TEMEL BİLGİ VE KAVRAMLAR İÇİNDEKİLER Afet Nedir? Acil Durum Nedir? Afet ve Acil Durumlar Arasındaki Farklar Afet Çeşitleri Nelerdir? Ülkemizde Afetler Hızlı Müdahale ve Erken Uyarı Sistemleri ARAMA VE KURTARMA BİLGİSİ Berksan GÜMÜŞ HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Afetler hakkında genel bilgi kazanabilecek Acil durumlar hakkında genel bilgi kazanabilecek Ülkemizdeki afetler hakkında genel bilgi elde edebileceksiniz. ÜNİTE 1
GİRİŞ Ülkemizde ve dünyada afetler kaçınılmaz gerçekler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu gerçeği değiştiremeyeceğimizi düşünürsek afetlere ve acil durumlara karşı hazırlıklı olmamız ve önceden afet planlarımızı yapmamız gerekmektedir. Hazırlık aşamasının en önemli noktası ise herkesin aynı standartlar çerçevesinde planlamalarını yapmasıdır. Hazırlıklarımızı bir standart çerçevesinde gerçekleştirirsek olası bir afette insanlar ve ekipler arası koordinasyon kolaylığı insan hayatının kurtarılmasında aktif rol oynayacaktır. Afet: Afet, Arapça kökenli olup, büyük felaket, bela, yıkım olarak sözlükte yer almaktadır. Afetin İngilizce karşılığı olan disaster kelimesi ise; dis (istenmeyen) ve astro (yıldızlar) kelimelerinden oluşmaktadır. O dönemlerde insanların, belalara ve musibetlere kötü yıldızların neden olduğunu düşünmeleri sebebiyle böyle bir kelime kullanılmıştı. AFET NEDİR? İlk 72 saat, müdahalenin en önemli olduğu zamanlardır; bu süreyi etkin kullanmak için etkin müdahale becerilerimizin geliştirilmesi gerekmektedir. İnsanlar için var olan sistemin normal şekilde işleyemediği, fiziksel normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen, ekonomik ve sosyal kayıplar meydana getiren, hizmet sistemlerinin kilitlendiği, kaynakların yetersiz kaldığı, doğal, teknolojik ve insan kökenli olaylara afet denir. Afet durumunda maddi ve manevi kayıplar yaşanır ve AFAD aramakurtarma ekiplerine, sivil toplum kuruluşlarına ve sivil savunma ekiplerine ihtiyaç duyulur. İlk 72 saat, müdahalenin en önemli olduğu zamanlardır; bu süreyi etkin kullanmak için etkin müdahale becerilerimizin geliştirilmesi gerekmektedir. Tehlike: Can ve mal kayıplarına neden olmak ile birlikte sosyo ekonomik düzen ve etkinliklere zarar verme potansiyeli olan her şeydir. Tehlike yaşam kaybını ya da mallara veya çevreye gelecek zararı tetikleyici fiziksel bir olaydır. Tehlikenin şiddeti, süre, mevsim ve hız gibi etkenlere bağlıdır. Tehlikeler, kırılgan toplumlarda afete dönüşür. Şekil 1 de tehlikeyle afetlerin kesişim noktası gösterilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Şekil 1. Tehlikeyle Afetlerin Kesişim Noktası Şekil 2 de tahliye tatbikatı gösterilmektedir. Şekilde görüldüğü gibi kurtarmacı kullanılmayan bir binada yaralı tahliyesi takım çalışmasını yaparken gösterilmektedir. (Aşağıdaki fotoğraf Mersin de gerçekleştirilen bir tatbikata katılan Marmara Tehlike yaşam kaybını ya da mallara veya çevreye gelecek zararı tetikleyici olay. Tehlike fiziksel bir olaydır. Tehlikenin şiddet, süre, mevsim ve hız gibi etkenlere bağlıdır. Tehlikeler, kırılgan toplumlarda afete dönüşür. Üniversitesi Sivil Savunma Kulübü üyeleri tarafından çekilmiştir.) Şekil 2. Tahliye Tatbikatı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
ACİL DURUM NEDİR? Normal zamanlarda sorunsuz işleyen bir müdahale sistemimiz vardır. Olumsuz etkilerini en aza indirmek için acil önlemler alınmasını gerektiren beklenmedik ve ani gelişen olaylara acil durum denir. Acil durumlar yerel kapasiteyi zorlar, ekonomik ve sosyal faaliyetleri aksatır. Acil durumlarda da ölümler veya yaralanmalar olabilir; ancak afetteki gibi genel bir etki değil yerel bir etki içerisinde gerçekleşir. AFET VE ACİL DURUMLAR ARASINDAKİ FARKLAR Trafik kazası ya da ev yangını gibi olaylar, acil durumlara örnektir. Bu gibi durumlarda polis, itfaiye, ambulans gibi halk için çalışan personel yardıma gelir. Şehrin büyük bir kısmını etkileyen ve mevcut kaynakların müdahaleye yetersiz kaldığı durumlar ise afet olarak nitelendirilir. Depremin büyüklük ve şiddet değerlerinin sayısal ifadesi farklıdır. Büyüklük küsuratlı olarak ve Latin rakamları ile ifade edilirken, Şiddet Romen rakamı ile ifade edilir. AFET ÇEŞİTLERİ NELERDİR? Afetler: Doğal Afetler, İnsan Kaynaklı Afetler ve Teknolojik Afetler olmak üzere üç çeşittir. Doğal afetler: Belirli bir süreç içerisinde ve aniden meydana gelen tabiat olaylarıdır. Doğal afetler bölgesel olarak farklılık göstermektedir. Örneğin Amerika da doğal afetler genellikle hortumlar ve kasırgalarken Japonya da deprem, Maldiv Adaları nda tsunami olarak karşımıza çıkar. Ülkemizde doğal afet denilince çoğunlukla depremler akla gelse de sel, çığ, heyelan, orman yangınları, sıcak ve soğuk dalgaları, kuraklık vb. doğal afetler de tarihte yerlerini almışlardır. Büyüklük: Büyüklük kavramı denildiği zaman aletsel büyüklük anlaşılmalıdır. Yani depremin derinliği frekans şiddeti gibi kavramlar sayesinde oluşturan sayısal değerdir. Richter ölçeği olarak adlandırılır. Ülkemizde en yetkin kurum Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi dir. Herhangi bir deprem durumundan sonra yanlış bilgilere mal vermemek adına Kandilli Rasathanesi bir açıklama yapmadığı sürece depremin aletsel büyüklüğüne dair haberlere inanmamak gerekir. Büyüklük değerleri SİSMOGRAF denilen bir aletle ölçülür. Sismograf çok hassas bir cihaz olup yer kabuğundaki hareketlilikleri ölçer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Şiddet: Şiddet değerleri aletsel bir büyüklük değildir. Şiddet değeri hasar tespit çalışmalarıyla ortaya çıkar ve yaşamın etkilenmişlik düzeyi olarak tanımlanabilir. Depremin yapılar ve inşalar üzerindeki etkilerine Şiddet adı verilir. Mercalli Skalası denilen bir ölçeklendirme sistemi vardır. En büyük hasar XII olmak üzere I e kadar hasar düzeyi azalacak şekilde sınıflandırılır. Mercalli Skalası: I HİSSEDİLMEZ Büyüklük kavramı denildiği zaman aletsel büyüklük anlaşılmalıdır. Yani depremin derinliği frekans şiddeti gibi kavramlar sayesinde oluşturan sayısal değerdir. Richter ölçeği olarak adlandırılır. II ÇOK AZ HİSSEDİLİR III ZAYIF HİSSEDİLİR IV GENİŞ BİR BİÇİMDE HİSSEDİLİR V KUVVETLİ HİSSEDİLİR VI AZ HASAR OLUŞUR VII HASAR OLUŞUR VIII AĞIR HASAR OLUŞUR IX X YIKICI HASAR OLUŞUR ÇOK YIKICI HASAR OLUŞUR XI ÇÖKME OLUŞUR XII TAMAMEN ÇÖKME VE YIKILMA OLUŞUR Şekil 4 te Mercalli Skalası şiddet seviyeleri gösterilmektedir. Şekil 4. Mercalli Skalası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Tablo 1 de Dünyadaki deprem etkinlikleri büyüklüklerine göre verilmiştir. BÜYÜKLÜK TANIM YILDA ORTALAMA MERKEZ YAKININDAKİ ŞİDDETİ 0-2.9 MİKRO 3,165,000 Kayıt edilir ancak hissedilmez 3.0-3.9 ÇOK HAFİF 49,000 Kimileri hisseder 4.0-4.9 HAFİF 6,200 Birçokları hisseder 5.0-5.9 ORTA 800 Az zarar verir 6.0-6.9 GÜÇLÜ 120 Çok zarar verir 7.0-7.9 BÜYÜK 18 Yıkıcıdır 8.0-8.9 ÇOK BÜYÜK 10-20 yılda bir Afet yaratır Tablo 1. Dünyada Ortalama Afet Etkinliği Tablosu Türkiye de meydana gelen büyük afetlerden bazıları aşağıdaki gibidir: Şekil 3 te 2011 de meydana gelen Erciş depreminden bir fotoğraf gösterilmektedir. Şekil 3. Van Depreminden Bir Enkaz Van Depremi: 23 Ekim 2011, saat 13.41 de Van da meydana geldi, 25 saniye sürdü. Büyüklüğü, Kandilli Rasathanesi verilerinde Richter ölçeğine göre 7.2Mw, şiddeti ise merkez üssü Tabanlı Köyü ne göre 9 olarak duyuruldu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Tablo 2 de depremden etkilenen vatandaşlarımızın sayıları 14.11.2012 AFAD verilerine göre gösterilmektedir. Büyüklük değerleri SİSMOGRAF denilen bir aletle ölçülür. Sismograf çok hassas bir cihaz olup yer kabuğundaki hareketlilikleri ölçer. Hayatını kaybeden vatandaşımız 644 Yaralanan vatandaşımız 1.966 Enkazdan sağ kurtulan vatandaşımız 252 Tablo 2. Van depremi Ölü ve Yaralı Durumu Gölcük Depremi: 17 Ağustos 1999, saat 03.02 de Gölcük te meydana geldi, 45 saniye sürdü. Büyüklüğü Kandilli Rasathanesi verilerinde Richter ölçeğine göre 7.6Mw, olarak duyuruldu. Tablo 3 de depremden etkilenen vatandaşlarımızın sayıları resmi verilerine göre gösterilmektedir. İnsan kaynaklı afetlere dünyanın her yerinde rastlanabileceği gibi etkileri de beklenmedik büyüklükte olabilir. Önlem alınmışlık düzeyine göre afetin de büyüklüğü değişir. Hayatını kaybeden vatandaşımız 17.480 Yaralanan vatandaşımız 23.781 Tablo 3. Gölcük depremi Ölü ve Yaralı Durumu Marmara Sel Dizisi: 09 Eylül 2009'da Marmara Bölgesi'nde meydana geldi. 70 milyon dolarlık zarar vermiştir. Tablo 4 de depremden etkilenen vatandaşlarımızın sayıları resmi verilerine göre gösterilmektedir. Hayatını kaybeden vatandaşımız 31 Yaralanan vatandaşımız 20 Şekil 4. Marmara Bölgesinde meydana gelen sel dizisi Ölü ve Yaralı Durumu İnsan Kaynaklı Afetler: İnsan eliyle oluşan ve hayatın akışını bozacak ölçüde sonuçlar doğuran afetlerdir. İnsan kaynaklı afetlere dünyanın her yerinde rastlanabileceği gibi etkileri de beklenmedik büyüklükte olabilir. Önlem alınmışlık düzeyine göre afetin de büyüklüğü değişir. Örneğin hava kirliliği, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
ozon tabakasının delinmesi, asit yağmurları, nükleer, biyolojik ve kimyasal kazalar, terör saldırıları, göçler vb. Teknolojik Afetler: Doğal afetler veya teknik arızalar sonucu oluşan ve hayatın akışını bozacak ölçüde sonuçlar doğuran olaylara insan kaynaklı afet denir. Örneğin maden kazaları, sanayi kazaları, ulaşım kazaları, biyolojik, nükleer, kimyasal silahlar ve kazalar vb. Ülkemizde Afetler Heyelan (Toprak Kayması) Kayalardan, döküntü örtüsünden veya topraktan oluşmuş kütlelerin, çekimin etkisi altında yerlerinden koparak yer değiştirmesine heyelan (toprak kayması) denir. Bazı heyelanlar büyük bir hızla gerçekleştikleri halde bazı heyelanlar daha yavaş gerçekleşirler. Heyelanlar yeryüzünde çok sık meydana gelen ve çok yaygın bir kütle hareketi çeşididir ve aşınmada önemli rol oynarlar. Ülkemizde sel, çığ gibi doğal afet çeşitleri de görülse de en çok akla gelen afet çeşidi depremdir. Depremler büyüklük ve şiddet olmak üzere iki başlık altında ölçeklendirilir. Büyük heyelanlar aynı zamanda topografyada derin izler bırakırlar. Sel Suyun doğal ya da yapay yatağından taşarak tehlikeye neden olan doğal bir afettir. Bazı seller birkaç gün içerisinde meydana gelir. Fakat seylaplar (ani sel) birkaç dakika içerisinde suların kabarmasına neden olurlar. Hızla akan sel suları içerisinde birçok kaya, taşlar, ağaçlar ve diğer enkazlar büyük tehlikelere neden olabilir. Hızla artan sel suları yüksek bentleri ve dik toprak kenarlarının üzerini aşarak yüksek yerlerde de tehlike oluşturabilir. Ayrıca oluşturduğu balçık ve kaygan çamurlar büyük tehlike oluşturur. Erozyon Erozyon, tabiatın normal süreci içinde meydana geliyorsa normal erozyon; insanın tabiattaki toprak, su ve bitki arasındaki dengeyi bozucu nitelikteki müdahaleleri sonucu meydana geliyorsa hızlandırılmış erozyon adını almaktadır. Normal erozyon, genellikle insan müdahalesi olmayan yerlerde görülür ve çok yavaş olarak gelişir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Hayvanların Meralarıda aşırı derecede otlatılması, ormanların tahrip edilmesi ile daha az korunan toprak, su ile kolayca taşınabilmektedir ve erozyon hızlanmaktadır. Ülkemizde sel, çığ gibi doğal afet çeşitleri de görülse de en çok akla gelen afet çeşidi depremdir. Depremler büyüklük ve şiddet olmak üzere iki başlık altında ölçeklendirilir. Şekil 3 te Skalada görüldüğü gibi deprem etkinlikleri kırmızı, pembe, sarı, açık pembe ve beyaz olmak üzere 5 seviye olarak derecelendirilmiştir. Yaşadığınız bölge hangi dereceye denk gelmektedir inceleyiniz. İstanbul ve Deprem Şekil 3. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası İstanbul nüfus, ekonomi ve tarihi açıdan Türkiye nin en büyük şehridir. İstanbul da 15 milyondan fazla insan yaşamakta ve ekonominin büyük bir bölümü bu ilimiz üzerinden geçmektedir. Sosyoekonomik öneminin yanı sıra stratejik konumu açısından da dünyanın sayılı şehirlerindendir. Nüfusu 10 milyondan yüksek olan metropoller arasında deprem riski olan şehir sayısı çok fazla değildir. Bunların arasından en önemlileri Tokyo, San Francisco ve İstanbul sayılabilir. İstanbul u tehdit eden fay hattı Kuzey Anadolu Fay hattı olarak adlandırılır. Olası bir İstanbul depreminin gerçekleşmesi ve çok sayıda insanın etkilenecek olması bilimsel bir gerçektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
İstanbul büyük bir depremden etkilenirse ne olur? Tahmini can kaybı 73.000 87.000 kişi. Tahmini ekonomik kayıp Türkiye nin yıllık GSMH sının %24,5 27,8 si Bu verilerden ortaya çıkan sonuç ise; Olası bir Marmara depreminde insan kaybının da yanında, Türkiye nin sosyo-ekonomik istikrarına büyük bir tehdit olmasıdır. Kaynak: JICA raporu Ara. 2002 JBIC raporu Şub. 2003 Kuvvetli yer hareketi ölçen cihazların belirli bölgelere yerleştirilerek, parametreleri çok çeşitli olan zarar görebilirlik oranlarına göre hesaplanır. HIZLI MÜDAHALE VE ERKEN UYARI SİSTEMLERİ Kuvvetli yer hareketi ölçen cihazların belirli bölgelere yerleştirilerek, parametreleri çok çeşitli olan zarar görebilirlik oranlarına göre hesaplanarak risk haritalarından da faydalanarak deprem sonrasında en kısa sürede en çok hasar gören alanları saptamayı sağlayan sistemler Hızlı Müdahale Sistemleri dir. Bu sistemler müdahale ekipleriyle koordineli çalışır ve bu sayede afet sonrası yardımları hızlandırır. Bilindiği üzere şuan ki teknoloji ile depremlerin önceden bilinmesi mümkün değildir. Ancak deprem başladığı andan birincil deprem dalgalarını hissederek ve daha tehlikeli olan ikincil deprem dalgalarının sarsacağı uzak bir noktanın birkaç saniye önceden uyarılmasını sağlayan sistemler Erken Uyarı Sistemleri dir. Bu sayede deprem dalgalarının geldiği haberi daha depremden etkilenmemiş olan bölgeye iletilir ve elektrik, doğalgaz gibi ikincil afet riski taşıyan faktörlerin kapatılarak ortadan kaldırılması sağlanır. Ancak bu iletişim ağı saniyeler mertebesindedir. Şekil 4 te görüldüğü gibi Japonya da erken uyarı sisteminin kurulması sonrasında insan kaybının düştüğü görülmüştür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Şekil 4. Japonya da Erken Uyarı Sisteminin Sonuçları NOT: Erken Uyarı Sistemi insanları uyararak evlerinden çıkmalarını sağlama amacı taşımamaktadır. Bu çalışma daha çok tahmin üzerine kuruludur ve tam anlamıyla olumlu sonuçlar vermemektedir. Kesin bilgi edinilebilmesi için gerekli olan faktörler çok fazladır. Tartışma İstanbul'da bir deprem olsa ne gibi problemler bizi bekliyor? Bina yapısı açısından, yeşil alanlar açısından, afet eğitimi almış kişi sayısı açısından, eğitim kurumları, açısından arama-kurtarma personeli açısından vb. Soruyu cevaplarken mevcut durum verilerini inceleyip yorumlayınız. Cevabınızda en az iki faktörü göz önünde bulundurunuz. Yeni faktörlerde bulabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Özet İnsanlar için var olan sistemin normal şekilde işleyemediği, fiziksel normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen, ekonomik ve sosyal kayıplar meydana getiren, hizmet sistemlerinin kilitlendiği, kaynakların yetersiz kaldığı, doğal, teknolojik ve insan kökenli olaylara afet denir. Afetler çeşitlerine göre ayrılır ve isimlendirilir.nüfusu 10 milyondan yüksek olan metropoller arasında deprem riski olan şehir sayısı çok fazla değildir. Bunların arasından en önemlileri Tokyo, San Francisco ve İstanbul sayılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Ödev Türkiyede olmayan ancak dünyanın bir çok yerinde büyük hasarlar veren afetleri araştırınız. Etkilerini bulunuz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. İnsanlar için var olan sistemin normal şekilde işleyemediği, fiziksel normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen, ekonomik ve sosyal kayıplar meydana getiren, hizmet sistemlerinin kilitlendiği, kaynakların yetersiz kaldığı, doğal, teknolojik ve insan kökenli olaylara ne denmektedir? a) Tehlike b) Acil Durum c) Afet d) Risk e) Kaza 2. Erozyon, tabiatın normal süreci içinde meydana geliyorsa nasıl adlandırılmaktadır? a) Hızlandırılmış Erozyon b) Deprem c) Doğal Afet d) Normal Erozyon e) Sel 3. Büyüklük kavramı denildiği zaman aletsel büyüklük anlaşılmalıdır. Yani depremin derinliği frekans şiddeti gibi kavramlar sayesinde oluşturan sayısal değerdir. Bu sayısal değerler ölçek olarak nasıl adlandırılır? a) Richter b) İnç c) Metre d) Candela e) Kilometre 4. Aşağıdakilerden hangisi Doğal Afet değildir? a) Deprem b) Sel c) Yoğun Kar Yağışı d) Paranın değer kaybetmesi e) Heyalan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
5. Kuvvetli yer hareketi ölçen cihazların belirli bölgelere yerleştirilerek, parametreleri çok çeşitli olan zarar görebilirlik oranlarına göre hesaplanarak risk haritalarından da faydalanarak deprem sonrasında en kısa sürede en çok hasar gören alanları saptamayı sağlayan sistemler ne tür sistemlerdir? a) Acil Müdale Sistemi b) Acil Durum Planı c) Hızlı Mücadele Sistemleri d) Yavaş Müdahele Sistemleri e) Müdahale Sistemleri 6. Büyüklük kavramı denildiği zaman aletsel büyüklük anlaşılmalıdır. Yani depremin derinliği frekans şiddeti gibi kavramlar sayesinde oluşturan sayısal değerdir. Richter ölçeği olarak adlandırılır. Ülkemizde en yetkin kurum neresidir? a) Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi b) Atom Enerji Kurumu c) Türk Standartlar Enstitüsü d) Çalışma Bakanlığı e) Valilikler 7. Can ve mal kayıplarına neden olmak ile birlikte sosyo-ekonomik düzen ve etkinliklere zarar verme potansiyele ne denmektedir? a) Tehlike b) Risk c) Olay d) Doğal Afet e) Olay 8. Erozyon, tabiatın normal süreci içinde meydana geliyorsa normal erozyon; insanın tabiattaki toprak, su ve bitki arasındaki dengeyi bozucu nitelikteki müdahaleleri sonucu meydana geliyorsa nasıl bir erozyondur? a) Normal Erozyon b) Hızlandırılmış erozyon c) Olası Sonuç d) Deprem e) Heyalan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
9. Doğal afetler veya teknik arızalar sonucu oluşan ve hayatın akışını bozacak ölçüde sonuçlar doğuran olaylara ne denir. a) İnsan kaynaklı afet b) Doğal Afet c) Büyük Erzoyon d) Deprem e) Zarar 10. Büyüklük kavramı denildiği zaman aletsel büyüklük anlaşılmalıdır. Yani depremin derinliği frekans şiddeti gibi kavramlar sayesinde oluşturan sayısal değerdir. Richter ölçeği olarak adlandırılır. Büyüklük değerleri denilen bir aletle ölçülür. Bu aletin adı nedir? a) Barometre b) Dozimetre c) Sismograf d) Richtermetre e) Monografi Cevap Anahtarı 1.C, 2.D, 3.A, 4.D, 5.C, 6.A, 7.A, 8.B, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Afet Koordinasyon Merkezi (AKOM) SSG-TAG, ABCD Eğitimleri http://www.koeri.boun.edu.tr/aheb/pdf%20dokumanlar/abcel%20kitab% C4%B1_08.pdf http://www.nrc-cnrc.gc.ca/obj/irc/doc/pubs/rr/rr178/rr178.pdf Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17