Bilim Teknik ve yıldız takımı BİLİM VE TEKNİK DERGİSİNİN EKİDİR - SAYI 8 - MART 2009 Dinozor Ressamlığı Daha önce hiç görmediğiniz ve yalnızca bazı özelliklerini bildiğiniz bir hayvan olduğunu düşünün. Bu hayvanın resmini nasıl çizerdiniz? Otomobilinizi Prize Takmaya Hazırlanın! Tasarım Harikaları Köprüler Kampta Bir Gün
Parçacıkların Dünyası Evrenimiz nelerden oluşmuştur? Nereden gelmiştir? Neden böyle davranır? Bu soruların yanıtlarını tam olarak bilemiyoruz, fakat son yıllarda çevremizdeki evren hakkında pek çok bilgi edindik. Bu araştırmalar gözlerimizle görebildiğimizin ötesinde, minik parçacıklardan ve bunların arasında gidip gelen habercilerden oluşan bir dünya olduğunu gösterdi bize. Bu resimli kitap, sizi parçacıkların büyüleyici dünyasıyla ve onların şaşırtıcı davranışlarıyla tanıştıracak. Parçacıklarla ilgili araştırmaların yapıldığı laboratuvarlardan biri, Avrupa Nükleer Araştırma Konseyi CERN in laboratuvarıdır. Burada CERN in parçacıkların yaratıldığı ve incelendiği güçlü makinelerini, yani hızlandırıcıları ve dedektörleri tanıtacağız. Öyleyse sözü daha fazla uzatmadan parçacıklara geçelim... Brian Southworth Georges Boixader POPÜLER BİLİM KİTAPLARI
Sahibi TÜBİTAK Adına Başkan Prof. Dr. Nüket Yetiş Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Yayın Yönetmeni Çiğdem Atakuman /cigdem.atakuman@tubitak.gov.tr Yayın Kurulu Ömer Cebeci Efser Kerimoğlu Ahmet Onat Teknik Yönetmen Duran Akca /duran.akca@tubitak.gov.tr Yazı ve Araştırma Bülent Gözcelioğlu (koordinatör) /bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr Alp Akoğlu /alp.akoglu@tubitak.gov.tr İlay Çelik /ilay.celik@tubitak.gov.tr Redaksiyon Umut Hasdemir /umut.hasdemir@tubitak.gov.tr Sevil Kıvan /sevil.kivan@tubitak.gov.tr Özlem Özbal /ozlem.ozbal@tubitak.gov.tr Adem Uludağ /adem.uludag@tubitak.gov.tr Grafik Tasarım - Uygulama Ödül Evren Töngür /odul.tongur@tubitak.gov.tr Web Sadi Atılgan /sadi.atilgan@tubitak.gov.tr Sinan Erdem /sinan.erdem@tubitak.gov.tr Mali Yönetmen H. Mustafa Uçar /mustafa.ucar@tubitak.gov.tr yıldız takımı BİLİM VE TEKNİK DERGİSİNİN EKİDİR - SAYI 8 - MART 2009 Üç aylık bir aradan sonra yine birlikteyiz. 2009 yılının ilk sayısıyla birlikte Bilim ve Teknik dergisi yeni yüzüyle okurlarının karşısına çıktı. Dergimiz tasarımıyla, boyutuyla ve yeni yayın politikasıyla sizlerin beğenisine sunuldu. Okurlarımız ilk başlarda biraz yadırgamış olsalar da, eleştirileriyle bizleri yönlendirdiler ve 41 yıllık Bilim ve Teknik dergisi geleneğine yakışır bir yayıncılık anlayışının sürdürülmesine katkıda bulundular. Bu değişikliğin ilk habercisi belki de geçtiğimiz yıl yeni haliyle okurlarının ilgisine sunulan Yıldız Takımı nın bağımsız bir ek olarak yerini alması olmuştu. Yeni dergimizi hazırlarken Yıldız Takımı ekimizden de tümüyle vazgeçemedik ve en azından 3 ayda bir yayınlamaya devam etme kararı aldık. Bilim ve Teknik dergisi, Yıldız Takımı nın olmadığı sayılarında yeni ekleri, posterleri ve diğer sürprizleriyle raflardaki yerini alacak... TÜBİTAK ın her yaştan okuyucuyu kucaklayan, kapsamlı bir popüler bilim yayıncılığı anlayışı içerisinde, yayınlarının içeriğindeki zenginlik ve güvenilirliğe görsel açıdan bir güzelliğin de eşlik etmesine özen gösteriyoruz. Umuyruz ki bu özenimiz sizin beğenilerinizde karşılığını bulacak... Sevgiyle Çiğdem Atakuman Okur İlişkileri - İdari Hizmetler Lale Edgüer /lale.edguer@tubitak.gov.tr Sema Eti /sema.eti@tubitak.gov.tr E. Sonnur Özcan /sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr Basım Tarihi: 03.03.2009 8 2 2 /Dinozor Ressamlığı Fosiller, dinozorların renklerine ilişkin neredeyse hiçbir fikir vermediğinden, dinozor ressamlarının bu konuda yaratıcılıklarını ve düş güçlerini kullanmaları gerekir. 6 / Bu Dinozorun 4 Kanadı Var Yaklaşık altı yıl önce Çin de bulunan fosiller, bazı dinozorların kuşlarla akraba olduğuna ilişkin önemli ipuçları ortaya koymuştu. Üstelik bu fosiller, dört kanatlı dinozorlara aitti! deniz, vadi gibi doğal engelleri onları kullanarak aşarız. Bu nedenle köprüler sağlam ve güvenli olmalıdır. 16 16 /Otomobilinizi Prize Takmaya Hazırlanın! Sessiz, çevreyi daha az kirleten ve daha az yakıt tüketen otomobiller olabilir mi? Yoksa bu bir düş mü? Bilim insanlarına göre bu bir düş değil. 12 8 /Kampta Bir Gün İlk kamp deneyimi başkadır. Doğayla iç içe yaşamanın, arkadaşlarla özgürce birlikte olmanın heyecanı daha plan yaparken başlar. 12 /Tasarım Harikaları Köprüler Köprüler yaşamımızı kolaylaştıran yapılardır. Yolumuzun üzerindeki akarsu, göl, 20 /Matemanya 24 /Bilim Teknik Atölyesi 28 /Zekâ Oyunları 2
BAŞLIK DİNOZOR RES Daha önce hiç görmediğiniz ve yalnızca bazı özelliklerini bildiğiniz bir hayvan olduğunu düşünün. Bu hayvanın resmini nasıl çizerdiniz? Biraz düş gücü, biraz yaratıcılık, biraz da araştırma yapmak gerekiyor. Dinozor ressamları, resimlerini yaparken paleontolojiden yararlanır. Paleontologların yazdığı bilimsel makaleler, dinozor ressamlarının en önemli bilgi kaynağıdır. Örneğin, otçul bir dinozorun boynunun uzunluğu, başının ve ağzının biçimi, diş yapısı etçil bir dinozorunkinden farklıdır. Dinozor ressamları, otçul bir dinozorun resmini yaparken bu farkları ve daha başka bilimsel bilgileri göz önünde bulundurur. Aslında bir dinozorun resmini yapmaya başlamadan önce sorulacak birçok soru vardır. Dinozor uçabiliyor mu, boyu ne kadar, kuyruğu var mı, hangi dönemde yaşamış? Tüm bunları bilmek, dinozorun gerçeğe daha uygun bir resmini yapmak için çok önemlidir. Ressamların bu konularda başvurduğu kaynaklar, yine kitaplar, makaleler ve bilim insanlarıdır. Hatta bazı ressamlar, doğrudan dinozor fosillerini de incelerler. Özellikle biyoloji, hayvanbilim, ekoloji ve benzeri dallarda eğitim almış ressamlar bu yaklaşımı yeğler. Ayrıca dinozor ressamları kendi aralarında da bilgi alışverişinde bulunurlar. Tarihöncesi dönemlerde yaşamış dinozorların resmini yapmak da böyle bir şey! Bakın, dinozor ressamları nasıl çalışıyor... Andrey Atuchin 2
Yıldız Takımı Mart 2009 SAMLIĞI Fosiller, dinozorların renklerine ilişkin neredeyse hiçbir fikir vermediğinden, dinozor ressamlarının bu konuda yaratıcılıklarını ve düş güçlerini kullanmaları gerekir. 3
Dinozor ressamları, resimlerini yapmadan önce taslak çizimler hazırlar. Ardından bu taslaklardan biri üzerinde çalışmalarını daha ayrıntılı olarak sürdürürler. Son olarak da resimlerini renklendirirler. Renklendirme için kuruboya, suluboya, akrilik, guaj ya da pastel boyalar kullanırlar. Kimi zaman da resimlerini bilgisayarda görüntü düzenleme ve çizim programlarını kullanarak yaparlar. Rus ressam Andrey Atuchin le e-posta aracılığıyla yaptığımız kısa söyleşide, bu tutkusunun çocukluk döneminde başladığını öğrendik. O zamanlarda paleontoloji ve özellikle dinozorlar çok ilgisini çekermiş. Atuchin, dinozor resmi yapmaya ilk olarak 1997 de karakalemle başlamış. Daha sonra zaman içinde özellikle suluboya gibi farklı boyama yöntemleri de kullanmış. Ayrıca resimlerini boyarken çeşitli bilgisayar programlarını da kullanmayı öğrenmiş. Bir uğraş olarak başlayan bu tutkusu, giderek çok sevdiği bir iş haline gelmiş. Resimlerini daha profesyonelce yapmak amacıyla biyoloji eğitimi almaya başlamış. Atuchin, halen Londra daki Doğa Tarihi Müzesi için dinozor resimleri yapıyor. Julius Csotonyi, e-posta aracılığıyla kısa bir söyleşi yaptığımız bir başka dinozor ressamı. Csotonyi de tıpkı Atuchin gibi çocukluğundan beri dinozorlara çok büyük bir ilgi duyar, üç yaşından beri resimlerini yaparmış. Andrey Atuchin Bellusaurus, 4,8 m boyunda, otçul bir dinozor türü. Bu dinozorun fosilleri Çin de bulunmuş. Altı yaşındayken, annesinin çizdiği güzel bir diplodocus resminden çok etkilenerek bu işle daha çok uğraşmaya başlamış. Büyüdükten sonra,, resimlerini çeşitli İnternet sitelerine yollamaya başlamış. Resimleri, ilk olarak Prehistoric Times (Tarihöncesi Zamanlar) adlı dergide yayımlanmış. Ardından kendi İnternet sitesini hazırlamış. Son 10 yıldır profesyonel olarak çalışan Csotonyi nin dinozor resimlerine 13 kitap ve 1 eğitsel DVD de rastlamak mümkün. Csotonyi nin eğitim hayatına gelince... Üniversitede ilk olarak fizik eğitimi i almaya aya başlamış. Ancak daha sonra biyoloji eğitimi almanın resimlerine büyük bir katkı kı sağlayacağını düşünerek fiziği bırakmış. Halen doktora eğitimini sürdüren Csotonyi, Kanada Doğa Tarihi Müzesi ve Kuzey Karolina Doğa Bilimleri Müzesi nde sergilenmek üzere dinozor resimleri yapmaya devam ediyor. Csotonyi nin resimlerini görmek için http://csotonyi.com/ com/ İnternet adresine e girin ve Enter the Galleries yazan yeri tıklayın. Julius Csotonyi Neuquensaurus, 10-15 m boyunda, otçul bir dinozor türü. Bu dinozorun fosilleri Güney Afrika da bulunmuş. 4
Yıldız Takımı Mart 2009 Royal Tyrell Paleontoloji Müzesi nin izniyle, Julius T. Csotonyi ) otonyi.com //cs onyi (http: Julius T. Csot Andrey Atuchin in dinozor resimlerini görmek isterseniz, http://www.dinoart1.narod.ru/ adresini ziyaret edebilirsiniz. Resimleri, Gallery başlıklarına tıkladığınızda görebilirsiniz. ji Paleontolo Royal Tyrell yle, ni iz in i n es Müz onyi Julius T. Csot Dinozor resimleri yapan başka birçok ressam var. Portia Sloan, Raul Martin, Frederik Spindler, Melissa Frankford, Julius T. Csotonyi ve Fabio Pastori gibi. Siz de bu sanatçıların nasıl resim yaptıklarını İnternet ten araştırıp öğrenebilirsiniz. Hande Kaynak Kaynak http://www.linesandcolors.com /2007/12/03/robert-f-walters/ Andrey Atuchin Julius T. Csot onyi (http: //cs otonyi.com ) 5
Ustbaslik BU DİNOZORUN DÖR Günümüzden milyonlarca yıl öncesinde yaşamış dinozorlar, bugün bilim insanlarının heyecanla araştırdığı konulardan biri. Kazılarla gün yüzüne çıkarılan birçok fosil sayesinde artık dinozorlarla ilgili daha çok bilgiye sahibiz. Bir dinozor neye benzer? Ne yer? Nasıl yaşar? Bu soruların yanıtlarını paleontologlar araştırıyor. Paleontologlar, fosiller üzerinde yaptıkları araştırmaların sonucunda bir dinozorun boyunu, ağırlığını, neyle beslendiğini, yediklerini nasıl sindirdiğini, yavrularına nasıl baktığını ve daha birçok şeyi anlayabilir. Yaklaşık altı yıl önce Çin de bulunan fosiller, bazı dinozorların kuşlarla akraba olduğuna ilişkin önemli ipuçları ortaya koymuştu. Üstelik bu fosiller, dört kanatlı dinozorlara aitti! Paleontoloji, fosilbilim olarak da bilinir. Paleontolojiyle uğraşanlar fosilleri inceleyerek yaşamın tarihini araştırır. 6
Yıldız Takımı Mart 2009 T KANADI VAR Günümüze değin elde edilmiş birçok bulgu, dinozorların kuşlarla akraba olduğunu gösteriyor. Ayrıca yaklaşık altı yıl önce Çin de dört kanatlı oldukları anlaşılan dinozor fosilleri de bulundu. 125 milyon yıl öncesinden kalan bu fosillerin, daha önce de fosilleri bulunmuş olan mikroraptorlara ait olduğu düşünülüyor. Mikroraptorlar da dört kanatlı. Etçil olan bu dinozorların kanatları çok uzun değil, ama uzun bir kuyrukları var. Tüyleri de kuşlarınkine çok benziyor. Bugüne kadar yapılan araştırmalara göre, bilinen en eski kuş arkeopteriks. Bu kuş, hem görünüm hem de yapısal açıdan günümüzde yaşayan kuşları andırıyor. Kafatasında tıpkı kuşlarınki gibi geniş bir beyin boşluğu ve iri göz yuvaları var. Gagası da çok belirgin. Ayrıca üç tırnaklı arka ayakları kuşların ayaklarına benziyor. Ön ayaklarıysa tam anlamıyla kanat biçiminde değil. Arkeopteriksin bildiğimiz anlamda uçamadığı düşünülüyor. Kanat çırparak uçmak yerine yüksek bir yerden kendini aşağı bırakıp yere süzülerek indiği tahmin ediliyor. Bunu da uzun, tüylü kuyruğu ve bacaklarında bulunan özel tüyler sayesinde gerçekleştirdiği varsayılıyor. İşin ilginç yanı, Çin de bulunan dört kanatlı dinozor fosillerinde de bu uzun kuyruğun ve bacaklardaki özel tüylerin benzerlerinin görülmüş olması. Tüm bu bulgular, Çin de fosilleri bulunan dört kanatlı dinozorların da uçamadığı ancak süzülebildiği düşüncesini destekliyor. Peki, bu dört kanatlı dinozorlar, uçamadıkları halde yüksek yerlere nasıl çıkıyordu? Bu sorunun yanıtını bulmak için kanatları olduğu halde uçamayan bir keklik türü üzerinde araştırma yapılmış. Kekliklerin hem tırmanarak hem de kanat çırparak yüksek bir yere nasıl çıktıklarını gösteren bir filmi izlemek için aşağıdaki İnternet sayfasını ziyaret edebilirsiniz. Bu sayfaya girdikten sonra Dinosaurs flapping led to flight? başlığının yanındaki Click on the drawing to view a short video yazısının üzerine tıklayın. http://people.eku.edu/ritchisong/554notes2.html#dial Bu araştırma sırasında kekliklerin, dik yokuşları bacaklarını kullanarak tırmandıkları, ancak bu sırada kanatlarını uçma hareketini andırır biçimde çırptıkları gözlemlenmiş. Araştırmacılar, kekliklerin bu kanat çırpma hareketlerinin tüm kuşlarda gözlemlendiğini ve atasal bir özellik olduğunu kabul ediyorlar. Ayrıca uçmanın kökenini oluşturmuş olabileceğini de düşünüyorlar. Çin de fosilleri bulunan dinozorların da kekliklerle yapısal benzerlikleri nedeniyle aynı şekilde kanat çırptığı tahmin ediliyor. Kaynaklar http://www.pbs.org/wgbh/nova/microraptor/ http://www.cosmosmagazine.com/news/1821/how-birds-first-took-flight-new-clues Hande Kaynak Çizim: Andrey Atuchin 7
KAMPTA BİR GÜN Doğada birkaç gün geçirmek isterseniz kamp yapmak güzel bir seçenek. Sırt çantanızı, uyku tulumunuzu, çadırınızı hazırlayın. Haydi kampa! İnanın bu, unutulmaz bir deneyim olacak. Kampa Hazırlanırken İlk kamp deneyimi başkadır. Doğayla iç içe yaşamanın, arkadaşlarla özgürce birlikte olmanın heyecanı daha plan yaparken başlar. Doğada kamp yapmak incelikli bir hazırlık gerektirir. Çünkü doğa binbir sürprizle doludur. Umulmadık bir anda yağmur yağmaya başlayabilir, hatta fırtına çıkabilir. Kampın tadını doyasıya çıkarmak için tüm bu sürprizlere hazırlıklı olmak çok önemlidir. Kamp yapmak için bazı temel malzemeler gerekir: çadır, mat (şilte), uyku tulumu... Yanınıza alacağınız malzemelerin bir listesini çıkarın. İlk kez kamp malzemesi alacaksanız deneyimli birine danışın. Eşyalarınızı kendiniz taşıyacağınızdan çok ağır olmamalarına özen gösterin. Kamp malzemelerinin hava koşullarına uygunluğu önemlidir. Örneğin bir kampçı soğuk havalarda yanına, yağmur geçirmeyen ve ısıyı koruyabilen bir çadır, ısı yalıtımlı çorap, şapka gibi malzemeler almalıdır. Bu nedenle kampa gitmeden önce hava durumunu öğrenip malzemelerinizi ona göre ayarlayın. Kamp yapmayı planladığınız yer hakkında araştırma yapın. Yanınıza gideceğiniz yerin haritasını alın. İlk kez kamp yapacak olanların yanlarında mutlaka deneyimli kişiler bulunmalıdır. Her yerde kamp yapılamayacağını da unutmayın. Önemli bir konu daha var: Kamp yapacağınız yerdeki güvenlik birimlerine (jandarma, polis vb.) haber vermek. Kamp hazırlığının en önemli işlerinden biri, yanınıza alacağınız yiyeceklerin belirlenmesidir. Yiyeceklerin miktarını kampta kalacağınız gün sayısına göre ayarlayın. Yiyecekleri ayrı paketlerin içine koymak iyi bir fikir olabilir. Yanınıza tuz ve şeker gibi temel malzemeleri almayı unutmayın. Çok miktarda yiyecek yerine, enerji değeri yüksek yiyecekleri yeğleyin. Kamplarda özellikle kısa sürede bozulmayan, kolay taşınan, susatmayan yiyecekler yeğlenir. Bu yiyeceklerin önde geleni de makarnadır. 8
Yıldız Takımı Mart 2009 FOTOĞRAFTAN BAŞKA BİR ŞEY ALMA, AYAK İZİNDEN BAŞKA BİR ŞEY BIRAKMA, ZAMANDAN BAŞKA BİR ŞEY ÖLDÜRME. bakmasına dikkat edin. Öteki türlü içeri rüzgâr dolar ve çadırı şişirir. Hava soğuksa bu rüzgâr sizi üşütebilir. Çadırınızı yere iyice sabitleyin yoksa en küçük bir rüzgârda bile uçabilir. Çadır kuracağınız yerin hafifçe eğimli olmasına dikkat edin. Böylece yağmur yağarsa su birikmez, akıp gider. Ancak çok da eğimli bir yer seçmeyin yoksa rahat edemezsiniz. Çadır kurulduktan sonra içine, yerden gelen soğuğu kesen ve vücudun toprak üzerinde rahat etmesini sağlayan mat serilir. Matın üzerine de uyku tulumu yerleştirilir. Uyku tulumu, kamptaki yatağınız, yorganınızdır. Gece Fotoğraf: Visual Photos karanlığında bulması kolay olsun diye özellikle girişe yakın bir yere bir el feneri konur. Uyurken çadırın fermuarını her zaman kapalı tutun. Böylece böceklerin içeri girmesini engellemiş Çantanıza, size enerji verecek şekerli yiyecekler de koyun; çünkü kamp boyunca normal- ki çeşmelerin suları genellikle içilebilir özelliktedir. Ancak şüpheli durumlarda bu suların içi- olursunuz. Çadıra girdiğinizde ayakkabılarınızı ters çevirerek dışarıda bırakın. Sabah giymeden önce de mutlaka silkeleyin; içine böcek den daha çok enerjiye gereksiniminiz olacak. lip içilmeyeceği jandarmaya sorulabilir. Eğer su girmiş olabilir. içmeye uygun değilse yalnızca yanınızda gö- Geceleyin duyacağınız bazı sesler size değişik gelebilir. Bir çıtırtı duyarsanız korkmayın; Kampa Hoş Geldiniz türdüğünüz sudan içmeniz gerekebilir. Ayrıca kamp için ağaçların arasında, rüzgârdan korunaklı bir yer seçilmelidir. Kamp kuracağınız ye- ağaçlardan geliyor olabilir. Ağaç kabukları, sıcaklık değişiminin etkisiyle koparak yere düşer. tır. Kamp yerinin bir su kaynağına, orman ya rin heyelan, sel ya da çığ bölgesinde olmamasına özellikle çok dikkat edilmelidir. Kampta iş bölümü yapmak size zaman ka- Büyük bir ormanda kamp yapıyorsanız, duyduğunuz şey bir tilkinin ya da çakalın yürürken çıkarttığı sesler olabilir. Bu hayvanların tek da köylerin yakınındaki çeşmelere yakın olması önemlidir. Su kaynağının en fazla 20 dakika zandırır. Örneğin bir grup çevreyi keşfederken, bir grup çalı çırpı toplayabilir, bir grup da çadır yürüyüşle ulaşılabilecek mesafede bulunması uygun olur. Orman ya da köylerin yakınında- kurabilir. Çadır kuracağınız alandaki taş ve otları toplayın. Çadırın girişinin rüzgârın tersi yöne isteği biraz yiyecek bulmaktır. Ancak insanlardan korktukları için siz etraftayken yiyeceklere yaklaşamazlar. Gece yatmadan önce yiyecek- Kamp yerine ulaştığınızda yapılacak ilk iş, çadır kurulabilecek güvenli bir alan bulmak- leri toplayıp çadırın içine koymanız en iyisidir. 9
Çadırda Uyanmak Çok Zevklidir Güneşin ilk ışıklarıyla birlikte gözlerinizi açarsınız. Saat çok erken olsa bile uykunuzu almış gibi hissedersiniz. Hangi mevsim olursa olsun, çadırdan çıktığınızda ürperirsiniz. Ancak biraz hareket ısınmanıza yeter. Artık güzel bir kahvaltı zamanı... Kahvaltıdan sonra yapılacak en iyi şey yürüyüştür. Yürüyüşe çıkarken sırt çantanıza öğle yemeği için su matarası, sandviç, meyve ve çikolata koymanız yeterli olur. Ayrıca bitkileri ve çeşitli hayvanları, örneğin kuşları ve sürüngenleri tanıtan rehber kitaplar yürüyüş boyunca karşılaşacağınız canlıları tanımanıza yardımcı olur. Elbette en önemli malzemelerden ikisi güneş kremi ve şapkadır. Yürüyüş sırasında farklı yollar denemek iyi bir düşünce olmayabilir: Kaybolabilirsiniz. Öğleden Sonra Kampa dönünce kısa bir şekerleme yaparak yorgunluğunuzu giderebilirsiniz. Kamp deniz kenarındaysa balık tutup yakaladığınız balıkları akşam yemeğinde yiyebilirsiniz. Yemeği hava kararmadan hazırlamak iyi olur; çünkü hava aydınlıkken daha iyi görürsünüz. Hem yemeğinizin içine düşen küçük böcekleri görseniz fena olmaz. Hangi mevsim olursa olsun çorba kamp mönüsünün vazgeçilmezidir. Yapması kolaydır ve içinizi ısıtır. Kampçılar yemek pişirmek için genellikle ispirto ya da gazla çalışan özel kamp ocaklarını kullanırlar. Ocağı çadırın içinde ya da yakınında yakmamak gerekir. Gerekli önlemleri alarak yemek pişirmek için ateş de yakabilirsiniz Fotoğraf: Visual Photos Fotoğraf: Visual Photos Kamp İçin Gerekli Malzemeler Sırt çantası Çadır Uyku tulumu Mat El feneri Yağmurluk Yedek giysi Şapka 10 Su matarası Yiyecek İçecek (su, çay, kahve vs.) Çatal-bıçak-kaşık Çakı Ocak Kibrit Güneş kremi Sinek kovucu Harita Rehber kitaplar Dürbün Fotoğraf makinesi İlkyardım çantası Sabun Tuvalet kâğıdı Pil İp Çöp torbası Tencere Tabak Bardak Pusula Fotoğraf: Visual Photos
Yıldız Takımı Mart 2009 Akşam Yemeğinin Ardından Yemek yendikten sonra bulaşıklar yıkanır. Akşamları hava serinlediğinden artık topladığınız çalı çırpıyı yakma zamanıdır. Doğada ateş yakmanın önemli bazı kuralları vardır. Sizden önceki kampçıların kullandığı bir yer varsa, siz de ateşi orada yakın. Böylece doğaya daha az zarar verirsiniz. Öyle bir yer yoksa çadırdan ve ağaçlardan uzak bir yer seçin. Ateşi büyük taşlarla çevrili bir yerde yakın ki rüzgârın etkisiyle çevreye yayılmasın. Ateş başında sohbet etmek, şarkı söylemek, oyunlar oynamak çok zevklidir. Temiz hava insanı acıktırdığından saatler ilerledikçe canınız bir şeyler yemek isteyebilir. Bir anda kendinizi tereyağlı ekmek, ateşte közlenmiş patates, sucuk-ekmek hazırlarken bulabilirsiniz. Ateş yandığı sürece başında mutlaka birinin bulunması gerekir. Ateşin söndürülmesinde genellikle kum ya da toprak, su ve kürek kullanılır. Ateş kürekle bir araya toplanır. Üzeri kum ya da toprakla kapatılarak ateşin hava alması önlenir. Daha sonra bu yığın suyla iyice ıslatılır. Böylece toprağın soğuması sağlanır ve ateşin hava alması önlenir. Ateşin söndüğünden kesinlikle emin olmak gerekir. Bunun için üzeri taşlarla kapatılıp sık sık kontrol edilir. Ateş söndükten sonra gökyüzündeki yıldızlar daha parlak görünür. Kentlerde ışık kirliliğinden dolayı bu kadar yıldızı bir arada göremezsiniz. Yıldızlar o kadar parlak ve çoktur ki en iyi bildiğiniz takımyıldızları bulmak bile güçleşir. Kampa Veda Ederken Fotoğraf: Visual Photos Kamptan ayrılırken çevreyi temiz bırakmanız gerekir. Kampçılar gereksinimleri kadar malzemeyle yaşar ve doğaya olabildiğince az zarar vererek kamp yerinden ayrılır. Çöplerini bile geri götürürler. Kampçıların benimsediği en önemli ilkelerden biri doğaya saygı dır. Kampçılıkla ilgili daha da ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz aşağıdaki İnternet sayfasını ziyaret edebilirsiniz. http://www.tif.org.tr/teknikbilgiler.html Burcu Parmak 11
Tasarım Harikaları KÖPRÜLER Köprüler yaşamımızı kolaylaştıran yapılardır. Yolumuzun üzerindeki akarsu, göl, deniz, vadi gibi doğal engelleri onları kullanarak aşarız. Bu nedenle köprüler sağlam ve güvenli olmalıdır. Peki günlük yaşantımızda sıkça kullandığımız köprüler yapılırken nelere dikkat edilir? Köprüler sayesinde insanlar, otomobiller ve trenler geniş açıklıkları kolayca aşar. Ancak sağlam ve güvenli bir köprü yapmak kolay değildir. Aşılmak istenen açıklığın genişliği, köprünün taşıyacağı ağırlık, hava koşulları gibi birçok etkenin dikkate alınması gerekir. Yapılacak köprünün türü, kullanılacak malzeme ve bu malzemeyi birleştirme yöntemleri bu etkenlere göre belirlenir. Günümüzde sıkça kullanılan üç köprü türü vardır: kiriş köprü, kemer köprü ve asma köprü. Mühendislerin köprü yapımında 12
Yıldız Takımı Mart 2009 Boğaziçi Köprüsü bir asma köprüdür. baş etmeleri gereken en önemli konulardan biri, sıkıştırma ve gerilme kuvvetleridir. Bir kitaplık düşünün: İki ucundan tutturulmuş uzun rafları olsun. Bu raflara ağır kitaplar yerleştirilirse bir süre sonra rafların orta bölümleri aşağı doğru hafifçe esner. Böyle bir rafın üst yüzeyi sıkıştırma kuvvetinin etkisiyle sıkışır. Alt yüzeyiyse gerilme kuvvetinin etkisiyle gerilir. Bu kuvvetlerle baş etmek üzere, kitapların azaltılması ya da tutturma yerlerinin kuvvetlendirilmesi gibi önlemler alınmazsa, raf ortadan kırılabilir ya da tutturma yerlerinden kurtularak olduğu gibi aşağı düşer. Şimdi bu rafın bir köprü olduğunu düşünün. Böyle kötü sonuçlarla karşılaşmamak için mühendisler, sıkıştırma ve gerilme kuvvetlerini hesaplar ve tasarımlarını buna göre yaparlar. Köprü türünün uzunluğu, bu kuvvetlerle başa çıkma yöntemlerine bağlıdır. 13
Kiriş Köprüler Kiriş köprülerin yapımı çok basittir. Bu tür köprüler adından da anlaşılacağı gibi, bir kiriş ve bu kirişin ağırlığını taşıyan ayaklardan oluşurlar. Kiriş, tıpkı kitaplık rafı gibi dikdörtgenler prizması biçimindedir. Ahşaptan, demirden ya da çelikle çimentonun birleşiminden yapılabilir. Kiriş, köprünün ayakları üzerine yatay olarak oturtulur. Köprüdeki ulaşım, kirişin üzerinden sağlanır. Bu nedenle kiriş, sağlam olmalı ve çok fazla esnememelidir. Çünkü köprünün üzerinden insanlar ya da taşıtlar geçerken yolun üst bölümü sıkışır, alt bölümü de gerilir. Bu durum kirişin esnemesine neden olur. Ancak iki ayak arasındaki uzaklık ne kadar kısa olursa sıkıştırma ve gerilme kuvvetleri o kadar azalır. Bu nedenle kiriş köprülerde ayaklar arasındaki uzaklık olabildiğince kısa tutulur. ABD nin Utah eyaletinde bulunan Pontchartrain Gölü köprüsü bir kiriş köprüdür. Köprü, yaklaşık 38 km lik uzunluğuyla dünyanın en uzun köprüsüdür. Birbirine paralel iki ayrı köprü şeklinde tasarlanan Pontchartrain Gölü köprüsünün bir yanı 2243, öteki yanı da 1500 kiriş köprünün birbirine eklenmesiyle oluşturulmuştur. Fotoğraf: Visual Photos Bixby Köprüsü, ABD nin Kaliforniya eyaletinde bulunan bir kemer köprüdür. Kemer Köprüler Kemer köprüler, yay biçiminde olurlar. Bu sayede köprünün ve üzerindeki yükün ağırlığını bağlı bulundukları alana aktarırlar. Kemerin her noktası sıkıştırma kuvvetinin etkisi altındadır. Ancak gerilme kuvveti kemer köprüleri çok etkilemez. Bu nedenle de bu tür köprülerin yapımında sıkıştırma kuvvetine dayanıklı malzemelerin kullanılması önemlidir. Günümüzde kemer köprülerin yapımında malzeme olarak genellikle çelik ve beton yeğlenir. Kemer köprüler, kiriş köprülere göre daha uzun olabilir. 14
Yıldız Takımı Mart 2009 Asma Köprüler Asma köprülerin yapımı zordur. Ancak bu köprüler sayesinde geniş açıklıklar tek bir seferde, taşıyıcı ayak olmadan aşılabilir. Bu tip köprülerin genellikle iki yüksek kulesi olur. Bu kulelerin üzerinden kalın çelik kablolar geçer. Çelik kablolar, köprünün her iki ucunda bulunan demirleme yerlerine bağlıdır. Köprü bu kablolar sayesinde asılı durur. Asma köprülerin taşıdığı yük, tıpkı öteki köprülerde olduğu gibi köprüyü aşağı doğru iter. Ancak köprü düşey kablolarla, kulelerin üzerinden geçen ana kablolara bağlıdır. Böylece köprünün ağırlığı ve taşıdığı yükler, kablolar aracılığıyla kulelere, oradan da kulelerin temeline iletilir. Kablolar üzerinden kule lere iletilen kuvvetse kablolarda gerilmeye neden olur. Bu gerilme kuvveti, öncelikle demirleme yerlerine iletilir, oradan da bağlı olduğu yüzeye aktarılır. Fotoğraf: Visual Photos Japonya da iki adayı birbirine bağlayan Akaşi Kaikyo köprüsü bir asma köprüdür. İki kulesinin arasındaki açıklık 2 km dir. ABD nin San Fransisco kentinde bulunan ve adı Türkçede altın kapı anlamına gelen Golden Gate köprüsü, en ünlü asma köprülerdendir. Fotoğraf: Rick Niewiroski Jr. - Wikipedia Hande Kaynak Kaynak http://www.pbs.org/wgbh/nova/bridge 15
OTOMOBİLİNİZİ PRİZ Sessiz, çevreyi daha az kirleten ve daha az yakıt tüketen otomobiller olabilir mi? Yoksa bu bir düş mü? Bilim insanlarına göre bu bir düş değil. Sözünü ettiğimiz özellikleri olan otomobiller zaten var! Bu otomobiller elektrikle çalışıyor. Dünyada kullanılan benzin, motorin bir yakıt yardımıyla yol alınırken oluşan hareket enerjisinin bir bölümü elektrik enerji- gibi fosil yakıtların önemli bir bölümünü taşıtlar tüketiyor. Bu da fosil yakıtlara bağımlı olunmasına neden olu- pillerin şarj olmasını sağlıyor. Sonrasında da sine çevriliyor. Bu da otomobillerde bulunan yor. Üstelik yakıt fiyatları gittikçe yükseliyor. sürüş koşullarına bağlı olarak uygun durumlarda yakıt motoru kapatılıp elektrik moto- Öte yandan fosil yakıtların kullanılması çevre kirliliğine ve küresel ısınmaya da neden olan ru devreye sokuluyor. Böylece yakıt tasarrufu sağlanıyor. karbon salımını artırıyor. Tüm bunlar alternatif enerji kaynakları arayışımızı hızlandırıyor. Peki, yalnızca elektrikle çalışan otomobiller nasıl ortaya çıktı? İlginçtir ki bu alandaki Bu da rüzgâr ve güneş gibi enerji kaynaklarına olan ilgiyi artırıyor. araştırmalar çok eskiye, 1800 lü yılların ortalarına uzanıyor. O zamandan beri laboratu- Dünyanın önde gelen otomobil üreticileri, yakıt olarak kullanılabilecek alternatif enerji kaynakları arayışına girdi. Hidrojen, ev sahipliği yaptı. Bir ara kısa süreliğine de varlar, piyasaya çıkamayan birçok prototipe basınçlı hava, güneş pili gibi alternatifler arasından teknolojik olgunluğa erişenin elektder modellerden olan ve üretimine 1996 da olsa tüketiciyle doğrudan buluşabilmiş enrik olduğu görüldü. Ancak elektrikli otomobiller bir anda ortaya çıkmadı! İlk olarak me- EV1 insanları umutlandırdıysa da, bu umut- başlanıp 1999 da son verilen General Motors lez ya da bir diğer adıyla hibrit otomobiller ların yeniden yeşerebilmesi için yaklaşık 10 geliştirildi. Melez otomobillerde, benzin gibi yıl geçmesi gerekti. Fotoğraf: Visual Photos 16
Yıldız Takımı Mart 2009 E TAKMAYA HAZIRLANIN! Elektrikli Otomobiller Yola Çıktı İşte, tam unutuldu derken birden ne olduysa oldu ve geçtiğimiz yıl içinde elektrikli otomobillerle ilgili haberler birbiri ardına gelmeye başladı. Üstelik durum bu kez son derece ciddi. Çünkü ilk örnekler, ön sipariş veren sahiplerine teslim edilmeye başlandı. Bu alanda son zamanlarda öne çıkan şirket ABD deki Tesla oldu. Tesla, 2008 ortalarında lityum iyon pillerle çalışan Roadster adlı iki kişilik spor otomobil modelinin ilk örneklerini üretip 109.000 dolar karşılığında şanslı müşterilerine teslim etmeye başladı. Gerçi tüm müşterilerin şanslı olduğu söylenemezdi. Çünkü otomobillerden birinin, trafiğe çıktıktan çok kısa bir süre sonra motorunun çok sessiz çalışması nedeniyle başka sürücülerce fark edilmeyip kazaya karıştığı haberi geldi. Aslında Roadster ın özellikleri, bir elektrikli otomobil için hiç de fena sayılmaz: Tek şarjla yaklaşık 350 km gidebiliyor, 0 dan 100 km ye yalnızca 4 saniyede çıkıyor ve 100 km yol aldığında yaklaşık 2 TL lik elektrik harcıyor. Tesla, 2008 de sınırlı sayıda Roadster ı sahiplerine teslim ederek bu alandaki çalışmaların hızlandığını gösterdi. Tesla, Roadster dan sonra Kaliforniya da Model S adını verdiği beş kişilik aile otomobilinin üretimine devam edeceğini açıkladı. Bu karardan son derece memnun olan Kaliforniya Valisi Arnold Schwarzenegger, bu otomobillerden satış vergisi alınmayacağını duyurdu. Bu ay tanıtılacak olan ve 2010 un sonlarına doğru tüketiciyle buluşması beklenen Model S nin 60.000 dolara satılması düşünülüyor. Bu modelin de tek şarjla 350 km yol alabileceği söyleniyor. 17
Pil Sorunları Çözülüyor Peki, ne oldu da elektrikli otomobillerin piyasaya çıkması bu kadar gecikti? Aslında teknik açıdan elektrik motorları hakkında çok şey biliniyor. Sorun, otomobili hareket ettirecek boyuttaki bir motoru çalıştıracak elektriğin nasıl depolanacağı. Örneğin Tesla nın otomobilleri güzel olmasına güzel de lityum iyon pilleri otomobili kullanmadan önce üç buçuk saat şarj etmek gerekiyor. Otomobilin pili bittiğinde yeniden elektriğe bağlayıp şarj olmasını beklemek uzun yolda hiç pratik değil. Üstelik otomobilin motoru için enerji sağlayan piller belli bir ortam sıcaklığına gereksinim duyuyor. Aşırı sıcak ya da soğuk havalarda işlevlerini düzgün yerine getiremiyorlar. Kısacası, elektrikli araçların yaygınlaşmasını önleyen sorunlar motorla değil, hep pille ilgili. Neyse ki son zamanlarda bu konuda önemli gelişmeler var. Örneğin, İngiltere deki bir şirketin ürettiği Lightning GT adlı model, elektrikli otomobillerle ilgili birçok sorunun ortadan kalktığını göstermeye aday. 700 beygirlik güç üreten ve 4 saniyede 100 km hıza çıkabilen bu otomobilin en önemli özelliği, lityum titanat adı verilen yeni pilleri. Otomobil, bu piller şarja takıldıktan sonra yalnızca iki dakika içinde %80 doluluğa ulaşabiliyor. Pilleri tümüyle doldurmak için de 10 dakika yeterli. Otomobil, pilleri dolduktan sonra 320 km yol yapabiliyor. Ancak bu otomobillere uygun şarj istasyonları gerekiyor. Çünkü hızlı şarj işlemi için evlerde kullanılan elektrik sistemleri yeterli değil. Lightning GT, çok kısa sürede şarj olabilen lityum titanat pilleri kullanan ilk araçlardan biri olacak. Elektrikli Otomobillerin İlk Büyük Serüveni: General Motors EV1 Elektrikli otomobil dendiğinde EV1 in yeri ayrıdır. General Motors şirketi elektrikli otomobil araştırma projesinin bir parçası olarak 1996-1999 arasında toplam 1117 EV1 üretti. Bu otomobili kullanabilmek için ABD nin Kaliforniya ya da Arizona eyaletlerinden birinde yaşamak gerekiyordu. Üstelik otomobil satın alınamıyor, üç yıl için kiralanıyordu. Bir gecede şarj olabilen otomobil, bu şarjla yaklaşık 160 km yol alabiliyordu. Fakat şirket, 2000 yılından başlayarak kiraladığı otomobilleri geriye çekmeye başladı. Beklenen kârın elde edilememesi, bakım masraflarının yüksek oluşu ve pillerle ilgili sorunlar nedeniyle EV1 projesini resmi olarak sonlandırdığını duyurdu. Otomobillerin bir bölümü motoru çıkarıldıktan sonra sergilenmek üzere müzelere ve üniversitelere bağışlandı, geri kalanlar yok edildi. Bazıları bunun petrol şirketlerinin baskısıyla alınmış bir karar olduğunu ileri sürdü. Hatta bu konuda Elektrikli arabayı kim öldürdü? adlı bir belgesel bile çekildi. General Motors bugünlerde Chevrolet Volt adlı yeni bir otomobille yine gündemde. Bu otomobilde de tıpkı melez otomobillerdeki gibi iki motoru bir arada barındıran yeni bir teknoloji kullanılıyor. Yeni teknolojinin özelliği ne? Otomobili prize takarak şarj ettiğinizde 65 km kadar gidebiliyorsunuz. Daha çok yol almak isterseniz bu kez yakıt motoru devreye giriyor ve tekerlekleri döndürmek için değil, yalnızca elektrik motoruna akım üretmek için çalışmaya başlıyor. Yani hareket yalnızca elektrik motorunca sağlanıyor. Bu da otomobilin 1030 km yol alabilmesini sağlıyor. Otomobilin önümüzdeki birkaç yıl içinde yollarda olması planlanmıştı; ancak ekonomik krizin bu planın aksamasına neden olabileceği konuşuluyor. General Motors EV1, günlük kullanıma yönelik olarak seri üretimi gerçekleştirilen ilk elektrikli otomobil. Ancak bu modelin üretimine son verildi. General Motors, EV1 in ardından Chevrolet Volt modeliyle elektrikli otomobil üretme yarışına geri döndü. Tek şarjda 65 km gidebilen bu model, benzinle çalışan motorun sağladığı destekle 1030 km yol yapabilecek. 18