ÇİMENTO FABRİKALARININ SAĞLIK ETKİLERİ

ÇİMENTO FABRİKALARININ SAĞLIK ETKİLERİ BURSA TABİP ODASI Şubat 2015

2 ÇİMENTO FABRİKALARININ SAĞLIK ETKİLERİ Doç. Dr. Alpaslan Türkkan Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Bursa Tabip Odası Çevre Komisyonu Üyesi Şubat 2015, Bursa ISBN: 978-605-5867-90-4

ÖNSÖZ Ülkemizde 1970 li yıllardan itibaren başlayan sanayileşmeye paralel olarak, sanayileşmenin çevre ve insan sağlığına olan olumsuz etkileri önemli boyutlara ulaşmıştır. Ülkemizin tabi ki sanayileşmeye ihtiyacı vardır, ama işin kolayına kaçarak daha çok para ve kar hırsıyla bu tesislerin verimli tarım arazilerine, ulaşım yollarına, yerleşim alanlarına yakın yapılması bu yörelerde önemli sağlık ve çevre sorunlarına yol açmaktadır. Ülkemizde sayıları gittikçe artan ve kuruluş yerleri itibariyle insan ve çevre sağlığını tehdit eden çimento fabrikalarının zararlarını görebilmek için kahin olmaya gerek yoktur. Ulaşım yollarımız üzerinde bulunan örnekleriyle Bursa, Darıca ve Eskişehir çimento fabrikalarından bildiğimiz kadarıyla, hayalet bir yapıya benzeyen çimento fabrikaları, çevre yerleşim yerleri üzerinde bıraktığı izlerle burada yaşanmaz klişesini beynimize kazımaktadır. Fiziksel kirliliğin yanında çevreye salgıladıkları zehirli baca gazları ve partiküllerin direk insan sağlığına olan olumsuz etkileri yanında tarım arazilerine, yeraltı sularına olan zararlı etkileri göz önüne alındığında geri dönüşü olmayan ciddi sağlık sorunlarına yol açmaktadır. 1999 Gölcük depremi sonucu binlerce insanımız yaşamını yitirmesinden sonra kulaklarımızdan silinmeyin doğa intikamını alıyor sözlerini hala hatırlarız. İnsan ve çevre sağlığına olumsuz etkileri olan çimento endüstrisinde, yer seçiminde çok özenli davranılmaması nedeniyle eninde sonunda toplu hastalık ve ölümlerle doğa yine intikamını alacaktır. İnsan ve çevre sağlığına olan olumsuz etkileri bilimsel çalışmalarla kanıtlanmış bu tür sanayi kuruluşlarının yerleşim alanları çevresine ve tarım arazileri üzerine kurulmasında üzerine düşen yasal zorunluluğu yerine getirmeyen, adeta sanayicinin suçtan ve sorumluluktan arınma merkezi haline gelen, işlevinin ne olduğu anlaşılmayan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarih önünde sorumluluktan kaçamayacaklardır. Bursa Tabip Odası Çevre Komisyonunun hazırlamış olduğu ÇİMENTO FABRİKA- LARININ SAĞLIK ETKİLERİ kitabı çimento fabrikalarının çevre ve insan sağlığına olan olumsuz etkilerini gözler önüne sermektedir. Bu kitabın hazırlanmasında büyük emek harcayan Çevre Komisyonu üyemiz Doç.Dr. Alpaslan Türkkan a teşekkür etmeyi Bursa Tabip Odası Yönetim Kurulu adına bir borç biliriz. Görmeyen gözleri aydınlatması dileğiyle... Dr.Ertuğrul Aydın Bursa Tabip Odası Başkanı 3

4 ARKA PLAN Günümüz koşullarının temel yapı malzemesi olan çimento; üretim süreci ile birlikte çevre ve insan sağlığına olumsuz etkileri nedeniyle gittikçe daha fazla dikkat çekmektedir. Ekonomik kalkınma dışında her şeye kör olan, odağında sadece kar olan politikalar yeni çimento fabrikaları yapmaya ve kurulu çimento fabrikalarının da yakma kapasitelerini artırmaya çalışmaktadır. Yakma kapasitesini artırma uğraşı, çimento üretiminde alternatif enerji kaynağı olarak atıkları yakmak amacındadır. Çevre ve insan sağlığına olası etkilerini değerlendirmeden ve halkı bilgilendirmeden yürütülen çalışmalar toplumda rahatsızlıklara neden olmaktadır. Endüstriyel üretim ve ekonomik gelişme için gerekli olan çimento; üretimi sırasında yoğun enerji kullanımı ve başta sülfür oksitleri, nitrojen oksitleri, partikül madde ve karbondioksit olmak üzere emisyonu ile çevre kirliliğine neden olmakta, insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Çimento endüstrisi yüksek düzeyde kirletici olup en önemli çevresel etkisi de hava kirliliğidir (Kumar ve diğ., 2008). Çimento fabrikalarının bu kirletici özelliği, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nde de yer almaktadır. Yönetmelikte çimento fabrikaları kirletici vasfı yüksek tesisler kapsamında değerlendirilmiştir (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2009). Hava kirliliği, Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) tarafından 2013 yılında, kansere neden olan etmenler listesine alınmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) hava kirliliğinin akciğer kanserine yol açtığını ve mesane kanseri riskini artırdığını bildirilmektedir ( International Agency for Research on Cancer (IARC), 2013; WHO, 2014b). Bu yazının amacı; toplumu, çimento fabrikalarının çevre ve insan sağlığına olan etkileri açısından kanıta dayalı olarak bilgilendirmektir. Gelişen üretim teknolojisinin, çimento fabrikalarının çevresel etkilerini de değiştirmesi beklendiğinden, çalışmada güncel veri kullanmaya özen gösterilmiştir.

Çimentoya ve Çimento Sektörüne Genel Bakış Çimento ana bileşeni klinkerdir. Klinker; başlıca silisyum, kalsiyum, alüminyum ve demir oksit ile az miktarda başka maddeler içeren hammadde karışımının pişirilmesiyle elde edilir. Çimento ise klinkerin bir veya daha fazla katkı maddesi ile öğütülmesiyle elde olunur. Çimento, su ile karıştırıldığında sertleşen hamur oluşturan ve su altında bile dayanımını ve kararlılığını koruyan, inorganik ve ince öğütülmüş hidrolik bir bağlayıcıdır. Çimento üretiminde hammaddeye 1350-1450 C arasında ısıl işlem uygulanır ve enerji yoğun bir biçimde kullanılır. Üretim maliyetinin yaklaşık % 40 ını enerji tüketimi oluşturur. Enerji genellikle fosil ve atık yakıtlardan sağlanır (European Commission, 2010). Bu nedenle çimento üretimi, fosil ve alternatif yakıt olarak sunulan atıkların yakılmasıyla oluşan tüm olumsuzlukları da içerir. Çimento, tüm dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır. Dünyada 2012 yılında üretilen 3,6 milyar ton çimentonun yarısından fazlası Çin Halk Cumhuriyeti nde üretilmiştir. Türkiye de 2013 yılında, bir önceki yıla göre %11,6 artış ile, 71,3 milyon ton çimento üretilmiştir. Türkiye deki çimento üretiminin artması ve 2023 yılında 99,8 milyon tona ulaşması beklenmektedir. Üretiminde olduğu gibi ihracatında da Çin Halk Cumhuriyeti ilk sırada olup 2012 yılı dünya çimento ihracatının % 7,0 sini gerçekleştirmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti nin hemen ardından %6,7 lik payı ile Türkiye gelmektedir. Bu pay, Türkiye yi çimento ihracatında dünya ikincisi ve Avrupa birincisi yapar. Türkiye çimento sektörünün ihracattaki payı her geçen gün artmakta ve günümüzde 90 ülkeye satış yapmaktadır. Çimento satan Dünya çimento ithalatında ise Türkiye % 0,1 lik payı ile 129. sıradadır. Türkiye de çimento sektöründe kapasite kullanımı 2011 yılında %63,4, 2012 yılında %62,0 olmuştur. Toplam çimento kapasitesi 2013 yılında 107,4 milyon ton olan Türkiye de çimento üretiminde kapasite fazlalığı vardır. Türkiye nin çimento üreticileri, Marmara, İç Anadolu ve Ege Bölgesi nde yoğun olmakla birlikte ülkenin tamamına yayılmış durumdadır (İhracat Genel Müdürlüğü, 2014, Bursa Çimento Fabrikası, 2015). Türk Çimento sektöründe 48 entegre ve 20 öğütme-paketleme tesisi olmak üzere toplam 68 çimento fabrikası bulunmaktadır. Sektörün; 4 milyar ABD doları cirosu, 15.000 kişilik istihdamı ile Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahip olduğu vurgulanmaktadır (T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2014.). 5

6 Özetle Türkiye; gereksiniminden fazla çimento üreten, kapasite fazlası olan ve buna karşın daha çok üretmek, ürününü ihraç edebilmek için yeni fabrikalar kurmaya, atık yakabilmek için yakma fırınlarının kapasitesini genişletmeye çalışan bir görüntü sergilemektedir. Türkiye nin yeni çimento fabrikalarına ya da fabrikaların yakma ünitelerinde kapasite artırımına ne kadar gereksinimi olduğu, çimento üretiminin çevre ve insan sağlığını bozduğu bilinirken ihraç etmek için seçilmesinin uygun olup olmadığı gibi sorular çalışmanın amacı dışında olduğundan değerlendirilmemiştir. Kirletici çimento Çimento üretiminin her aşamasında farklı kirleticiler ortaya çıkar. Doğadan hammaddenin çıkarılması, taşınması ve üretim sürecinde gereken enerjinin üretilmesi (büyük çoğunluğunda geri dönüşü olmayan fosil yakıt kullanılmaktadır) ve ürün olarak çimentonun elde edilmesi aşamalarında kirleticiler önemli sorundur. Tüm bu aşamalardan sonra elde edilen son ürün olan çimentonun kendisi de önemli bir kirleticidir. Çimento tozunda antimon, arsenik, kurşun, kadmiyum, krom, kobalt, bakır, manganez, nikel, talyum, kalay, vanadyum, çinko, berilyum, selenyum, tellür ve cıva bulunur (Kumar ve diğ., 2008; Aydın ve diğ., 2010; El-Abssawy ve diğ., 2011).

Çimento fabrikası emisyonu hem organik hem de inorganik kimyasalların ve metallerin önemli bir kaynağıdır. Atmosferik emisyonları diğer yanma süreçlerindekine benzer biçimde partiküler madde (PM), nitrojen oksitleri (NOx), karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen sülfür (H2S), uçucu organik bileşikler (VOCs), sülfür oksitleri (SOx), hidroflorik asit (HF) ve hidroklorik asit (HCl), civa (Hg), arsenik (As), kadmiyum (Cd), kurşun (Pb), çinko (Zn), dioksin ve furan içerir (Mishra ve Siddiqui, 2014; Rovira ve diğ., 2015). İnsan etkinlikleri ile oluşan en önemli sera gazı olan karbondioksitin %5-6 sının çimento üretiminden kaynaklandığı hesaplanmaktadır. Bu oranın, tüm insan etkinlikleri ve CO2 üreten sanayi göz önüne alındığında oldukça yüksek olduğu fark edilecektir. Çimento pişirme sürecinde alternatif yakıt olarak, başta sanayi atıkları olmak üzere atıkların ve arıtma çamurlarının kullanılması yaygınlaşmaktadır. Çimento üretimi için gereken enerjinin sağlanmaya çalışıldığı bu atık yakma uygulamasına endüstriyel atık sorununa çözüm gözüyle bakılmakta, atık miktarını azaltmanın, tehlikeli atıklardan kurtulmanın yolu olarak sunulmakla birlikte toksik metal ve organik bileşiklerin salınmasına da yol açar (Mishra ve Siddiqui, 2014). Sonuç olarak; hammaddeden son ürününe ve tüm üretim sürecinde çimento sanayi kirleticidir. 7

8 ÇİMENTO FABRİKALARININ ÇEVRE ETKİLERİ Çimento üretiminin her aşamasında çevresel etki oluşur. Çimento üretimiyle ilişkili çevre sorunlarının temelinde; enerji üretimi ve fabrika emisyonu yatar. Enerjinin yoğun tüketildiği çimento üretiminde enerji kaynağı olarak genellikle kömür kullanılır. Kullanılan kömür miktarı da azımsanamayacak kadar çoktur. Çimentonun her 900 gramı için 450 gram kömür yakıldığı hesaplanmaktadır (World Coal Institute, 2005). Bu da her bir torba çimento üretmek için yaklaşık 25 kg kömür yakıldığı anlamına gelir. Türkiye de taşkömürü tüketiminin büyük bölümü çimento fabrikalarının da içinde olduğu sanayi sektöründe gerçekleşmektedir. Kömür yakılarak çimento üretildiğinde, fosil yakıt kullanmanın tüm olumsuzlukları da yaşanacaktır. Çimento fabrikası emisyonu; sadece hava kirliliğine neden olmakla kalmayıp küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları, biyolojik çeşitlilik kaybı, azalmış ürün verimliliği ile sonuçlanan yerel ve küresel çevre etkisine sahiptir. Çimento üretimi ile oluşan toz ve gaz emisyon çevre sağlığı için zararlıdır (Mishra ve Siddiqui, 2014). İlerleyen bölümlerde çimento fabrikalarının çevresel etkilerinin ayrıntısına girmeden, sağlıkla ilgili boyutu üzerinden değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır.

9 Çimento Fabrikaları ve Hava Kirliliği DSÖ; en önemli çevresel risk olarak tanımladığı hava kirliliği ile ilişkili olarak 2012 yılında 7 milyon erken ölüm (her sekiz ölümden biri) olduğunu bildirmiştir (World Health Organization (WHO), 2014a). Çok sayıda bilimsel çalışma hava kirliliği ile hastalanma ve ölüm arasındaki ilişkiyi göstermiştir. Hava kirliliğinden özellikle solunum ve dolaşım sistemi etkilenmektedir. Hava kirliliği insan sağlığını olumsuz etkilemekle kalmayıp tüm canlıları ve ekosistemi de olumsuz etkileyerek yaşamı tehdit eder. Dünya tarihinde kentlerde binlerce kişinin yaşamını yitirmesine neden olan hava kirliliği deneyimleri hafızalarda halen tazeliğini korur. Çimento fabrikalarının hava kirliliğine katkısı büyüktür (Bertoldi ve diğ., 2012). Çimento fabrikalarından kaynaklanan en önemli hava kirleticileri; sülfür oksitleri, nitrojen oksit, karbonmonoksit, karbondioksit, toz ve partikül maddeler, uçucu organik bileşikler(vocs), dioksin, furan, methan ve ağır metallerdir. Kullanılmış lastikler, atık yağlar, solventler, boya çamurları, plastik-kağıt karton ve ambalaj atıkları, arıtma çamurları ve ağartma toprağı gibi kimi atıklar çimento üretimi sırasında alternatif yakıt olarak kullanılabilmektedir. Bu durumlarda ağır metaller, dioksin ve furan açığa çıkarak tesis çevresinde yaşayanların sağlığını etkileyebilir, toprak ve bitki kirliliği yoluyla gıda zincirine katılabilir (Domingo, 2013). Çimento fabrika bacalarından salınan ve havayı kirleten küçük partiküller (PM10 ve PM 2,5) hastalık ve ölümlere neden olur. Partikül miktarı artınca hastalık ve ölümlerde de artış olur. Partiküllerin çapı ile sağlık etkisi ilişkilidir. Bu kirletici partiküller, toksik ve kanser yapıcı ağır metalleri de taşıdıklarından daha da tehlikeli olabilmektedir. Partikül çapı 10 mikrometreden küçük olanlar akciğerlere kadar solunabildiğinden daha fazla sağlık sorununa neden olur. Küçük partiküller çok düşük konsantrasyonlarda bile sağlığı olumsuz etkilediğinden; havadaki küçük partikül miktarının olabildiğince düşük seviyede tutulması amaçlanır (WHOb, 2014).

10 Büyükçekmece gölü havzasında havada solunabilen partiküllerin krom derişimleri sınır değerlerin çok üzerinde bulunmuştur. Bu bölgede yoğunlaşan kromun kaynağı olarak da çimento fabrikası gösterilmiştir. Çalışma atmosferik kromun en önemli kaynaklarından olan çimento fabrikasının Büyükçekmece gölü içme suyu havzasını etkilediğini, havzaya krom taşınmasına neden olduğunu göstermekte, fabrikanın uzaklara erişen kirletici etkisini göz önüne sermektedir (Karaca ve diğ., 2006). Yaşamı tehdit eden iklim değişikliğine yol açan etmenlerin başında gelen karbondioksit (CO2) çimento üretiminde yoğun olarak atılır. Yaklaşık her bir ton portland çimento üretiminde bir ton da CO2 açığa çıktığı hesaplanmaktadır. Alternatif yakıt kullanımının olumlu yönlerini göstermek için de çoğunlukla CO2 kullanılmakta, emisyondaki azalma vurgulanmaktadır. Çimento fabrikası emisyonu olan sülfür oksitleri ve nitrojen oksit, su ve diğer bileşenlerle reaksiyona girerek asidik bileşenler oluştururlar. Bu asidik bileşenler asit yağmurlarının temel bileşenidir. Kısaca; çimento fabrikası emisyonu asit yağmurlarına neden olur. Asit yağmurları da tüm doğaya zarar vermekte, ormanların yok olmasına neden olmaktadır (Mishra ve Siddiqui, 2014, WHOb, 2014).

Toz, hava kirliliğinin önemli bileşeni olup, çok düşük düzeylerinde de sağlık sorunlarına yol açar (Yavuz, Aksu Tanık; 2011). Hem ara hem de son ürünü tozlu olan çimento üretim sürecinden kaynaklanan ve çevreye yayılan en önemli tozlar; hammadde tozu, farin tozu, kömür tozu, klinker tozu, alçı tozu, katkı maddesi tozu, çimento tozu, döner fırında veya kurutma işlemlerinde kullanılan öğütülmüş kömür tozudur (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), 2006). Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından 44 ilde faaliyet gösteren toplam 55 çimento fabrikasında 2006 yılında yapılan denetleme raporu toz etkilenimini göstermesi açısından değerlidir. Rapora göre; işyerlerinin %18,1 inde toz ölçümü yapılmamış, %27.3 ünde ise kişisel toz maruziyeti ölçülmemiştir. İşyerlerinin %52.7 sinde çalışma ortamına toz yayma riski taşıyan, izolasyonu iyi olmayan bölümler bulunmaktadır (ÇSGB, 2006). Bu da çimento fabrikası işçilerinin yarıdan fazlasının ortamdaki toksik toz nedeniyle risk altında çalıştığını düşündürmektedir. Çimento fabrikası emisyonu olarak bacadan atılan kirleticiler hakim rüzgarların etkisiyle kilometrelerce uzağa taşınabilmektedir. Böylece fabrikanın bulunduğu yerden çok daha uzak yerlerde de kirlilik olabilmektedir. Bu kirlenme, fabrikanın yeri ile meteorolojik olaylara bağlı olarak, doğal alanlar, tarım arazileri, yerleşim alanları ya da buraları besleyen yerüstü içme suyu kaynaklarında olabilir. Toprak Kirliliği Toprağın kimyasal, fiziksel özellikleri ile ağır metal miktarı ne kadar kirlendiğini gösterir. Kirletici çimento tozu içeriği ile toprağın fizikokimyasal yapısını bozar, ağır metal miktarını artırır. Çimento fabrikası baca emisyonlarının hakim rüzgar yönünde oluşturduğu kirlilik çok sayıda araştırmada değerlendirilmiştir. Çimento fabrikası emisyonunun etkisi altındaki alanlarda ağır metal kirliliği; demir(fe), alüminyum (Al), krom (Cr), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), sodyum (Na) ve potasyum (K) kirliliği gösterilmiştir (Elik ve Akçay, 2000; Uysal ve diğ., 2006; Gupta ve Sharma, 2013). Türkiye de benzer bir kirlilik ve kadmiyum için gösterilmiş, çimento fabrikasına yakın yerlerde toprak ve bitkilerdeki kadmiyum konsantrasyonunun daha fazla olduğu, fabrikadan uzaklaştıkça kadmiyum konsantrasyonunun azaldığı gösterilmiştir (Işıklı ve diğ., 2006). 11

12 Büyükçekmece Gölü havzasında yürütülen çalışmada havzada yüksek düzeyde krom saptanmış ve bu yüksek düzeydeki kromun kaynağı olarak çimento fabrikası gösterilmiştir (Karaca ve diğ., 2006). Çimento tozunun toprak kirletici etkisi fabrikadan bir kilometre uzaklığa kadar belirgin olmakla birlikte ikinci kilometrede de gösterilmiştir (Khamparia ve diğ., 2012). Al-Omran ve arkadaşları (2011) en fazla kirliliğin çimento fabrikasına yakın iki kilometre içinde olduğunu, en ağır kirliliği kromun oluşturduğunu göstermiştir. Çimento fabrikası emisyonuna bağlı yoğun kirliliğin fabrikadan bir ya da iki kilometre uzaklıkta olduğunu gösteren bu çalışmaların yanı sıra çok daha uzaktaki kirliliği gösteren çalışmalar da vardır. Örneğin Maina ve arkadaşları (2013) rüzgar yönüne bağlı olarak 5-7 km uzaklıkta toprakta, kalsiyum oksit, kalsiyum karbonat ile mangan, bakır, çinko ve kurşunun arttığını göstermiştir. En fazla artışın manganda olduğu bunu sırasıyla bakır, çinko ve kurşun izlediği gösterilmiştir (Maina ve diğ., 2013). Çimento fabrikalarında fırın bacalarından salınan toz, toprağın yapısını bozmasının dışında bitkilerin büyümesini de olumsuz etkiler (Iqbal ve Shafig, 2001; Uysal ve diğ., 2006). Çimento fabrikası bacalarından çıkan tozun zeytin ağaçlarına olumsuz etkisi Çanakkale de yapılan çalışmada gösterilmiştir. Buna göre; toz ile temas eden zeytin ağacı yapraklarının yapısı değişmiş, sürgün ve yaprak büyüme-gelişmesi olumsuz etkilenmiş, meyve sayısı ile gelişmesi bozularak önemli verim kaybı olmuştur. Çimento fabrikası baca tozunun bitkilerdeki bu etkisi; yapraklar üzerinde biriken tozun fotosentez için gereken ışık geçirgenliğini engellemesine, yüzeysel ph değişikliği ile klorofil pigmentlerinin kaybına neden olmasına bağlanmaktadır. Olumsuz etki fabrikadan 500 metre uzaklıktaki zeytin ağaçlarında da görülmüştür. Araştırmacılar çalışmalarında saptadıkları olumsuzluk üzerine; her ne kadar bacalarda filtreler olduğu yetkililerce belirtilmişse de, bunun yeterli olmadığı görülmektedir saptamasını yapmaktadır (Uysal ve diğ., 2003). Çimento endüstrisi kirliliğinin bitkilerde klorofil ve fotosentez aktivitesine olumsuz etkisi yakın zamanda ve başka coğrafyada da gösterilmiştir (Chaurasia ve diğ., 2013). Çimento fabrika bacalarından çıkan tozun toprak ve bitkilere verdiği zararı gösteren çalışmalar fabrikaların tarım alanlarından uzakta olması gerektiğini açıkça göstermektedir.

Hava yolu ile yayılabilen metallerin su ortamına taşınması ve içme suyu havzasını etkilemesine yönelik çalışmalar sınırlıdır (Karaca ve diğ., 2006). Ancak içme suyu kaynaklarına hava yolu ile ulaşan partiküller ve ağır metallerin suyun kirletmesi ve o suyu tüketen toplumların hastalanması olasıdır. Büyükçekmece gölü havzasında gösterilen krom kirliliği bu açıdan düşündürücüdür. Olağan çalışma koşullarında çevre sağlığını tehdit eden çimento fabrikalarında olağandışı durumlar da yaşanabilmektedir. Çevre ve insan sağlığı için tehlikeli kimyasalların bulunduğu, kullanıldığı ve üretildiği çimento fabrikalarında yaşanacak olağandışı durumlar çevrenin ve toplumun sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Bursa dan örnek: Bir ayda iki olay Bursa Merkez Yıldırım İlçesi nde 20 Mart 2014 günü, başlangıçta kaynağı belirlenemeyen ağır koku halkı rahatsız etti. Kokudan rahatsız olan ilçedeki ilk, orta ve lisede eğitim gören 40 öğrenci Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi ne kaldırıldı. Haber hastane önünde izdihama neden oldu. Hastane yetkilileri polis aracından anons yaparak aileleri bilgilendirdi ve sakin olmaya çağırdı. Kısa bir süre sonra kokunun kaynağı saptandı. Çevreye yayılan kokuya, Kestel İlçesi nde bulunan Bursa Çimento Fabrikası ndaki katı atıkların imhası için kullanılan kimyasal maddelerin arasına yanlışlıkla, tüp gazların dolumunda kullanılan metil merkaptan dolu varilin karışmasının yol açtığı öğrenildi. Bursa Çimento Fabrikası yetkilileri konu hakkında açıklama yaparak; Hata katı atıkların temini için malzeme aldığımız şirketten kaynaklandı. Bizlere yanlış varil göndermişler. Olay öğrenilince tedbirimizi aldık. Sorun giderildi dediler. (Hürriyet, 2014). Konu ile ilgili olarak TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Bursa Şubesi Yönetim Kurulu; Kent Güvenliği ve Kentli Sağlığı İçin Görev Başına!.. başlıklı basın açıklaması yapmış ve fabrikayı yasal mevzuata uygun şekilde güvenlik önlemlerini almaya çağırmıştır (TMMOB, 2014a). 13 SON AĞAÇ KESİLDİĞİNDE, SON NEHİR KURUDUĞUNDA, SON BALIK AVLANDIĞINDA, İŞTE O ZAMAN PARANIN YEN- MEDİĞİNİ ANLAYACAKSINIZ

14 Kısa süre önce yaşanan bu olay çimento fabrikasında alternatif yakıt olarak kullanılan atıkların kontrolsüz bir şekilde kabul edildiğini ve yakıldığını göstermektedir. Çimento fabrikasının yakma kapasitesinin artırılması, yaşanacak sorunların daha büyük alana yayılmasına daha tehlikeli ve riskli olmasına yol açacaktır. Çimento fabrikasında kapasitesi artırılmış kontrolsüz atık yakımının yöre halkı ve Bursa için her an bir felakete neden olabileceği düşüncesi korkutucudur. Bu olaydan bir ay sonra yine Bursa Çimento Fabrikasında ilkinden çok daha tehlikeli başka bir olay yaşandı. Fabrikanın katı atık depolama sahasında 20 Nisan 2014 günü gaz sıkışması sonucu yangın çıktı ve güçlükle kontrol altına alındı. Yangından yayılan siyah renkli yoğun duman, korkuya neden olurken, ilk müdahaleyi fabrika itfaiyesi ve iş makinaları yaptı. Deponun çevresi toprakla doldurulurken olan patlamalar korkuya neden oldu. Sanayi atıklarından oluşan atıklara su ile yapılan müdahale etkili olmayınca Bursa Büyükşehir Belediyesi nden gelen araçlar söndürme çalışmalarına katıldı. İtfaiye ekiplerinin çalışmaları sonucu yangın 2,5 saatte kontrol altına alınabildi (Aktif Haber, 2014; Haberler, 2014; Bursa Hakimiyet, 2014). Konu ile ilgili olarak Bursa Çimento Fabrikası A.Ş açıklama yaptı. Açıklamada; alternatif yakıt lisansına vurgu yapılarak yangının malzeme stok sahasında bulunan tekstil, kağıt, plastik gibi malzemelerin stoklandığı alanda içten yanma sonucu başladığı ve çevre zararına neden olmadığı belirtildi (Mynet, 2014). Yangından sonra Bursa TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Bursa Şubesi; Tüm Uyarılarımıza ve Önerilerimize Rağmen, Bursa Çimento Fabrikası, Başta Kestel Olmak Üzere, Kentimizin Sağlığını Tehdit Etmeyi Sürdürüyor! başlıklı basın açıklaması yaptı ( TMMOB, 2014b). Basın açıklamasında yoğun dumanın, öncelikle Kestel hava sahasını kapladığı, daha sonra da rüzgarın etkisiyle kente yayıldığı ve Kestel halkının korku yaşadığı, tedirgin olduğu belirtildi.

15 Olaydan 2 gün sonra DOĞADER in yaptığı basın açıklamasında yangının basında çıktığı şekilde 2,5 saatte değil; 6 saat sonra söndürülebildiği ve bu sırada Kestel ve Bursa nın havasının kirlendiği, bu durumun halkın sağlığını etkilediği belirtildi. DOĞADER bildirisinde, Bursa Çimento Fabrikasının kısa süre önce 1,5 kat kapasite artırımı için ÇED süreci başlattığını ve ÇED halkın katılımı toplantısında, Kestel halkının buna karşı olduğunu hatırlatmaktadır. DOĞADER; kapasite artışını öngören ÇED sürecinin derhal iptal edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır (DOĞADER, 2014). Bir ayda yaşanan bu iki olaydan, alternatif yakıtın fabrikaya kontrolsüz kabul edildiği ve yakıldığı, stok sahasında güvenlik önlemlerinin alınmamış olduğu, fabrika itfaiyesinin büyük bir yangın için yetersiz olduğu, kısaca; fabrikadaki güvenlik önlemlerinin yetersiz olduğu anlaşılmaktadır. Bu koşullarda; çimento fabrikasında olağan dışı bir durum yaşandığında başta Kestel halkı olmak üzere tüm Bursa halkının büyük tehlike yaşayacağı düşünülebilir. İncelendiğinde; olağandışı durumların sadece Bursa Çimento Fabrikasına özgü olmadığı, her ne kadar Bursa Çimento Fabrikası Yönetimi tarafından aksi söylense de, çevre ve insan sağlığını belirgin bir şekilde etkileyen, etkilememesi olası olmayan bu olayların Türkiye nin çeşitli çimento fabrikalarında da yaşandığı görülecektir.

ÇİMENTO FABRİKALARININ SAĞLIK ETKİLERİ 16 Çimento fabrikası emisyonu, sadece çevreyi kirletmekle kalmayıp alerjiden ölüme kadar uzanan bir yelpazede insan sağlığını da olumsuz etkiler (Mehraj, ve diğ., 2013; Mishra ve Siddiqui, 2014).

Çimento fabrikalarının insan sağlığına olan etkileri kirleticiye olan uzaklık üzerinden iki başlık altında değerlendirilebilir. İlki çimento fabrikası kirleticilerine en yakın olan fabrika çalışanlarındaki ikincisi ise fabrika yakınında yaşayanlardaki sağlık etkilenimidir. İkinci başlık altında toplanabilecek olan çalışmalar, meteorolojik veriyi de göz önüne alarak sağlık sonuçlarının fabrika emisyonu ile ilişkisini inceler (WHOb, 2014). 17 Çimento üretim sürecinde oluşan emisyon insanların farklı organ ve sistemlerini etkiler. Çok sayıda kirleticinin bulunduğu üretim sürecinde çalışan işçilerde mesleksel kanser de içinde olmak üzere çeşitli hastalıklar bildirilmiştir. İşçilerdeki sağlık sorunlarını inceleyen çalışmalar belli başlı hastalık ve sistemler üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çimento fabrikası emisyonu başlıca solunum sistemi hastalıkları, kanser, kalp hastalığı, ağır metal zehirlenmeleri, alerji ve enfeksiyon hastalıklarına neden olabilmektedir (Bhaskar ve Mahadevappa, 2014). Bu çalışmada çimento fabrikası sağlık etkileri, solunum, dolaşım ve sindirim sistemlerine olan etkileri üzerine yoğunlaşmış, bunun dışında kalan etkileri diğer sağlık sorunları başlığı altında toplanmıştır.

18 SOLUNUM SİSTEMİ Çimento fabrikası emisyonu hava kirliliğine, hava kirliliği de başta solunum sistemi hastalıkları olmak üzere çok sayıda hastalığa, hastalıklar nedeniyle hastane başvurularında artışa neden olur. Hava kirliliği her yaştaki insanı olumsuz etkilemekle birlikte; çocukları, yetişkinlere göre çok daha fazla etkiler (Bertoldi ve diğ., 2012). DSÖ ülkelerin; hava kirliliği düzeylerini azaltarak, inme, kalp hastalığı, akciğer kanseri, astım dahil olmak üzere kronik ve akut solunum ve dolaşım sistemleri hastalık yükünü azaltabileceğini bildirmektedir. Daha iyi hava kalitesi kısa ve uzun vade de kardiyovasküler ve solunum sistemi hastalıklarını azaltır (WHO, 2014b).

19 Çok sayıda toksik bileşen içeren çimento tozu vücuda solunum ve sindirim sistemi yoluyla alınır. Bu toksik toza uzun süreli maruz kalan sanayi çalışanları ya da fabrikaya yakın yaşayanlarda başta solunum sistemi hastalıkları olmak üzere çok sayıda hastalık görülür(mehraj ve diğ., 2013b). Çimento tozu etkilenimi dünyada en yaygın mesleki toz etkilenimlerinden birisidir (Ogunbileje ve diğ., 2014). Çimento fabrikası çalışanlarında çimento tozu etkilenimi ile artmış solunum sistemi yakınmaları ve azalmış solunum fonksiyonu gösterilmiştir (Al-Neaimi ve diğ., 2001; Ahmed ve Abdullah, 2012; Kakooei ve diğ., 2012; Aminian, 2014). Çimento tozu küçük hava yollarında daralma ve sekresyonda artışına, mesleksel akciğer hastalıklarına neden olur (Mehraj ve diğ., 2013b; Saji, Zubair ve Varghese, 2014). Türkiye nin de içinde bulunduğu 8 ülkedeki 24 çimento fabrikasında 4265 işçide yapılan çalışma çimento tozu maruziyetinin solunum sistemi yakınmaları ile hava yolunda daralmaya neden olduğu gösterilmiştir (Nordby ve diğ., 2011). Çimento tozunun solunması ile öksürük ve balgam, göğüs sıkışması, akciğer fonksiyonunda bozulma, hırıltılı solunum, nefes almakta güçlük gibi solunum sistemi yakınmaları, sinüzit, akciğer hastalıkları, akciğer zarında kalınlaşma, fibrozis, amfizem, pnömokonyoz ve akciğer kanseri olabilmektedir. Çimento tozu olumsuz sağlık etkileri toza maruziyet süresi ile de ilişkilidir (Al-Neaimi ve diğ., 2001; Mehraj ve diğ., 2013a; Meo ve diğ., 2013; Bhaskar ve Mahadevappa, 2014). Araştırmacılar fabrika çalışanlarındaki artmış sağlık sorunlarının, çalışanların doğrudan yüksek düzeydeki toz etkilenimine bağlanabileceğini bildirmektedir (Yang ve diğ., 1996). Çimento tozuna etkileniminin fabrika çalışanlarında bu toza maruz kalmayan işçilere göre sağlık riski çok daha fazladır. Sağlık risklerinin değerlendirildiği bir çalışmada; çimento tozu etkileniminin öksürüğü 4,5 kat, kronik balgamı 10,8 kat, nefes darlığını 5,3 kat, kronik bronşiti 5,5 kat artırdığı ve bu artışın toz miktarı ile değiştiği gösterilmiştir. Çimento tozu maruziyeti kronik tıkayıcı akciğer hastalığını (KOAH) 11,2 kat artırır (Mwaiselage ve diğ., 2005).

20 Akciğer yangısı olanlar ve astım hastalarının nefeslerinde yüksek düzeyde nitrik oksit bulunur. Amerikan Toraks Derneği nefeste nitrik oksit düzeyinin akciğer yangısı ve astım hastalığının ciddiyetini saptamada basit, güvenilir ve kolay bir yöntem olduğunu bildirmektedir. (American Thoracic Society, 2011). Çimento tozu etkilenimi, akciğer yangısı ve astımda olduğu gibi, belirgin şekilde nefesteki nitrik oksit düzeyini artırmaktadır. Bu artış çimento maruziyet süresi ile de ilişkili bulunmuş, 10 yıldan fazla maruziyette artış belirgin olmuştur (Meo ve diğ., 2014). Çimento tozu etkilenimi ile nefeste artan nitrik oksit çimento tozunun olumsuz sağlık etkisini göstermektedir. Bursa Çimento Fabrikası A.Ş. nin (2011) ürettiği Portland Çimento Güvenlik Bilgi Formu nda (GBF) ürünün sağlık etkileri ayrıntılı şekilde anlatılmıştır. Burada; sağlık etkilerinin maruziyet süresi ve düzeyine bağlı olarak değiştiği vurgulanmaktadır. Bursa Çimento Fabrikası; çimento tozunun solunmasının; sağlığa zarar verebileceğini, burun içinde tahriş, mukoza ve üst solunum yolu rahatsızlığı, öksürme ve nefes darlığı, akciğer hasarı, kronik bronşit ve akciğer hastalıklarına yol açabileceğini bildirmektedir. Toza bağlı akut hastalık oluşabileceği hastalığın hızla ilerleyerek, ilk maruziyetten sonra birkaç ay içinde akciğerlere yayılıp 1-2 sene içinde ölüme neden olabileceği anlatılmıştır. Bursa Çimento Fabrikası; Portland Çimento içindeki silica kristalinin IARC (Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı) tarafından insan için kanser yapıcı (kanserojen) olarak listelendiği ve yapılan çalışmalarda akciğer kanserine neden olduğunun gösterildiğini bildirmektedir. GBF de akut etkileri dışında kronik etkileri hkkında da ayrıntılı bilgi sunulmaktadır. Tekrarlanan maruziyette tozun

Bursa Çimento Fabrikasının önemli uyarılar içeren bu belgesi, çimento tozunun başta fabrika çalışanları olmak üzere tüm çimento kullanıcıları için oldukça riskli olduğunu gözler önüne sermektedir. Bu durum, çimento ve inşaat sektörü çalışanlarına sunulacak işçi sağlığı ve iş güvenliği uygulamalarının ne kadar değerli olduğunu, alınacak önlemler ile çalışanların sağlıklarının korunabileceğini düşündürmektedir. 21 akciğerlerde birikerek ilerleyici kuru öksürük, efor sarf edildiğinde nefes darlığı, artan göğüs genişlemesi, halsizlik ve kilo kaybına neden olan pnömokonyoz hastalığına neden olabileceği ve röntgende akciğerde lekeler görülebileceği anlatılmaktadır. Hastalığın ilerledikçe şikayetlerin de artacağı, hava yollarında oluşan bozukluk nedeniyle toza maruziyet sona erdikten sonra bile aylarca hatta yıllarca devam edebileceği anlatılmıştır. Akut ve kronik toz etkilenimine ek olarak tozun solunum hassaslaşmasına neden olarak alerjik/astım benzeri tepkiler, hırıltılı ve güçlükle solumayla birlikte bronşite kadar değişen hastalıklar yapabileceği; bu durumun çok düşük düzeydeki maruziyette de oluşabileceği bildirilmiştir. Bu durumdaki kişilerin çimento tozu bulunan yerlerde çalıştırılmaması gerektiği yazılmıştır (Bursa Çimento A.Ş., 2011). Çimento fabrikası; ürünü olan çimento dışında emisyonu ile de solunum sistemi hastalıklarına yol açar. Çimento fabrikası emisyonu sülfür dioksit (SO2), göz ve solunum sistemi için tahriş edici özelliktedir. Çalışanlar daha çok sülfür dioksiti soludukları için etkilenir. Solunan sülfür dioksit solunum sistemini etkiler ve akciğer fonksiyonunu bozar. Oluşan solunum sistemi yangısı; öksürük, balgam artışı, astım ataklarında artış, kronik bronşit ve solunum sistemi enfeksiyonlarına yatkınlığı artırır (WHO, 2014b; Mishra ve Siddiqui, 2014). Sülfür dioksit akciğerlerden kolayca kan dolaşıma karışır. Kısa süreli de olsa yüksek düzeydeki sülfür dioksit solunduğunda ölümcül olabilmektedir. Sağlıklı ve sigara içmeyen madencilerde yüksek düzeyde etkilenim olduğunda burun ve göğüste yanma, nefes almada güçlük, ciddi solunum yolu daralması olmuştur (WHO, 2014b). Astımlılar çok düşük düzeydeki sülfür dioksitten de rahatsız olur. Çocukların vücut ağırlıklarına göre yetişkinlerden daha fazla soluması, solunum sisteminin ve savunma mekanizmalarının tam gelişmemiş olması ve daha fazla solumayı gerektirecek şekilde hareketli olmaları nedeniyle daha fazla etkilendikleri düşünülmektedir.

22 Krom çevre kirliliğine neden olan çok toksik bir elementtir. Ana kaynağı da fosil yakıt kullanılan santraller ve çimento fabrikalarıdır. Genel olarak halk kroma ağız ve cilt yoluyla, işçiler ise soluyarak maruz kalır (ATSDR, 2012). Kromda en çok etkilenim çimento fabrikası işçilerinde olur (Kacew ve Lee, 2009). Çimento fabrikaları ile ilgili çalışmalarda; miktar olarak daha fazla olması nedeniyle krom III ve çok toksik olması, insan sağlığı etkileri nedeniyle de krom VI üzerinde durulmaktadır. Krom VI için en önemli hedef solunum sistemidir. Uzun süreli solunması, burunda yara, bronşit, solunum fonksiyonunda azalma, zatürre, astım yapar(epa, 2000). Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) ve Çevre Koruma Ajansı (EPA) kromu (VI) insanda kanser yapar olarak tanımlamaktadır. İşçilerde krom (VI) solunması akciğer kanserine neden olur (ATSDR, 2008). Kanser yapıcı ekişi düşük düzeylerde bile vardır. Bu nedenle çimento fabrikası işçilerinin ortamdaki krom nedeniyle kanser riski altında olduğu söylenebilir. Bir diğer emisyon olan azot dioksit; zor nefes almaya, kronik akciğer hastalıkları ile akciğerlerde geri dönüşü olmayan yapısal de-

tanede yatmada artışa, çocukların akciğer gelişiminde bozulmaya ve akciğer kanserine neden olur. Havada partikül kirliliğinden toplumun tüm kesimleri etkilenmekle beraber kalp ya da akciğer hastalığı olanlar, çocuklar ve yaşlılar daha fazla etkilenir(cdc, 21 May 2013; EPA, 6 Mayıs 2014). Partikül ve tozun kendisi sağlık sorununa yol açtığı gibi kendisine bulaşmış olan kirleticiler/hastalık etkenleri de sağlık sorunlarına neden olabilir. Şarbon etkeni ile bulaşmış tozun akciğer şarbonu yaptığı gibi; bakteri, virüs ve mantar gibi enfeksiyon etkenleri ile bulaşmış tozun solunması da insanlarda enfeksiyona yol açabilir(bhaskar ve Mahadevappa, 2014). 23 ğişikliklere neden olur (Mishra ve Siddiqui, 2014). Nitrojen oksit kendisi hastalık nedeni olmasının yanı sıra hastalığı olan, bronşit ve astımlı çocukların yakınmalarında da artışa neden olur (WHO, 2014b). Yüksek kirlilik dönemlerinde artmış partikül madde ile hastalık ve ölümlerdeki artış gösterilmiştir (National Research Council, 2000). Havadaki partikül kirliliği kalp ve akciğer hastalıkları nedeniyle erken ölüm, kalp krizi, düzensiz kalp atımı, astım krizi, akciğer fonksiyonlarında azalma, öksürük, nefes güçlüğü gibi solunum sistemi şikayetlerinde artmaya, hastane başvurusu ve has- KALP DAMAR HASTALIKLARI: Yeni çalışmalar iç ve dış ortam hava kirliliği ile felç ve iskemik kalp hastalığı gibi kalp damar hastalıkları arasındaki güçlü ilişkiyi göstermektedir (WHO, 2014 a). Dünya Sağlık Örgütü ne göre hava kirliliği nedeniyle olan ölümlerin % 40 ı kalp hastalığı, %40 ı da felç nedeniyledir (WHO, 2014a). Çimento fabrikası emisyonları dolaşım sistemi hastalıklarına neden olmakta, kalp hastalığı sıklığında ve kalp hastalıkları nedeniyle hastane başvurusu ve ölümlerinde artış görülmektedir. Bu hastalık ve ölümler daha çok havadaki yüksek sülfür dioksit seviyesi ile ilişkilendirilmektedir (Bertoldi ve diğ., 2012; WHO, 2014b; Mishra ve Siddiqui, 2014). Çimento fabrikasının neden olduğu bu ölümler özellikle dolaşım-solunum sistemi hastalıkları olanlarda ve yaşlılarda daha sık görülmektedir.

24 SİNDİRİM SİSTEMİ Çimento tozu, başta sektör çalışanları olmak üzere çimento kullanıcıları tarafından yutulabilmektedir. Böyle bir durumda içeriğindeki toksik madde ve ağır metallerin çok sayıda hastalık ve zehirlenmeye neden olmasını beklemek yanlış olmaz. Yüksek düzeyde ve kısa sürede krom (VI) yutulması sindirim ve sinir sistemini etkiler. Yüksek düzeyde yutulan krom VI; anemi, mide ve barsak hasarı, karın ağrısı, kusma ve kanamaya yol açar. Uzun süreli etkilenimde karaciğeri olumsuz etkiler. İnsan ve hayvanlarda su ile alınan krom VI nın mide tümörüne neden olduğu bildirilmiştir (EPA, 2000; ATSDR, 2008). Ağızdan alınan çimento tozu diş yüzeyindeki kayıplardan, diş eti hastalıklarına, doku hasarına, ağız boşluğu sorunlarına, karaciğer ve mide-barsak hastalıklarına kadar sindirim sisteminde çok sayıda hastalığa neden olabilmektedir (Mehraj ve diğ., 2013; Bhaskar ve Mahadevappa, 2014). Çimento sanayi çalışanlarında uzamış çimento tozu maruziyetinin mide, barsak kanseri gelişimine neden olabileceği ve rektal kanser için de riskin artmış olduğu bildirilmiştir (KOH ve diğ., 2011; KOH ve diğ., 2013; Bhaskar ve Mahadevappa, 2014). Bursa Çimento Fabrikası da çimento tozunun ağız yolu ile alındığında ağız boşluğunda ve gastrointestinal kanalda kimyasal yanıklara, mide bulantısı, karın ağrısı ve kusmaya neden olabileceğini bildirmektedir (Bursa Çimento A.Ş., 2011).

25 DİĞER SAĞLIK ETKİLERİ Çimento fabrikası emisyonu olan dioxin ve furanın insan sağlığı için önemli bir tehdit olduğu konusunda fikir ayrılığı yoktur. Dioksin her tür kansere, bağışıklık sistemi, sinir sistemi, endokrin sistem ve üreme fonksiyonlarında bozulmaya neden olmaktadır (WHO, 2014c; Mishra ve Siddiqui, 2014). Dioksin ve furan aynı zamanda salgı bozar olarak bilinmektedir. Salgı bozar; doğurganlık, fetüs gelişimi, vücudun üreme ve gelişmesinden sorumlu salgıları bozan etkenlere verilen isimdir. Dioksin ve furanların yanı sıra yine çimento fabrikası emisyonu olan kurşun, civa, kadmiyum gibi ağır metaller de salgı bozarlar arasındadır. Salgı bozarların zihinsel işlevleri bozduğu, saldırganlığı artırdığı, hiperaktiviteye, doğumsal anormalliklere yol açtığı, prostat, meme kanserine neden olduğu ileri sürülmektedir (GÜLER, 2012). Çimento fabrikası kirleticilerinden krom VI nın cilt ile teması dermatit, hassasiyet ve yaralara neden olur, böbrek ve bağışıklık sistemini olumsuz etkiler (EPA, 2000). Krom VI erkek laboratuar hayvanlarında sperm hasarı ve üreme sistemi bozukluklarına neden olmuştur (ATSDR, 2008). Çimento fabrikasına yakın yaşayanların kanlarındaki kadmiyum seviyesi fabrikaya uzak yaşayanlardan daha yüksektir (Işıklı ve diğ., 2006). Kadmiyumun biyolojik yarılanma ömrü (19-38 yıl) uzun olduğundan yıllarca vücutta kalır. Kemik erimesi, diş dökülmesi, böbrek hastalıkları, akciğer ve prostat kanseri, sürekli baş ağrıları, baş dönmesi, mide bulantısı, kusma, uykusuzluk, astım gibi hastalıklara yol açmaktadır (CDC, 2013).

26 Uzun yıllar önce de benzer yakınmalar çimento fabrikası kaynaklı kirleticiler ile ilişkilendirilmişti. Almanya da çimento fabrikasına yakın yaşayanların idrarında artmış talyum seviyesi ile, polinörotik yakınmalar, uyku bozukluğu, baş ağrısı ve halsizlik gibi kimi yakınmaların ilişkisi gösterilmişti (Brockhaus ve diğ., 1981). Yakın zamanda da çimento fabrikasına 2 kilometre ve daha yakın yaşayanlarda erken doğumun sık görüldüğü (Yang ve diğ., 2003) ve çimento tozunun sigara, alkol, asbest gibi larinks kanseri için risk faktörü olduğu gösterildi (Dietz ve diğ., 2004). Yahaya ve arkadaşları (2012), çimento tozunun bahçe soğanında kromozom bozukluklarına neden olduğunu göstermiş ve benzer sorunun tüm organizmalarda ve insanlarda da olabileceği vurgusunu yapmıştır. Oysa Yahaya ve arkadaşlarından on yıl önce yapılmış çalışmalar çimento tozuna maruz kalan işçilerin kan hücrelerinde ve kromozomlarında bozukluklar olduğunu göstermektedir (Fatima ve diğ., 2001; Jude ve diğ., 2002). İtalya da yapılan çalışmada okula devamsızlık ile kent/okul merkezine 1,2 kilometre uzaklıktaki çimento fabrikası emisyonunun ilişkisi incelenmiştir. Çalışmada okula devamsızlık hastalık göstergesi kabul edilmiştir. Çalışma 2007-2010 yıllarında (ortalama 462 çocuk, 541 okul gün) 6-14 yaş grubundaki çocukların devamsızlığını değerlendirmektedir. Çalışmada havadaki PM10 konsantrasyonu ile çocukların okula devamsızlığı ilişkili bulunmuştur. İlgi çekici olan; çimento fabrikası emisyonunun Avrupa Birliği limitlerinin altında olmasına karşın böyle bir etkinin olmasıdır. Araştırmacılar Avrupa Birliği sınır değerlerinin çocukların sağlığını korumadığını ve bu konunun değerlendirilmesi gerektiğini bildirmiştir (Marcon ve diğ., 2014).

27 İnsanda hastalık, metabolik bozukluk ve toksik etkilenimi göstermek için kullanılabilecek en mükemmel gösterge kandır. Kimi hastalıklarda, daha hastalık belirtileri başlamadan kan analizleri ile erken tanı konabilmektedir. Mandal ve Suva (2014) çimento tozu etkileniminin kanda hemoglobin ile birlikte bazı parametrelerde bozukluğa neden olduğunu ve bu işçilerde daha fazla kansızlık (anemi) olduğunu göstermiştir. Uçucu organik bileşikler önemli bir irritan olarak solunum yolları, göz ve burunda tahriş yapmasının yanı sıra karaciğer, böbrek ve sinir sistemi hasarı da yapar. Uçucu organik bileşikler potansiyel kanser yapıcı olarak da bilinir. Ağır metallerin vücutta birikmesi zehirlenmelere, beyin ve sinir sistemi hasarına, kan basıncının artmasına, sindirim sistemi fonksiyon bozukluklarına yol açar (Mishra ve Siddiqui, 2014). Uzamış çimento tozu maruziyeti cillte tahriş, yanma, kaşıntı, dermatit, gözlerde tahriş ve konjonktivit, kemiklerde lezyon, kemik dokuda değişim, kıkırdakta bozulma, halsizlik ve baş ağrısı yapabilir. Etkilenim sonrası oluşan baş ağrısı ve yorgunluğun santral sinir sistemine olan etkisi nedeniyle oluştuğu bildirilmektedir (Bhaskar ve Mahadevappa, 2014; Mehraj ve diğ., 2013a). Bursa Çimento Fabrikası Güvenlik Bilgi Formunda; çimento tozunun gözle temasında kimyasal yanıklar olabileceği, şiddetli göz hasarına yol açacağı, göz iltihabına neden olacağı, buhar veya dumanının aşırı derecede tahriş edici olabildiği yazılmıştır. Aynı belgede çimento tozunun cilt ile temasının tahrişine, kimyasal yanıklara, dermatit, deride kuruluk, pullanma, kalınlaşma ve çatlaklara, ıslak çimento ile doğrudan temasın deri yanıklarına neden olabileceği belirtilmektedir. Belgede tozun ciltte kesik, aşınma veya lezyon nedeniyle ciltten kan dolaşımına girerek zararlı sistemik hasara yol açabileceği de vurgulanmaktadır (Bursa Çimento A.Ş., 2011).

28 SONUÇ ve ÖNERİLER Çimento sanayi kirleticidir. Çimento sanayinin olumsuz çevre ve sağlık etkileri hem yerel hem de küresel boyutta ortaya çıkar. Çimento üretimi, Türkiye nin de içinde bulunduğu, dünyanın belli ülkelerinde yoğunlaşmıştır. Bu nedenle çimento üretimi ile ilgili çevre ve insan sağlığına yönelik olumsuzlukların Türkiye de fazlaca yaşanması beklenir. Günümüzde gereksinimin üzerinde çimento üretilmesi ve gittikçe artan miktarda ihracat yapılmasının yanı sıra yeni çimento fabrikaları kurma ya da yakma kapasitelerini artırma uğraşı dikkat çekmektedir. Çevre ve insan sağlığına olan olumsuz etkileri nedeniyle bu uğraş halkın tepkisini çekmektedir. Sürecin şeffaf olarak yürütülmesi ve çimento sanayinin çevre ve sağlık etkileri konusunda halkın eğitilmesi/ bilgilendirilmesi gereklidir. Çimento fabrikalarında işçiyi ve çevreyi etkileyen olağan dışı durumlar yaşanabilmektedir. Bu olaylar, işçi sağlığı ve güvenliğine yeterince önem verilmediğini düşündürmekte, etkileri büyük bir alanı kapsadığından korkutmaktadır. Çimento fabrikası işçileri en önemli risk grubudur. Bu nedenle işçi sağlığı ve iş güvenliği uygulamaları ön plana çıkmaktadır. Fabrika içinde olası tehlikeler yok edilmeli, risk azaltılmalı ve çalışanların sağlık gözetimleri düzenli olarak yürütülmeli, tehlikeli emisyona yönelik biyolojik izlem yapılmalıdır. Alternatif atıkların kabulü, depolanması ve kullanımı süreçleri sürekli kontrol altında tutulmalıdır. Kirleticiler bilimsel açıdan donanımlı kamu kurumları tarafından online olarak ve fabrikanın tüm emisyonunu kapsayacak şekilde izlenmelidir. Çimento sanayinin kirletici olmasının temel nedeni olan enerji üretimi ile emisyonları kontrol altına alınmalıdır. Kurulu çimento fabrikalarında enerjinin etkin kullanımı ve teknolojinin yenilenerek emisyonların azaltılmasının yolları aranmalı, ekosistemin sürdürülebilirliği öncelenmelidir. Çimento fabrikalarının olumsuz sağlık etkilerini en aza indirmek için; gerekli görüldüğünde ya da ekonomik koşullara uyduğunda değil, her koşulda daha az kirleten, insan sağlığını daha az etkileyen günün koşullarına göre en gelişmiş teknolojinin kullanılması zorunlu hale getirilmelidir. Aslolanın insan ve onun sağlığı ile refahı olduğu unutulmadan bu teknolojik düzenlemeler kamu tarafından izlenmelidir.emisyonun kontrol altına alınabildiği, sınır değerlerin altında etkilenim olacağı belirtilmesine karşın yaşanan olaylar baca filtrelerinin yetersiz kalabildiğini, insan sağlığını etkilemeyeceği kabul edilen düzeylerin altında da çevre ve insan sağlık sorunları yaşanabildiğini göstermiştir.

29 Sanayiden kaynaklanan hava kirliliğinin temel nedeni yanlış yer seçimi, gerekli teknik önlemlerin alınmadan gaz ve tozların havaya bırakılması ile hatalı teknoloji kullanımından kaynaklanır (Yavuz, Aksu Tanık; 2011). Sağlıklı kent planlamasının yapılmadığı durumlarda kurulu çimento fabrikaları ile kent alanı arasındaki mesafe azalmakta çimento fabrikaları kentin içinde kalmaktadır. Kent planlanırken fabrikaların yerleri ve hakim rüzgar gözetilmeli, kenti etkileme olasılığı olan fabrikalara izin verilmemelidir. Kurulacak bacalı tesisler için ÇED raporlarının titizlikle hazırlanması ve işletim sistemlerinin kirlenmeye yol açmayacak teknoloji ile donatılması gerektiği eskiden beri bildirilmektedir. Çimento fabrikaları kurulması, kapasite artırılması aşamalarında ÇED e ek olarak Sağlık Etki Değerlendirilmesinin (SED) yapılması ve halkı bilgilendirme toplantılarının olmazsa olmaz kabul edilmesi toplumsal barış için de gerekliliktir. Sorun bilimsel olarak netleşmiş ve kabullenilmiştir. Artık politik olarak da kabul edilmesi ve politika üretici-uygulayıcıların bilimsel veriden yararlanarak toplumların etkilenimini engellemek için zaman yitirmeden çaba tüketmesi gerekmektedir. DSÖ; hava kirliliğinin ölümcül hastalıkların nedeni olduğuna dikkat çekerek büyük ölçüde bireylerin kontrolünden çıktığını ve ulusal, bölgesel ve uluslararası eylemin gerektiğini bildirmektedir (WHO, 2015). Hava kirliliğinin önemli nedenlerinden olan çimento fabrikaları için bölgesel, küresel eylem planları belirlemek için çaba tüketilmelidir.

30 Çevre ve sağlık riskinin olmadığı bir çimento üretimi söz konusu değildir. Çimento üretiminin çevre ve sağlığa olumsuz etkilerinin önlemlerle yok edilmesi de günümüz koşullarında olası değildir. Bu koşullarda sadece olumsuz etki sınırlandırılabilmektedir. Kirleticilerin; sağlığı etkilemediği kabul edilen sınır değerlerinin gelişen bilim ve teknoloji ile birlikte daha alt düzeylere indirildiği bilinmektedir. Bu nedenle sağlığı olumsuz etkilemeyeceği düşünülmektedir, emisyonu kabul edilebilir sınır değerlerin altında olduğundan zararsızdır gibi tanımlamalara şüphe ile yaklaşmak gerekir. Bu yaklaşım özellikle bilim insanlarından beklenmelidir. Her ne kadar çimento fabrikası ve emisyonlarının bilimsel açıdan yeterince veri ile çevre ve sağlık etkileri ortaya konmuşsa da bu kimileri tarafından görmezden gelinerek bilimsel belirsizlik olduğu iddia edilebilir. Bu durumda da, çevre hukukunun önemli ilkelerinden ihtiyat ilkesi çerçevesinde olası zararlar yaşanmadan korunma zorunluluğu ortaya çıkar. Doğru olmayan yere çimento fabrikası yapılması, kötü teknolojinin yenilenmemesi, kent içinde kalan çimento fabrikalarının işletilmeye devam edilmesi, SED ve ÇED de halkı bilgilendirme toplantısı yapılmadan, halka rağmen yeni çimento fabrikası yapması en temel insan haklarından olan sağlıklı yaşama hakkının gasp edilmesi olarak kabul edilmelidir.

31

KAYNAKÇA * Ahmed, H.O. ve Abdullah, A.A. (2012). Dust exposure and respiratory symptoms among cement factory workers in the United Arab Emirates. Ind Health., 50, 214-22. 32 * Aktif Haber. (2014, Nisan) Bursa Çimento Fabrikasında Yangın. Erişim tarihi: 29 Ocak 2015, http://www.aktifhaber.com/bursa-cimento-fabrikasinda-yangin-969309h.htm * Al-Neaimi, Y. I., Gomes, J. ve Lloyd, O.L. (2001). Respiratory illnesses and ventilatory function among workers at a cement factory in a rapidly developing country. Occupational Medicine, 51(6),367-373. * Al-Omran, A. M., El-Maghraby, S. E., Nadeem, M. E. A., El-Eter, A. M. ve Al-Qahtani, S. M. I. (2011). Impact of Cement Dust on Some Soil Properties Around the Cement Factory in Al-Hasa Oasis, Saudi Arabia. American- Eurasian J. Agric. & Environ. Sci., 11(6), 840-46. * American Thoracic Society. (2011). An Official ATS Clinical Practice Guideline:Interpretation of Exhaled Nitric Oxide Levels (FENO) for Clinical Applications. Am J Respir Crit Care Med,184, 602-15. * Aminian, O., Aslani, M. ve Haghighi, K. S. (2014). Cross-Shift Study of Acute Respiratory Effects in Cement Production Workers.» Acta Medica Iranica, 52(2), 146-52. * ATSDR. (2008) Chromium. Erişim tarihi:30 Ocak 2015, http://www.atsdr.cdc.gov/tfacts7.pdf * ATSDR. (2014, October). ToxGuide for Chromium. Erişim tarihi:02 Şubat 2015, http://www.atsdr.cdc.gov/toxguides/toxguide-7.pdf * Aydin, S., Aydin, S., Croteau, G., Sahin,İ. ve Citil, C. (2010). Ghrelin, Nitrite and Paraoxonsae/Arylesterase Concentrations in Cement Plant Worker. Journal of Medical Biochemistry, 29(2), 78-83. * Bertoldi, M., Borgini, A., Tittarelli, A., Fattore, E., Cau, A., Fanelli, R. ve Crosignani, P. (2012). Health effects for the population living near a cement plant: An epidemiological assessment. Environment International, 41: 1-7. * Bhaskar, K. S. ve Mahadevappa, S. (2014). Impacts of cement dust on environment and human health: A sociolological inquirys. Golden Research Thoughts, 4(3), 1-5. * Brockhaus, A., Dolgner, R., Ewers, U., Kramer, U., Soddemann, H. ve Wiegand, H. (1981). Intake and health effects of thallium among a population living in the vicinity of a cement plant emitting thallium containing dust. Int Arch Occup Environ Health. 48,375 89. * Bursa Çimento Fabrikası A.Ş. (2011, 29 Mayıs) Güvenlik Bilgi Formu. Erişim tarihi:17 Ocak 2015, http://www.bursacimento.com.tr/belgeler/cem_i_42_5_r_portland_cement_bursa_cimento_173002_ MSDS_02_TR.pdf * Bursa Çimento Fabrikası A.Ş. (2015). Çimento Fabrikası Kapasite Artışı ve atık Isıdan Enerji Üretim Tesisi Projesi ÇED Raporu. Erişim tarihi:7 Şubat 2015, http://eced.csb.gov.tr/ced/jsp/ek1/1646# * Bursa Hakimiyet. (2014, Nisan) Bursa da yürekleri ağıza getiren fabrika yangını. Erişim tarihi: 29 Ocak 2015, http://www.bursahakimiyet.com.tr/haber/bursa/bursada-yurekli-agizlara-getiren-fabrika-yangini-50440.html * CDC. (2013, 13 February) Cadmium. Erişim tarihi:7 Şubat 2015, http://www.cdc.gov/niosh/topics/cadmium/ * CDC. (2014, 21 May) Air and Health. Erişim tarihi: 3 Şubat 2015, http://ephtracking.cdc.gov/showairhealth.action#particulatematter * Chaurasia, S., Karwariya, A. ve Gupta, A. D. (2013). Effect of cement industry pollution on chlorophyll content of some crops at Kodinar, Gujarat, India. Proceedings of the International Academy of Ecology and Environmental Sciences, 3(4), 288-95.