anlatılan hisse senetleri ya da şirketler ya da varlıkların satılması ya da satın alınmasına ya da söz konusu sektöre yatırım yapılmasına yönelik bir teklif ya da davet olmayıp, TYDTA ya da Deloitte ya da ilgili yan kuruluşları ya da ortak şirketleri tarafından yapılan bir taahhüt ya da öneri niteliğinde de değildir. Belge nin dağıtımı ya da mülkiyet altına alınması ile ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte herhangi bir yargı alanında hukuksal sorumluluk kabul etmemektedir ve herhangi bir kayıt gereksinimi ya da diğer yasal sınırlamaların alıcı tarafından ihlal edilmesinden TYDTA ya da Deloitte sorumlu olmayacaktır. Belge nin aslı ya da üzerinde değişiklikler yapılmış versiyonu, hiçbir durumda yayınlanamaz, çoğaltılamaz ya da bir ücret ya da üyelik karşılığında üçüncü taraflara satılamaz. Belge nin fikri mülkiyet hakları TYDTA a aittir. 20