YAPI İŞLERİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAPI İŞLERİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Bitirme Projesi Mehmet ECE 131101192 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Doç. Dr. Oğuz ÖZYARAL Bitirme Tarihi (Şubat, 2014)

YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAPI İŞLERİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Bitirme Projesi Mehmet ECE 131101192 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Doç. Dr. Oğuz ÖZYARAL Bitirme Tarihi (Şubat, 2014)

I Özgünlük Bildirisi 1. Bu çalışmada, başka kaynaklardan yapılan tüm alıntıların, ilgili kaynaklar referans gösterilerek açıkça belirtildiğini, 2. Alıntılar dışındaki bölümlerin, özellikle projenin ana konusunu oluşturan teorik çalışmaların ve yazılım/donanımın benim tarafımdan yapıldığını 3. Araştırma ve/veya anket çalışmaları için etik kurul onay yazısı alındığını bildiririm. İstanbul, 24.02.2014 Mehmet ECE İmza

II YAPI İŞLERİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ (ÖZET) Yapılan bu proje çalışmasında, yapı sektörünün 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Öncelikli olarak yapı sektörü ve iş güvenliğiyle alakalı kanunlar, yönetmelikler ve daha önce yapılmış olan bilimsel araştırmalar incelenmiştir. Konuyla alakalı örnek şantiyelerde incelemeler yapılmıştır. Yapı sektöründe iş sağlığı ve güvenliği kanununun uygulanabilirliği denetlenmiştir. Şantiyelerdeki yapılan faaliyetler sonucunda meydana gelen riskler ve tehlikeli durumlar tespit edilmiştir. Elde edilen veriler bir araya getirilerek bu bilgilerle bir risk değerlendirme raporu oluşturulmuştur. Yapı sektöründeki iş kazaları, meslek hastalıkları, alınması gereken önlemler ve sorumlu kişiler mevzuata uygun bir şekilde belirlenmiştir. Yapılan her faaliyetin ne tür kazalara ve meslek hastalıklarına neden olacağı tespit edilmiş olup, alınması gereken güvenlik önlemleri de belirlenmiştir. Sonuç olarak yapılan araştırmalar ve gözlemlere göre, yapı sektörünün iş güvenliği açısından çok önemli bir sektör olduğu ve bu alanlarda alınması gereken güvenlik önlemleri belirlenmiştir. Türkiye de iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en çok görüldüğü ve çok tehlikeli sınıfta yer alan sektörlerden birinin de yapı sektörü olduğu anlaşılmıştır. Anahtar kelimeler; Yapı Sektörü, Şantiye, İnşaat, İş Sağlığı ve Güvenliği

III ASSESSMENT OF CONSTRUCTION WORKS WITHIN THE SCOPE OF OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY (SUMMARY) In this project, it has been aimed to assessment of the building trade at the scope of occupational health and safety. Firstly, all kind of documents, laws, legislations and scientific researches are searched. Some construction areas were investigated about this subject. It has been inspected for feasibility of occupational health and safety in building trade. Some risks and hazards to be consisted as a result of activities has been determined in construction area. It was made risk assessment report with obtained informations. Occupational accidents, occupational diseases, to be taken measures and responsible persons in building trade has been determined in accordance with laws. It has been determined to be taken security measures and activities which is caused of accident and occupational disease. As a result of according to researches and observations, building trade is very important sector in terms of occupational safety and security measures to be taken are determined in this areas. Most of occupational accidents and occupational diseases has been occurred in Turkey and construction is the one of them which is be in the very dangerous classes has been understood. Key Words: Building Trade, Construction, Occupational Health And Safety

IV İÇİNDEKİLER ÖZGÜNLÜK BİLDİRİMİ... I ÖZET... II SUMMARY... III İÇİNDEKİLER... IV-VI TABLOLAR... VII BÖLÜM 1. GİRİŞ... 1 1.İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ... 1 1.1. İş Sağlığı... 1 1.2. İş Güvenliği... 3 1.3. İş Sağlığı Ve Güvenliğinin Temel İlkeleri... 4 1.4. İş Sağlığı Ve Güvenliğini Yönetmek... 6 1.5. İş Sağlığı Ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi... 7 1.5.1. Dünyada İş Sağlığı Ve İş Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi... 8 1.5.2. Türkiye de İş Sağlığı ve İş Güvenliği Tarihsel Gelişimi... 9 1.5.2.1. Tanzimat (1839) Öncesi Dönem... 10 1.5.2.2. Tanzimat ve Meşrutiyet Sonrası Dönem... 11 1.5.2.3. Cumhuriyet Dönemi... 12 1.6. İş Sağlığı ve İş Güvenliğinin Önemi... 13 1.6.1. İşçi Açısından Önemi... 13 1.6.2. İşveren Açısından Önemi... 14 1.7. İş Sağlığı ve İş Güvenliğinin Amacı... 14 1.7.1. İşçileri Korumak... 15 1.7.2. Üretim Güvenliğini Sağlamak... 15 1.7.3. İşletme Güvenliğini Sağlamak... 15 BÖLÜM 2. GENEL BİLGİLER... 17 2. POJENİN TANIMI VE PLANI... 17 2.1. Proje Aşamasında Yapılan Çalışmalar... 17 2.2. Araştırma Sırasında Şantiyede Belirlenen Eksiklikler... 18 BÖLÜM 3. ANALİZ VE MODELLEME... 23 3. YAPI SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 23 3.1. Genel Profil... 23 3.2. Yapı Sektöründe Kazalar, Hastalıklar Ve Tehlikeler... 23

V 3.2.1. Ölümcül Kazalar... 23 3.2.2. Hastalıklar... 24 3.2.2.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar... 24 3.2.2.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar... 25 3.2.2.3. Biyolojik Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar... 25 3.2.2.4. Öldürücü Hastalıklar... 26 3.3. Yapı İşçileri İçin Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri... 26 3.4. Yapı İşlerinde Alınacak Tedbirler... 32 3.4.1. Fenni Sorumlu:... 32 3.4.2. Yapı İş Defteri:... 32 3.4.3. İlk Yardım Malzemesi Ve Sedye:... 33 3.4.4. İşçilere Sağlık Raporu:... 33 3.4.5. Kişisel Koruyucular:... 33 3.4.6. Uyarı Levhaları:... 33 3.4.7. Döşeme Kenarına Korkuluk:... 34 3.4.8. Betonarme Kalıplarının Kontrolü:... 34 3.4.9. Tehlikeli Boşluklar, Malzeme İstifi, Artık Malzemeler:... 34 3.4.10. Tahta Perde:... 34 3.4.11. Kazılar:... 35 3.4.12. Yapı İskeleleri:... 35 3.4.13. Çelik Borulu İskele:... 35 3.4.14. Asma İskele:... 36 3.4.15. Sıpa İskele:... 36 3.4.16. Gırgır Vinç (Asansör):... 36 3.4.17. Elektrik Panosu Ve İletkenler - Topraklama:... 37 3.4.18. Tuvalet:... 38 3.5. Üretim Aşamasında Alınacak Güvenlik Önlemleri... 38 3.5.1. Kazı Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 38 3.5.2. Beton ve Betonarme Kalıbı Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 39 3.5.3. Betonarme Çeliklerinin İşlenmesi ve Montajı Aşamalarında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 40 3.5.4. Beton Dökülmesi Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 40 3.5.5. Duvar Örülmesi Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 40

VI 3.5.6. İş İskelesi Kurulması ve Kullanılması Sürecinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 41 3.5.7. Sıva, Boya, Badana ve Kaplama Yapılması Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 42 3.5.8. Tesisat İşleri İle İlgili Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 42 3.5.9. Gereç Nakli Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 43 3.5.10. Yapının Temizliği ve Şantiyenin Taşınması Aşamalarında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 43 3.5.11. Makine, Donanım ve Aletlerin Kullanımı İle İlgili Olarak Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 43 BÖLÜM 4. DENEYSEL SONUÇLAR... 45 4. Yapı Sektöründeki Faaliyetler Ve Tehlikeleri... 45 4.1. Kişisel Koruyucu Ekipmanların Kullanımı... 50 4.2. Yapı İşlerinde İşveren, Alt İşveren, Proje Sorumlusu Ve Diğer Kişilerin Yükümlülükleri... 52 4.2.1. Yapı İşleri... 53 4.2.2. Yapı İşleri Kapsamına Giren İşler... 53 4.2.3. Yapı İşlerinde İşveren ve Alt İşverenlerin Sorumlulukları... 55 4.2.4. Proje Sorumlusunun Sorumlulukları... 56 4.2.5. Diğer Kişilerin Sorumlulukları... 57 BÖLÜM 5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 57 KAYNAKLAR... 60

VII TABLOLAR Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..45 Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..46 Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..47 Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..48 Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..49 Tablo 1 Şantiyelerdeki Faaliyetler ve Tehlikeler..50

BÖLÜM 1. GİRİŞ 1. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ Günümüzde iş kazalarının sebep olduğu maddi ve manevi sorunlar önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği kavramı zaman içinde hayatımızda önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Günümüzde hızla gelişen sanayileşme ile birlikte, teknolojinin yayılması, işgücünün küçülmesi ve yeni yönetim modelleri gündemdedir. Gelişen yeni yönetim anlayışları hiyerarşik yapılanmadan yatay organizasyonlara, sermayenin yarattığı güçten bilginin yarattığı güce, ulusal sınırların içinden çıkıp global pazarda faaliyetlerini sürdürmeye ve takım odaklı çalışmaya yönelmiştir. Gerçekleşen bu önemli değişiklikler, beraberinde güvenlik yönetimi anlayışının da değişimine sebep olmuştur. Bu süreçte iş sağlığı ve güvenliği kavramının da yeni bir anlam kazanması söz konusu olmaktadır. Kısaca giriş yapmaya çalışılan İş Sağlığı ve Güvenliği kavramı ile ilgili olarak oldukça fazla sayıda tanım ve açıklama mevcuttur. Her uzmanlık alanı bu kavramı kendi açısından değerlendirmiştir. İş Sağlığı ve Güvenliği, oldukça geniş kapsamlı ve pek çok disiplini kapsayan bir konudur ve tıp, mühendislik, sosyal bilimler vs. bilim dallarının konuları içine girer. [2] 1.1. İş Sağlığı Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından sağlık, Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil aynı zamanda bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir huzur ve iyilik halidir şeklinde yapılmaktadır. Bu tanımı dikkate alarak iş sağlığı ve iş güvenliğini, işin yürütülmesi ile ilgili olarak oluşan tehlikelerden, sağlığa zarar verebilecek durumlardan işyerlerinde korunmak ve daha iyi çalışma ortamı oluşturmak için yapılan her türlü çalışmalar olarak ifade edebiliriz. İş Sağlığı ve Güvenliği Dünyada en önemli konular arasında yer almakta, kayıp kontrol analizleri yapılmaktadır. Bu analizler sonucunda elde edilen bilgiler ışığında oluşan kayıpları azaltma yolunda büyük adımlar da atmaktadırlar. Bu ülkelerde İş Güvenliği 1

Mühendisliği kavramı çok seneler önce başlamış ve bunun sayesinde çok önemli olumlu sonuçlar alınmıştır. Dünyada ve ülkemizde sanayileşme ve teknolojik gelişmelere paralel olarak özellikle işyerlerinde üretken faktör olan çalışan kişilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. Başlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iş verimini ve işletmeyi tehlikeye sokmasıyla önem kazanmış ve üzerinde düşünülmesi gerekliliği doğmuştur. Bu aşamada yapılan çalışmalar sonucunda işyerlerinde çalışma düzenini ve koşullarını kapsayan birtakım kurallar ve kanunlar yürürlüğe konmuştur. Ancak geçen zaman içinde bu düzenlemelerin yetersiz olduğu görülmüş ve soruna daha değişik açılardan yaklaşılması gerekliliği baş göstermiştir. Bunun üzerine yapılan çalışmalar ve araştırmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği kavramı doğmuş, konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır. Yapılan Araştırmalarda iş kazalarının % 50 sinin kolaylıkla önlenebilecek kazalar olduğu, % 48 inin sistemli bir çalışma ile önlenebileceği, % 2 sinin ise önlenemeyeceğini ortaya çıkmıştır. Bu da bizlere iş kazalarının % 98 önlenebileceği gerçeğini ortaya koymaktadır. Önlemek ödemekten ucuzdur mantığı ile hareket ederek işyerlerinde tehlike kaynaklarını ortaya çıkartıp bunlardan oluşabilecek riskleri kontrol altına alabilirsek olabilecek kazaları azaltmış ve tehlikeli ortamları ortadan kaldırmış oluruz. Tabii bu çalışma bir ekip çalışması olmalı ve tüm ekip uyumlu bir şekilde çalışmalıdır. İşte bu uygulamalar işyerlerinde Risk Değerlendirme Çalışmaları olarak adlandırılmaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının işyerlerine yüklediği doğrudan maliyet, zamanında iş sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinin yanında çok büyük bir oranı oluşturmaktadır. Bu sebeple işyerlerinde gerekli sağlık ve güvenlik önlemlerinin alınması iktisadi bir gerekliliktir. İş sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinin yeterince alınmaması sonucu iş kazası ve meslek hastalıkları meydana gelmektedir. İş kazaları ve meslek hastalıkları bir yandan iş gücü kayıplarına neden olurken diğer yandan maddi kayıplara da neden olmaktadır. Ülkelerin kaynaklarını daha verimli şekilde değerlendirmek, iş sağlığı ve iş güvenliği ilkelerine bağlıdır. İş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu meydana gelen can ve uzuv kayıpları sonucunda toplumda onarılmaz sosyal yaralar açılmaktadır. İş sağlığı ve iş güvenliği ekonomik boyutlarının yanı sıra sosyal boyutları ile ülke kalkınmasında önemli bir sorundur. 2

İşçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işçinin sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısıyla doğan tehlikeler karşısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak, zaman içinde bu tanımın yeterli olmadığı ortaya çıkmıştır. Özellikle yaşama çevresinde de iş görenin korunmasının gerekli olduğu ileri sürülmeye birlikte başlanmıştır. Çevrenin korunması, sağlıklı bir konutta yaşama hakkı, beslenme ve ulaşım emniyeti, ilk yardım ve sosyal güvenlik, kentleşme gibi konuların işçi sağlığı ve iş güvenliği konusu ile ilişkilendirilmeye başlanmıştır. Böylece içeriği daha geniş olan bir tanımlama ile karşı karşıya kalınmaktadır. Geniş anlamda işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı işyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve işçinin sağlığını ve güvenliğini etkileyen ve ilgilendiren ve işyeri dışından kaynaklanan riskleri de kapsamına dâhil eden bir kavramdır. İş Sağlığı ve Güvenliği; çalışanları ilgilendiren bu kavramlara verilen önem, ülkelerin gelişmişlik düzeyleriyle, toplumlar ve toplumu oluşturan bireylerin eğitim, kültür ve bilinç düzeyleriyle doğrudan ilintilidir. Sanayileşmesini tamamlamış, gelişmiş ülkelerde bu sorun büyük ölçüde çözülmüştür. Ancak, bilim ve teknolojide geri kalmış, sanayileşmesini tamamlayamamış ve demokrasi kültürü gelişmemiş, sanayici, eleştiri, öneri ve denetim sistematiklerinin gelişmediği bizim gibi ülkelerde çalışanın sağlığı ve güvenliğinin kar amacının önüne geçmesi beklenemez. İş Güvenliği ile ilgili çalışanlara verilecek eğitimler Eğitim Yönetmeliğinde belirtilmiştir. Bu yönetmeliğe göre uzman eğiticiler tarafından belgelendirilerek eğitimler gerçekleştirilecektir. İşyerinde bir eğitim planlaması yapılarak tüm işçilerin belirtilen eğitimleri almaları sağlanacaktır. Bu yasal bir mecburiyettir. [2] 1.2. İş Güvenliği İş güvenliği, işyerlerini işin yürütümü nedeniyle oluşan tehlikelerden uzaklaştırmak ve sağlığa zarar verebilecek koşullardan arındırarak, daha iyi bir çalışma ortamı sağlamak için yapılan sistemli çalışmalar şeklinde tanımlanabilir. İş güvenliği hukuki açıdan, İşin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku 3

temelinde getirilen yükümlere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. Şeklinde tanımlanmıştır Ülkemizde iş yasanın bulunmaması nedeniyle işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili hükümler taşıyan Umumi Hıfzıssıhha Yasası ve Belediyeler Yasası 1930 yılında yürürlüğe konulmuştur. 1580 sayılı Belediyeler Yasası'na göre işyerlerinin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden bazı açılardan denetlenmesi görevi belediyelere verilmiştir. Bu yasanın 15. maddesinin 38. ve 76. fıkraları ile belediyeler genel olarak endüstriyel kuruluş ve fabrikaların elektrik tesisatının, makine ve motor düzenlerinin, kazan, ocak ve bacaların gerek ilk önce gerekse sonradan sürekli olarak teknik muayenelerini yapmak; çevre toplumunun sağlık, huzur ve malları üzerine zararlı etkisi olup olmadığını incelemek, zararlarını önlemek, işyerlerinin ve işçi kamplarının sağlık denetimlerini yapmaktan sorumlu tutulmuşlardır. [2] 1.3. İş Sağlığı Ve Güvenliğinin Temel İlkeleri İşçilerin sağlığının korunması ve geliştirilmesi, toplumun sağlığına yönelik çalışmalar içinde önemli ve vazgeçilmez bir yer tutmaktadır. İşçi sağlığının boyutlarını da ortaya koyan şu temel ilkeler sıralanabilir; Temel görev, koruyucu hizmetlerdir, İş ile onun sağlık yönü birbirinden ayrılamaz, Öncelikle üzerinde durulması gereken insandır. Üretim ikinci plandadır. İşçi sağlığı iş güvenliği, her işte çalışanların sağlığı ile ilgilidir, İşçi sağlığı iş güvenliği, yalnızca iş kazalarıyla meslek hastalıklarından oluşmamaktadır, İş kazalarıyla meslek hastalıkları önlenebilir nitelikte olgulardır. Dolayısıyla varlıkları, gerekli önlemlerin alınmadığının göstergesidir, İşçi sağlığı iş güvenliği konusunda, sürekli olarak savunma halinde değiliz. Yalnızca işçinin sağlığının korunması değil, geliştirilmesi de amaçlanmaktadır. Yaşama ve çekişme koşulları birbirinden ayrılmaz, 4

Çalışmaları ve çalışmayan (işsizlik, grev vb.) dönemler birbirinden ayrılmaz, İşçi ve ailesinin sağlığı arasında doğrudan bağlantılar vardır, İşçi sağlığı iş güvenliği birbirinden ayrılmaz, İşçi sağlığı iş güvenliği, çok bilimli (multi-disipline) bir konudur, - Tıp bilimleri ile ilgilidir, - Mühendislik bilimleri ile ilgilidir, - Sosyal bilimleri ile ilgilidir, İşçi sağlığı iş güvenliği bir ekip hizmetidir. Bu çok-bilimli karakterinin bir uzantısı olarak, eş güdün halinde ve çok sayıda uzmandan oluşan bir hizmetin sunulması zorunluluk olmaktadır, İşçi sağlığı hizmetlerinde kurumlar arası işbirliği zorunludur, İşçi sağlığı iş güvenliği tüzesinin odak noktasında işyeri hekimi bulunmaktadır, İş hukuku tüzesi bir bütündür, Hukuka saygı bir bütündür, Konunun ekonomik boyutu, hizmet planlayıcılarından sunucularına kadar herkesi ilgilendirir, Bireysel çabalarla ve tek bir işyerinde mükemmeli yaratma düşü ile istenilen sonuç elde edilmez. Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler, işçi sağlığı alanındaki bilgilerin de sürekli olarak yenilenmesini getirmekte, dolayısıyla sürekli eğitimi zorunlu kılmaktadır, İşçi sağlığı iş güvenliğinde, araştırma, istatistik ve tarama çalışmaları çok önemli bir yer tutar, İşçilerin sağlığını korumak ve geliştirmek, temelde bir işveren yükümlülüğüdür, İşçi sağlığı iş güvenliği hizmetlerinin başarısı, bundan yarar sağlayanların sahiplenmesi ile doğru orantılıdır. [2] 5

1.4. İş Sağlığı Ve Güvenliğini Yönetmek Son yıllarda işletmeler için kalite, çevre, insan kaynakları gibi konuları yönetmenin yanı sıra, iş sağlığı ve güvenliğini de yönetmek önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. İş sağlığı ve güvenliğini iyi yöneten kuruluşlar, piyasada rekabet avantajı sağlarken, iş kazaları ve meslek hastalıklarının maliyetlerini de minimize ederek karlılıklarını arttırmaktadırlar. Pozitif güvenlik kültürüne sahip işletmeler, iş sağlığı ve güvenliğine önemli yatırımlar yaparak çalışanlarının motivasyonlarını en üst düzeye çıkarmakta ve iş gücü verimliliğini artırmaktadır. Türkiye de genel olarak iş hayatını denetleme yetkisi Devlet e aittir. Bu husus, İş Kanunu nun 88.maddesinde açıklanmış olup maddenin birinci fıkrasında Çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasını Devlet izler, denetler ve teftiş eder denmektedir. Aynı maddenin ikinci fıkrasında, bu ödevin Çalışma Bakanlığı na bağlı, ihtiyaca yetecek sayı ve özellikte teftiş ve denetlemeye yetkili memurlarca yapılacağı açıklanmıştır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki denetimden sorumlu birimi İş Teftiş Kurulu dur. İş sağlığı ve güvenliğini yönetmek sorunsalını, aslında toplum olarak büyük bir sosyal problemimiz olan güvenlik talebi eksikliğini giderilmesi yoluyla çözmek mümkün olabilecektir. Ülkemizde, genel olarak bakıldığında, özellikle trafik kazalarında yaşanan emniyet kemeri takmama faktörünün yüksek oranda olması, emniyet kemerlerinin takılmaması durumunda sürücüyü uyaran sistemlerin özellikle devre dışı bırakılması, güvenlik talebinin ne kadar yetersiz seviyelerde olduğunun en önemli örneğidir. Ayrıca, deprem kuşağı içinde yer alan ülkemizde buna rağmen deprem için gerekli önlemlerin alınmadığı da bir gerçektir. Bu örneklere; araçlardaki yangın söndürücü, ilkyardım ekipmanlarının çoğunlukla eksik olması gibi örnekleri de ilave etmek mümkündür. Durum böyle olunca, sosyal hayatta sağlık ve güvenliğe olan talebin bu denli eksik oluşu, işyerlerine de iş sağlığı ve güvenliği talebinin çok sınırlı seviyede gerçekleşmesi sorununun doğurmaktadır. Günümüzde Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ya göre mesleki sağlığın üç temel odak noktası bulunmaktadır. 1- İşçi sağlığının ve çalışma kapasitesinin korunması ve iyileştirilmesi. 6

2- Çalışma ortamının ve is uygulamalarının güvenli ve sağlığa yönelik olarak iyileştirilmesi. 3- İş ve organizasyonun ve çalışma kültürünün sağlık ve güvenliği destekleyecek şekilde geliştirilmesi ve bu yapılırken olumlu bir sosyal ortamın ve problemsiz bir çalışmanın sağlanması ve böylece işletme veriminin arttırılması. [2] 1.5. İş Sağlığı Ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi Çalışma aktivitesi ilk insanla başlamış olduğundan, onu korumaya yönelik tedbirlerin alınmasını da insanlık tarihi kadar geriye götürebilmek mümkündür. Başlangıca ilişkin ilk yazılı bulgulara dayalı kaynaklara göre, M.Ö.370 yıllarındaki Hipokrat ın kurşunun zararlı etkilerini ortaya koyduğu çalışman sına dayandırabileceği gibi daha yaygın kabul gören diğer bir yaklaşım olan 16. Ve 17. Yüzyıllarda (1633-1714) İtalyan Bernardino Ramazzini nin iş sağlığına ilişkin bilimsel çalışmaları da sayılabilir. Yazılı belgelere dayandırarak işçi sağlığı ve iş güvenliğini korumak için alınan önlemler ne kadar eksiye dayandırılsa bile temelde, bu konuya yönelik çalışmaların toplum yaşantısında Sanayi Devrimi süreci ile birlikte artarak önem kazandığı belirtilebilir. İlk insanla başlayan üretim süreci zaman içinde değişmiştir. Taşın toprağın işlenmesi, madencilik tekniklerinin gelişmesi, ateşin bulunması, zaman içinde buhar gücünden faydalanma, iş aletlerinin ve üretim araçlarının gelişiminde önemli etkiler yapmıştır. Çalışma hayatındaki değişmelerin ve gelişmelerin yarattığı sorunların çözümü için yapılan çalışmalar iş sağlığı ve iş güvenliğinin gelişmesinde temel oluşturmuştur. Bu yüzden iş sağlığı ve iş güvenliği tarihçesi çok eski çağlara dayanmaktadır. Sanayi Devrimi ile birlikte, üretimde makineleşmenin ve teknolojinin artarak büyüdüğü, toplumsal dönüşümün hız kazandığı, mevcut değerlerin ve oluşumların önemlerini yitirdiği veya ortadan kalktığı, çalışanların korunmasız kaldığı süreçte, insan sağlığı ve güvenliğini korumaya yönelik yapılan uygulamalar ve alınan önlemler başlangıç olarak nitelenebilir. [2] 7

1.5.1. Dünyada İş Sağlığı Ve İş Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunun değişik aşamalardan geçerek günümüzdeki bilimsel anlamını kazanması çok uzun tarihsel süreç içinde olmuştur. Birçok uzmanlık alanından bilim insanlarının çalışmaları sonucunda günümüzde bir bilim dalı haline gelen işçi sağlığı ve iş güvenliği, üretim sürecindeki ve toplum yaşamındaki değişimlere bağlı olarak gelişim göstermiştir. İnsanlığın doğa ile savaşımı ile başlayan ve değişik aşamalardan geçen çalışma yaşamındaki gelişmeler, işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarının da gündeme gelmesine yol açmıştır. Üretim araçlarında ve üretim yöntemlerindeki değişim ve dönüşümler sonucunda çalışanların sağlık ve güvenlik sorunları da çoğalmış ve giderek önem kazanmaya başlamıştır. Tarih boyunca çalışma yaşamındaki gelişmeler, işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki gelişmelere de kaynaklık etmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) nün adeta yeniden kurulması ve yapılanması anlamına da gelen ve örgütün Anayasası niteliğinde olan 10.05.1944 tarihli Philadelphia Bildirisi nin madde 3/g fıkrasında Tüm çalışma alanlarında işçilerin hayat ve sağlıklarının yeterince korunması ifadesi yer almıştır. Bilimsel anlamda iş sağlığı ve iş güvenliğinin ilk ortaya çıkışı, sanayi devriminin başlangıç yıllarına dayanmaktadır. Sanayi devriminden önce de tarım sektöründe çalışan işçilerin varlığı bilinmektedir. Ancak gerçek anlamda iş sağlığı ve iş güvenliği kavramının sanayi devriminden sonra doğduğunu söylemek mümkündür. Dünyada ilk mineraloji bilgini olarak bilinen ve 1494 ile 1555 yılları arasında yaşayan Georgius Agricola, bazı zehirlerin etkilerini belirlemiş, koruyucu önlemler ileri sürmüştür. Ayrıca iş kazaları üstünde de durarak sorunları ortaya koymuş ve önerilerde bulunmuştur. Agricola, Jachymor'da hekimlik yaptığı yıllarda, mineraloji ve maden izabelerinde çalışanların sorunlarını incelemiş ve gözlemlerini 1530 yılında "De Re Metallica" isimli eserinde yayınlamıştır. Zamanın jeoloji, madencilik, metalurji bilgilerini de kapsayan önemli bir yapıt olan söz konusu kitabında, tozu önlemek için maden ocaklarının havalandırılması gerektiğini belirtmiş, iş kazaları ve iş güvenlik yöntemleri konusunda önerilerde bulunmuştur. Kitabın işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden önemi, iş ile sağlık arasındaki ilişkiyi açık olarak belirtmiş, sorunların saptanması ile kalmamış, korunma yöntemlerini de önermiş olmasıdır. Çalışanların işyeri ortamındaki fiziksel ve kimyasal etmenlerin zararlarına, üretim araç ve gereçlerinin tehlikelerine, kullanılan ham ve yardımcı maddelerin çeşitli zararlı etkilerine 8

maruz kalmaları işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarının temelini oluşturmaktadır. Bu sorunları ortadan kaldıracak sağlık ve güvenlik önlemlerinin saptanması ve uygulamaya konulması üretim sürecindeki gelişmelerin bilimsel yöntemlerle incelenmesi ile olanaklıdır. Böylece sorunların ana kaynaklarını saptamak kolaylaşacak, alınacak güvenlik ve sağlık önlemlerinin özellik ve nitelikleri ile uygulama alan ve yöntemlerinin belirlenmesi sağlanabilecektir. Bu nedenle üretim sürecindeki değişimlerle, işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki gelişmeleri tarihsel akışı içinde incelemek gereklidir. [2] 1.5.2. Türkiye de İş Sağlığı ve İş Güvenliği Tarihsel Gelişimi İş sağlığı ve iş güvenliğinin Türkiye deki tarihsel gelişimi, dünyadaki tarihsel gelişiminden farklılık göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde büyük işçi kitleleri çalıştıran sanayi kuruluşlarının yabancıların elinde bulunmasından dolayı ekonomik yaşamın genellikle el sanatları ve tarımda yoğunlaştığı görülmektedir. Türkiye de tarihsel gelişimi üç bölüme ayırarak incelemek uygun olabilir. Ülkemizde isçiyi koruyan, is sağlığı ve is güvenliği ile ilgili olarak çıkarılan ilk yazılı belge Dilaverpaşa Nizamnamesi dir. 1865 yılında yürürlüğe konan bu nizamname, kömür madeni is kolunda çalışan isçilerin çalışma koşullarını belirleyerek, dinlenme, tatil zamanları, is saatleri ve barınma yerleri gibi konulara değinmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) nun çalışma mevzuatlarının ve temel kaynaklarını, kabul edilen sözleşme ve tavsiye kararları oluşturur. Ülkelerin kabul ettiği sözleşmeler, çok taraflı uluslararası anlaşmalar gibi ülkeleri bağlar (Anayasamızın 90. Maddesinde de bu yönde hüküm bulunmaktadır). Sözleşmeleri onaylayan ülkeler, iç hukuk düzenlerini bu sözleşme hükümlerine göre uyarlamak zorundadırlar. Sözleşmeyi onaylayan ülke, sözleşmeden doğan yükümlülüklerini ve bu konudaki denetimi de kabul etmektedir. Onaylanmış sözleşme hükümlerine onaylamış olan ülkenin uymaması durumunda resmen uyarılma, şikâyet edilme ve gerektiği takdirde Uluslar Arası Adalet Divanına çıkartılmalarına imkân verebilecek nitelikte bir yükümlülük altına girmektedirler. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de işçi sağlığı ve iş güvenliğinin tarihsel gelişimi çalışma yaşamındaki gelişmelere bağlı olarak benzer aşamalardan geçmiştir. Meslek hastalıklarının ve iş kazalarının önemli bir sorun olarak gündeme gelmesi sanayileşmenin gelişimi ile yoğunluk kazanmıştır. Sanayileşme sonucu üretim araçlarında ve üretim yöntemlerinde 9

sağlanan gelişmeler işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarını da ortaya çıkarmıştır. Bu sorunların yoğunluğuna ve toplumsal tepkilere bağlı olarak da çözüm önerileri üretilmesi ve yaşama geçirilmesine yönelik çalışmalar işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki etkinliklere ivme kazandırmıştır. Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de sanayileşmenin gelişim düzeyine bağlı olarak işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda yasal, tıbbi ve teknik çalışmalar yapılmıştır. İş güvenliğine ilişkin ilk yasa 151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Ameliyesinin Hukukuna Müteallik Kanun dur. Bu kanun kömür havzalarındaki sağlık sorunlarını, çalışma koşullarını ele aldığı gibi, isçilerin barındıkları ve yıkandıkları yerleri, 18 yasından küçük çocukların yer altında çalıştırılmaması, is süresinin 8 saat olması gibi önemli konular üzerinde durmuştur. Bu dönemdeki çalışmaların daha ziyade maden isçilerine dönük olmasının nedeni o dönemde çok sayıda isçinin çalıştığı başlıca iş kolunun madencilik sektörü olmasıdır. [2] 1.5.2.1. Tanzimat (1839) Öncesi Dönem Tanzimat öncesi dönemde sanayi henüz gelişmemiş olduğu için büyük iş yerleri mevcut değildi. Bu dönemde küçük sanat ve atölye üretimine dayanan işyerleri bulunmaktaydı. Ekonomik ve ticari yaşamın örf ve adetle düzenlendiği bu dönemde zaviye diye anılan esnaf meslek kuruluşlarının olduğu bilinmektedir. Meslekte yükselme çıraklık, kalfalık ve ustalık aşamaları ile gerçekleşirdi ve Fütüvvet Name isimli kaynakta kurallar belirlenmişti. Zaviyelerin yerini zaman içinde loncalar almıştır. İşyerlerinde çalışma koşullarını loncaların kuralları ve gelenekleri belirlemiştir. Bu dönemde bir taraftan kapitülasyonların etkisi ile diğer taraftan sürekli savaşlar ayrıca loncaların, teknik gelişmelere ve yeniliklere karşı açık, istekli olmaması sebebi ile ekonomik ve sınai hayat geri kalmıştır. Batı daki ve ülkemizdeki meydana gelen gelişmeler özellikle, birinci Dünya Savaşının 19.yy a egemen olan sosyal, ekonomik ve felsefi görüşlere son vererek, devletlerin toplum hayatını ilgilendiren olaylar karşısında seyirci kalmalarının mümkün olmayacağını, gerektiği takdirde toplumsal problemlere müdahale edilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Versailles Barış Antlaşmasının 13. Bölümünün 427. Maddesiyle ilgili olarak da tüm dünyada sosyal kanunların çıkarılması öngörülmüştür.1919 yılındaki barış antlaşması ile oluşturulan Cemiyet-i Akvam ile birlikte, Uluslararası Çalışma Örgütü de (ILO) 10

kurulmuştur. 1946 yılında da imzalanan bir anlaşma ile de Birleşmiş Milletler bünyesinde faaliyetlerini sürdürmektedir. [2] 1.5.2.2. Tanzimat ve Meşrutiyet Sonrası Dönem Tanzimat'tan sonraki bir belge olan Maadin Nizamnamesi, genellikle iş güvenliğini ilgilendiren önemli hükümler getirmiştir. Bu tüzüğün getirdiği yenilikler ve önemli hükümler şunlardır: İşveren iş kazasının oluşmasını önlemek için gerekli önlemleri alarak iş güvenliğini sağlamak zorundadır. Kazaya maruz kalanlara veya ailesine mahkeme tarafından hükmedilecek tazminat işveren tarafından ödenecektir. Kaza, işverenin kötü yönetim ve denetimi veya gereken önlemlerin yasalara uygun olarak yerine getirilmemiş olması nedeniyle meydana gelmiş ise, işveren ayrıca 15-20 altın tutarında daha fazla tazminat ödeyecektir. Havzada her işveren, diplomalı bir hekim çalıştırmak ve eczane bulundurmak zorundadır. Tanzimat ın ilanından sonra bazı girişimler sonucu işçi yararına düzenlemeler yapılmıştır. Özellikle Ereğli Kömür İşletmelerinin deniz bakanlığına geçmesi ile kömür ocaklarında çalışan işçilerin çalışma koşullarını düzenleyen yeni yasalar çıkarılmıştır. 19 yy. ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğunda askeri amaçlı üretimlerin yanı sıra daha çok el tezgâhı olarak gelişmeye başlayan sanayileşme, daha sonraları kömür ocakları, madenler, demir yolu yapımı ve tütün işletmelerinin katılımı ile sürmüştür. Bu dönemde çalışma koşulları çok ağır olup çalışma süreleri 16 saate kadar çıkarılmış, kadın ve çocukların ağır işlerde çalıştırıldıkları görülmüştür. Bu durum, kömür ocaklarında çalışan çok sayıda işçinin akciğer hastalıklarına yakalanmasına ve üretimin düşmesine neden olmuş, Madeni Hümayun Nazırı Dilaver Paşa konu ile ilgili bir tüzük hazırlatmıştır. [2] 11