22 Köprülü Kanyon Milli Parkı Orman Amenajman Planının Koruma Hedeflerine Göre Modelleme İle Hazırlanması Uzay KARAHALİL*, Selahattin KÖSE, Durmuş Ali ÇELİK, Ali KÜÇÜMEN Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi 6080 Trabzon ÖZET: Ülkemizde korunan alanlar, ivmesi zaman içerisinde değişmekle beraber sayısal ve alansal olarak gün geçtikçe büyümeye devam etmektedir. Doğa koruma ve milli parklar genel müdürlüğü tarafından milli parklar (mp) ve tabiat parkları (tp) için koruma kullanma dengesinin tesisi amacıyla uzun devreli gelişme planları (udgp) hazırlanmaktadır. Udgp çerçevesinde veya paralelinde belirlenen hedeflere ulaşılması için yangın planı, otlatma planı, iş planı, koruma planı gibi bir dizi uygulama planının hazırlanması gerekmekte, bunların başında da orman amenajman planı gelmektedir. Günümüze dek bu alanlar için amenajman planı düzenlenmiş olsa da, klasik yaklaşımla hazırlanan bu planların sürelerinin dolmasıyla ya da uygulamadaki aksaklıklar sonucu uygulamaya konulamaması nedeniyle günümüzde neredeyse hiçbir korunan alanda amenajman planı yürürlükte değildir. Genelde herhangi bir silvikültürel müdahaleyi öngörmeyen, katı koruma anlayışının hakim olduğu halihazırdaki bu durum, mp ve tp nı olduğu gibi doğaya terk edilen alanlar olarak karşımıza çıkarmaktadır. Bu alanlarda temel paydaşlar (yerel halk, milli park yönetimi, ogm, turizm sektörü vb) arasında yararlanmanın bir düzene ve ortak plana bağlanamaması nedeniyle de zaman zaman çatışmalar ortaya çıkmaktadır. Bu Bildiride, Yukarıda Belirtilen Sorunlara Çözüm Getirmek Amacıyla, Uygulama Alanı Olarak Seçilen Köprülü Kanyon Mp İçin, İşletme Amaçları Doğrultusunda Koruma Hedefleri Belirlenmiş Ve Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlama (ETÇAP) Karar Destek Sistemi (KDS) Yazılımı İle Alternatif Planlama Stratejileri Oluşturularak Stratejik Ve Taktiksel Düzeyde Çıktılar Elde Edilmiştir. Daha Sonra Model Çıktıları Tartışılarak Mp İçin En Uygun Olanına Karar Verilmiştir. Anahtar kelimeler: Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlama, katılımcılık, korunan alanlar, koruma hedefi, Köprülü Kanyon Milli Parkı. Designing Köprülü Canyon National Park Forest Management Plan Considering Conservation Targets Using Modeling ABSTRACT: Protected areas are increasing gradually in terms of number and area in our country. Long Term Development Plans (LTDP) or Master Plans are prepared by Directorate of Nature Conservation and National Parks to establish balance between conservation and utilization of National Parks (NP) and Nature Parks (NrP). On the other hand, some implementation plans like fire management plan, grazing plan, work plan, protection plan or forest management plan should be prepared to achieve the conservation targets. However, a forest management plan is practically not in use today due to either the expiration of the old plans or complications in implementations. Lack of any forest management plans would have the potential to leave National Parks and Nature Parks in jeopardy. Conflicts arise between local society, tourism sector, NP administration and General Directorate of Forests due to lack of any arrangement or plan of utilization. In this study, Köprülü Canyon NP was selected as the study area to implement the framework, to develop the participatory approach, importantly to perform the decision making process and, prepare a protected area forest management plan focusing on the protection and utilization equilibrium based on Ecosystem Based Multi Objective Planning (ETÇAP) approach. A strategic decision making model was developed using ETÇAP Decision Support System. Different strategies were developed to prepare strategic and tactical level forest management outputs. Finally, best of the alternatives was selected for the NP. Keywords: Ecosystem Based Multi Objective Planning, participation, protected areas, conservation target, Köprülü Canyon National Park.. GİRİŞ 872 yılında dünyanın ilk Milli Parkı (MP), Yellowstone MP nın (8670 km2) ABD de kuruluşu, modern nitelikli doğa koruma düşüncesinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde ise, 956 yılına kadar daha çok konu ile ilgili bilim adamlarının ve *Sorumlu Yazar: Uzay KARAHALİL, uzay@ktu.edu.tr derneklerin çalışmaları içerisinde yer alan MP kavramı, 956 yılında yürürlüğe giren 683 sayılı orman yasasının 25. maddesi ile uygulama alanına girmiştir. Bu maddeye göre, 958 yılında ilan edilen Yozgat Çamlığı MP ilk milli parkımız olmuştur. Ancak özellikle orman rejimi dışında kalan alanların MP kapsamına alınmasında yaşanan güçlükler nedeniyle, 983 yılında 2873 sayılı Milli Parklar Yasası çıkarılmış ve ilk kez hem milli park hem de diğer üç statü (tabiatı koruma alanı, tabiat parkı ve tabiat anıtı) yasal boyut kazanmıştır.
23 Ülkemizde korunan alanlar, ivmesi zaman içerisinde değişmekle beraber sayısal ve alansal olarak gün geçtikçe artmaya devam etmektedir. Ülkemizde halihazırda 4 Milli Park, 4 Tabiat Parkı, 3 Tabiatı Koruma Alanı ve 06 Tabiat Anıtı ilan edilmiş olup, bu kapsamda toplam korunan alan miktarı milyon ha ı geçmiş bulunmaktadır (URL-, 20). Bunların yanında ülkemizde, sit, özel çevre koruma bölgeleri, orman içi dinlenme yerleri, gen koruma ormanları, araştırma ormanları, muhafaza ormanları, yaban hayatı koruma ve geliştirme sahaları gibi çok sayıda koruma statüleri bulunmaktadır (Demirel 2005). Korunan alanlar ve bunlara özgü planlama şekilleri bir taraftan doğal ve kültürel kaynakları korumayı gözetirken, öte yandan topluma bilimsel, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan faydalar sağlamayı amaçlar. Milli Parklar Kanununa göre, TKA ve TA sadece koruma ve bilimsel amaçla ayrılabilirken, MP ve TP koruma öncelikli olmak üzere sınırlı kullanım olanaklarının da bulunduğu alanlardır. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Milli Parklar (MP) ve Tabiat Parkları (TP) için koruma kullanma dengesinin tesisi amacıyla Uzun Devreli Gelişme Planları (UDGP) hazırlanmaktadır. UDGP ile genel çerçevesi çizilen bu alanlarda mutlak koruma alanları, sınırlı kullanım alanları ve kontrollü kullanım alanları belirlenmekte ve bu alanlarda izin verilen etkinlikler karara bağlanmaktadır. UDGP nın hazırlanmasından sonra bu planın çizdiği sınırlar çerçevesinde veya paralelinde bir dizi uygulama planın hazırlanması gerekmektedir. Bu planlara örnek olarak; yangın planı, otlatma planı, iş planı (korunan alanın finansal olarak kendi kendine yeten bir yapıya kavuşmasını sağlamayı amaçlayan planlar), koruma planı (kültürel miras alanlarının korunmasını amaçlayan planlar) ve nihayetinde orman amenajman planı verilebilir. Günümüze dek korunan orman alanları için geçmişte orman amenajman planları düzenlenmiş olsa da, klasik yaklaşımla hazırlanan bu planlar incelendiğinde, envanter, amaçların belirlenmesi ve yararlanmanın düzenlenmesi aşamalarında klasik yaklaşımla tümüyle örtüşmekte, etanın düşük tutulması ile belirlenen hedefe ulaşılmaya çalışılmaktadır. Geçmişte hazırlanan bu planların da sürelerinin dolmasıyla veya uygulamadaki aksaklıklar sonucu uygulamaya sokulamaması nedeniyle günümüzde neredeyse hiçbir korunan alanda amenajman planı yürürlükte değildir. Genelde herhangi bir silvikültürel müdahaleyi öngörmeyen ve katı koruma anlayışının oluşturduğu bu durum, günümüzde MP ve TP nı, olduğu gibi doğaya terk edilen alanlar olarak karşımıza çıkarmaktadır. Sadece fırtına, böcek ve yangın zarar verdiğinde müdahale edilmekte ve zarar görmüş ağaçlar çıkarılmaktadır. Bazen zarar görmüş ağaçların bile çıkarılması tartışma konusu olmakta, olduğu gibi doğaya terk edilmesi gerektiği de iddia edilmektedir (Karahalil 2009). Korunan orman alanlarında belirtilen sorunların üstesinden gelinebilmesi için kullanıma açılması ve alanlardan faydalanmanın düzenlenmesi için öncelikle amenajman planlarının yapılması gerekmektedir. Ancak planlamanın nasıl olacağı konusunda uluslararası kabul görmüş standartlar bulunmamaktadır. Bu nedenle alınacak kararlar, ülke koşul ve gereksinmelerine uygun olmak ve temel bilimsel ilke ve amaçlarla da uyumlu olmak durumundadır. Belirlenen koruma hedeflerine ve toplumun beklentilerine göre yapılacak bu planlama; başta koruma olmak üzere, orman ekosistemlerin çok yönlü yararlanmaya göre belirlenmiş bir planlama sisteminin geliştirilmesi ile gerçekleşebilir. Gerçekleştirilen bildiri kapsamında, uygulama alanı olarak seçilen Köprülü Kanyon Milli Parkı için, tespit edilen işletme amaçları doğrultusunda koruma hedefleri belirlenmiş ve ETÇAP KDS kullanılarak alternatif planlama stratejileri oluşturulmuş ve çözülmüştür. Böylece stratejik ve taktiksel düzeyde çıktılar oluşturulmuştur. Daha sonra elde edilen model çıktıları tartışılarak MP için en uygun olanına karar verilmiştir. 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2. Çalışma Alanı Akdeniz Bölgesi nin öne çıkan korunan alanlarından biri olan Köprülü Kanyon MP bu bildiri kapsamında çalışma alanı olarak seçilmiştir. Tekdüzelikten uzak, değerli ve doğal yaşlı ormanları barındırması, yaban hayatı için uygun yaşam alanları oluşturması, yöre halkı tarafından adam kayalar olarak da ifade edilen ilginç jeomorfolojik yapılar içermesi, Köprüçay Irmağı gibi çok önemli bir kaynak değerini barındırması nedeniyle Köprülü Kanyon MP, 973 yılında Türkiye nin 5. MP olarak ilan edilmiştir. Milli Park, Antalya ve Isparta illeri sınırları içinde yaklaşık 35726.5 ha lık bir alanı kapsamaktadır (Şekil ). 2.2. Yaklaşım Tarzı Korunan alanların başta koruma olmak üzere çok yönlü işlevlerine göre oturtulmuş bir planlama sistemine sahip olması gerekmektedir. Bu nedenle korunan alanlarda uygulanacak planlama sisteminin; yaklaşım tarzı, buna bağlı olarak veri kaynaklarının belirlenmesi, envanter sırasında hangi verilerin toplanacağının tespit edilmesi, bu tip alanlarda müdahale reçetelerinin neler olabileceği, özel nitelikli alanların belirlenmesinde kullanılacak ölçüt ve göstergeler konusunda yol gösterici ve yaygınlaştırılması noktasında kolaylık sağlayacak kavramsal çatıya sahip olması gerekir. Bu bağlamda, ETÇAP kavramsal çerçevesi, korunan alanlarda düzenlenecek amenajman planlarının kavramsal çerçevesi ile büyük oranda örtüşmektedir (Karahalil 2009).
24 ETÇAP anlayışı, toplumun katılımcı ilgisini sağlayacak birçok orman fonksiyonuna (orman değerine) sahip orman ekosistemlerini sayısal bazda tanımlayacak ve kontrol edecek planlama stratejilerinin tasarım ve uygulanmasını ifade etmektedir. Bu anlayış, biyoçeşitliliğin korunmasını ve sürdürülebilir kullanımın orman ekosisteminin üretim, yenilenme kapasitesi, canlılık ve bu ekosistemlerinin uzun vadeli dengesine zarar vermeden onların ekolojik, ekonomik ve sosyokültürel fonksiyonlarından azami düzeyde sürdürülebilir yararlanmaya odaklıdır (Başkent ve ark. 2004). Bununla birlikte korunan alanlarda öne çıkan, turizm, rekreasyon, peyzaj, tarihsel ve kültürel değerler, fırtına, böcek ve yangını da içeren doğal felaket riski ve haritalanması ve otlatma gibi konuların ayrıntılı olarak ele alınmasıyla, korunan alanlardaki planlama felsefesi şekillenmektedir (Şekil 2) (Karahalil 2009). Şekil. Çalışma alanının genel görünümü Şekil 2. Korunan orman amenajman planı kavramsal çerçevesi
II. Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu Köprülü kanyon MP nın planlanmasında öne çıkan zonlama, koruma hedeflerinin belirlenmesi, işletme amaçlarının tespiti, müdahale seçeneklerine karar verilmesi, alternatif planlama seçeneklerinin oluşturulması gibi bazı önemli aşamalar aşağıda kısaca tanıtılmıştır. 2.2. Envanter Ormancılıkta planlama için gerekli verilerin çoğu (yaklaşık %80 e yakın kısmı) araziye bağlıdır ve bunun için de envanter yapılmaktadır. İleride alınacak kararlar, Çizelge. KKMP nın arazi kullanım durumu (ha) Orman Alanı OT OT-T T 29377.5 27.2 337.0 2703.2 % 82.2 % 0.8 % 0.9 % 7.6 KSU J. Engineering Sci., Special Edition, 202 yapılacak müdahaleler için planlamaya temel oluşturmak, orman ekosistemlerinde öne çıkan orman fonksiyonlarını ortaya koymak, bu fonksiyonları sayısal olarak kavrayabilmek ve böylece modelleyebilmek gibi farklı amaçlarla, MP da gerçekleştirilecek çalışmalar, alan, servet ve artım envanterinden, yetişme ortamı envanterine, biyolojik çeşitlilik envanterinden turizm ve rekreasyon envanterine kadar farklı süreçlerini içermek durumundadır. Bildiri kapsamında kullanılan veriler Karahalil (2009) tarafından alınan 656 adet örnekleme alanına dayanmaktadır. KKMP na ilişkin arazi kullanım durumu Çizelge de verilmiştir. Ku 38.8 % 0.4 2.2.2. Zonlama Zonlama, korunan alan içerisinde var olan orman fonksiyonlarının belirlenmesi ve haritalanması aşamasıdır. Orman fonksiyonları orman ekosistemlerinde ekosistem elamanlarının karşılıklı ilişki ve etkileşimleri sonucu kendiliğinden oluşan ve gereksinim duyulduğunda toplum yararına kullanılabilen ürün ve hizmetlerin tamamını ifade etmektedir. (Asan 999, Köse ve ark. 200, Köse ve Karahalil 2002, Başkent 2008). Zonlama planlamaya bir bilgi oluşturmakla birlikte gelecekteki kararları şekillendirmesi bakımından önemlidir. Örneğin hangi alanlar doğaya terk edilecek, hangilerinde ekolojik ya da sosyal fonksiyonlar öne çıkacak? Bununla birlikte belirlenen fonksiyonlar nihai Su 2.3 % 0.3 Z 2409.5 % 6.7 689.2 38.0 2832.9 54.8 675.9 5.9 5.6 368.7 Genel Top. 35726.5 % 00 olmayıp amaç ya da amaçların farklı olmasına göre değişebilecektir. Orman fonksiyonlarının ortaya konmasında taslak uzun devreli gelişme planı bir anlamda amenajman planını bağladığı için temel alınmıştır. Çalışmada, Karahalil (2009) tarafından sınıflandırılan orman fonksiyonları kullanılmıştır. Burada, her bir bölmeciğin eğim, yetişme ortamı koşulları (anakaya, toprak, su ekonomisi, eğim, yükselti ve bakı), vejetasyon (tabakalılık, kapalılık, karışım ve çağ sınıfı), hassas ekosisteme dahil olup olmaması gibi çok sayıda özellikler dikkate alınmıştır. Dolayısı ile KKMP da toplam 4 adet fonksiyon belirlenmiş olup, bunların kapladıkları alan aşağıda verilmiştir (Çizelge 2). Çizelge 2. KKMP da ayrılan orman fonksiyonları ve kapladıkları alanlar (ha) Orman Fonksiyonları Verimli Bozuk OT, T ve Su Odun Üretimi 3382.7 652.0 4.9 Bitkisel ODOÜ Üretimi 669.0 4737.7 209.8 Yaban Hayatı Koruma 435.5 999.0 Alpin Zon 4.6 64.4 2262.5 Doğal Yaşlı Ormanlar 594.7 70.9 28.6 Ekolojik Etkilenme Bölgesi 32.8 662.4 53.8 Yüksek Koruma Değerinde Alan 357.0 97.4 Yüksek Dağ Ekosistemi Gen Koruma (Servi Tohum Meş.) Sosyal Baskılı Alanları Koruma Su Kaynaklarını Koruma Estetik Görünüm Kuş Gözlem Rekreasyon Açıklık (Z, İs, Ku) İs 377.0 %. 972.5 303.5 46.3 075.3 49.8 6209.4 25 64.8 69.2 49.8 372.9 8.2 3424.5 4039.6 566.5 2434.5 299.5 2894.2 329.0 454.4 Alan (%).3 5.7 6.8 8.3 8. 8.8.2 2726.5 38.0 6033.6 50.9 224. 63.9 5.6 2924.2 35726.5 7.6 0. 6.9 0.4 5.9 0.5 0.0 8. 00.0
26 2.2.3. İşletme Amaçları ve Koruma Hedefleri KKMP için belirlenen amaçları şu şekilde belirlenmiştir: genel işletme Biyolojik çeşitliliği korumak, Rekreasyon ve estetik değerleri topluma sunabilmek, Net karbon birikimi ve oksijen üretim miktarını en yüksek düzeyde tutmak, Toprak kaybını en az seviyede tutmak, Orman ekosisteminden elde edilecek su üretimini sürdürülebilir seviyede tutmak, Yerel halkın odun üretiminden sürdürülebilir şekilde yararlanmasını sağlamak, Gerçekleştirilecek korunan orman amenajman planı tehlike altındaki türleri, hassas ekosistemleri dikkate almak durumundadır. Örneğin Raddi ve Sümer (999) a göre, bugün sadece İran, Suriye, Ürdün, Lübnan, Libya, Ege Adaları, Girit, Türkiye ve Kıbrıs da münferit ve genellikle kalıntı popülasyonlar halinde, ülkemizde ise Kuşadası-Aydın dan başlayıp Silifke-Mersin e kadar yaklaşık 40-50 km. sahil şeridinde yer alan Dallı Servi (Cupressus sempervirens var. horizontalis) ormanları hakkında plan ne karar verecektir? Veya Bozburun eteklerine doğru yayılış gösteren ve birçok anıt bireyi de barındıran karaçam meşcereleri nasıl değerlendirilecektir? İşte bu ve buna benzer alanlar için koruma hedefleri belirlenmeli ve alınacak kararlarda göz önünde bulundurulmalıdır. Plan ünitesi içinde yapılan gözlemler ve envanter neticesinde ulaşılan bilgiler ışığında belirlenen ayrıntılı koruma hedefleri şu şekildedir: KKMP nda Bern Sözleşmesine göre tehlike altında bulunan habitatlardan Toros Dağları karaçam ormanları, Güney Anadolu Kızılçam Ormanları, Anadolu Servi Ormanı, Orta Toroslar Sedir Ormanı ve Yabani Zeytin orman toplulukları bulunmaktadır. Yaşlı Karaçam ve Sedir ormanları ise yaklaşık 4000 ha a ulaşmaktadır. Akdeniz saf servi ormanı ise 95 ha a düşmüş bulunmakta, aynı zamanda doğal oluşu ve bu büyüklükte olması onu eşsiz bir gen kaynağı durumuna getirmektedir. Bu nedenlerle adı geçen orman ekosistemlerini korumak, KKMP nin en önemli ekosistemlerinden birisi, park içinde bulunan bir çok bitki ve hayvan türü (benekli alabalık, yırtıcı kuşlar, yaban keçisi, su kara tavuğu, ve sürüngen-amfibi türleri) için önemli bir yaşam ortamı ve yaşam koridoru oluşturan Köprüçay ve kanyon ekosistemidir. Bu ekositemde bütünlüğü sağlamak için KKMP içinde kalan kısmı ile birlikte Köprüçayı besleyen ve diğer ekosistemlerle yaşam koridorları oluşturan yan kollar dikkate alınarak bir koruma ağı ve su kenarı ormanları oluşturmak, BÇ bakımından zengin olduğu kadar da hassas olan ve yaban keçisi için yaşam ortamları oluşturan KKMP içindeki alpin ve yüksek dağ ekosistemlerini korumak, Halkın ormana olan baskısın azaltılması ve geleneksel yaşam koşullarının sürdürülebilmesi için ODOÜ alanlarında yararlanma-koruma dengesini oluşturmak, ancak bunu yaparken odun dışı orman ürünlerinin gen kaynaklarını yerinde ve sürdürülebilir yararlanma prensipleri çerçevesinde korunmak, KKMP içinde bulunan Kızılçam ormanlarından park içinde yaşayan orman köylülerinin yakacak odun gereksinimlerini karşılamak ancak bunu gerçekleştirirken gen kaynaklarını erozyona ve kirlenmeye uğratmayacak şekilde düzenlemek, Yangına hassas olan Kızılçam ağırlıklı özellikle normal kapalı genç meşçerelerde korumayı etkinleştirmek için aralama ve bakım çalışmalarıyla hem yararlanmayı düzenlemek hem de korumayı gerçekleştirmek, Yangını azaltmak için yangın emniyet yol ve şeritleri tesis etmek, gerekli görülen yerlere yol yapmak ve bu yolla yangına müdahale için uygun yol yoğunluğu yaratmak. Yangına erken müdahale için uygun yerlere yangın gözetleme kulesi ve yangın havuzları yapmak. 2.2.4. Müdahale Seçenekleri Korunan orman alanlarının mevcut doğal özelliğinin korunması, iyileştirilmesi geliştirilmesi ve dış etkenlere karşı dirençlerinin arttırılabilmesi için belirli ölçülerde teknik müdahalelere ihtiyaç duyulmaktadır. Aksi taktirde bu orman alanlarının doğal süksesyon seyri içinde varlıklarını sürdürebilmeleri rastlantılara bağlı olacaktır. Bu rastlantılar orman açısından olumlu gelişmezse orman tamamen veya kısmen zarar görebilir hatta yok olabilir. Bu tehlikelerden mümkün olduğunca kaçınmak ancak uygun müdahale seçeneklerinin oluşturulması ve uygulanması ile sağlanabilir (Topaçoğlu 2005). Müdahale seçenekleri oluşturulurken yalnızca gençleştirme, bakım veya amaç servet gibi silvikültürel müdahaleler düşünülmemeli, otlatma baskısının azaltılması için dikenli telle çevirme, kuş popülasyonunun arttırılması için kuş yuvalarının asılması veya böceklerle savaş amacıyla feromon tuzaklarının arttırılması bu kapsamda değerlendirilmelidir (Karahalil 2009). 2.2.5. Modelleme ve Alternatif Seçeneklerinin Oluşturulması Planlama Korunan orman alanlarında düzenlenecek amenajman planı, alınacak kararları sezgisel değil matematiksel karar verme teknikleri veya yöneylem araştırması tekniklerine dayandırmalıdır. Bu da sayısal olarak kavranan orman fonksiyonlarının dahil edildiği, belirli kısıtlar altında belirlenen amaçlara ulaşmak amacıyla seçilen yöneylem araştırma tekniğinin gerektirdiği şekilde formüle edilmiş bir planlama modelinin kurulması ile sağlanabilir. Kurulan model ile çok sayıda uygulanabilir alternatif planlama seçenekleri oluşturulmalı ve bunlar arasından en uygun olana eldeki şartlar dahilinde karar verilmelidir. Bu da ancak KDS nin etkili kullanımı ile mümkün olabilir.
27 2.2.5. Karar Destek Sistemleri ve Milli Parkların Planlanmasında Kullanımı Orman amenajmanında geliştirilen ve kullanılan KDS leri, karar verme aşamasında karar vericilerin en uygun kararları almasına, karar vericinin bilgi birikimi ve bilgisayarların bilgi işleme yeteneklerini bütünleştiren bir modelleme sistemi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sistemler, orman ekosistemleri gibi gerçekte karmaşık olan sistemleri kavramayı kolaylaştırırken, onları bir bütün olarak değerlendirmeyi sağlamaktadır. Üstelik herhangi bir probleme optimal çözümler bulmakla birlikte, karar vericilerin alternatifler arasından en uygununa karar vermesine yardım ederler (Kadıoğulları 2009). Orman amenajman planlarının yapımına hizmet etmek amacıyla bugün gelişmiş ülkelerde, ormancılık alanında konumsal bilgiyi kullanarak yöneylem araştırması teknikleriyle bütünleştiren KDS leri geliştirilmekte ve orman işletmelerince kullanılmaktadır. Bunlardan birisi de son dönemde ülkemizde geliştirilen ETÇAP KDS dir (Başkent 2008, Keleş 2008, Kadıoğulları 2009). ETÇAP yaklaşımına uygun geliştirilen KDS nin sistem mimarisinin genel yapısı beş önemli bileşenden oluşmaktadır. KDS nin ilk aşamasında, orman ekosisteminin yapı ve kuruluşunun ortaya konulması, ilgili verilerin (hasılat tablosu, bölmecik tablosu, ürün çeşitleri tablosu, aktüel envanter verileri gibi) elde edilmesi ve sisteme girilmesi işlemlerinden oluşan veri tabanı bileşeni yer almaktadır. İkinci aşamada ise, odun üretimi ile birlikte planlamada yer alacak diğer orman fonksiyonları ve ekonomik modellerin yer aldığı yardımcı modeller yer almaktadır. Bu yardımcı modellerin planlama sistemindeki rolü, orman fonksiyonlarının planlamaya sayısal olarak yansıtılmasıdır. Böylelikle karar vericiler, odun üretimi ile birlikte orman ekosisteminin sunduğu diğer ürün ve hizmetlerin zamana bağlı değişimlerini sayısal veya ekonomik değerler itibariyle görebilecek ve daha isabetli kararlar alabileceklerdir. Orman ekosistemini oluşturan analiz alanlarına (işletme sınıfı, orman fonksiyonu alanları, meşcereler vs) uygulanacak silvikültürel müdahale rejimlerinin (doğal veya silvikültürel müdahale dizini/seti) belirlenmesi ile birlikte, amaçların ve bu amaçları sınırlandıran kısıtlayıcı koşuların ortaya konulması, hedeflerin belirlenmesi, ürün ve hizmetlerin zamana bağlı olarak üretim politikalarının geliştirilmesi planlama stratejileri bileşenini oluşturmaktadır. Bu şekilde, hazırlanacak olan planlarda farklı stratejiler türetilmektedir. Planlama stratejileri belirlendikten sonra probleminin çözümüne ve geçerliliğin sağlanmasına yönelik alternatif modelleme tekniklerinin yer aldığı planlama teknikleri bileşeni yer almaktadır. KDS nin son bileşeni ise, alternatif planlama stratejilerinin çözüm sonuçlarının (çıktılarının) metin, harita, tablo veya grafik olarak sayısal olarak sunulması ve bu stratejilerin karşılaştırılması ile işletme amacına en uygun alternatifi seçilmesidir (Keleş 2008, Kadıoğulları 2009). 2.2.6. Planlama Stratejilerinin Oluşturulması Ülkemizde halen uygulanmakta olan amenajman planlarının en önemli eksiklerinden birisi bu planların belirli formatta üretilmesi, alternatifler sunamaması ve buna bağlı olarak bunlar içerisinden işletme amacına, imkan ve koşullara bağlı olarak seçim yapılamamasıdır. Gerçekleştirilen çalışmada odun üretimi, karbon depolama, oksijen üretimi, toprak kaybı, su üretimi fonksiyonları ya da değerlerinin sayısal olarak ifade edilmesinde Karahalil (2003) ve Yolasığmaz (2004) tarafından ağaç sayısı, göğüs yüzeyi orta ağacının çapı ve hacim gibi farklı meşcere parametreleri ile ilişkiye getirilerek oluşturulan regresyon modellerinden yararlanılmıştır. Gerçekleştirilen çalışmada örnek olması açısından farklı alternatifler oluşturup, bunlar içerisinden seçim yapma imkanı verebilmek amacıyla KKMP için 3 adet örnek strateji geliştirilmiştir (Çizelge 3). Örneğin S in amaç fonksiyonu planlama süresi sonunda toplam etanın maksimum yapılması iken, periyotlar arası gençleştirme miktarları toplamının en fazla % 0 değişim göstermesi bir kısıt olarak yer almıştır. Çizelge 3. Geliştirilen planlama stratejilerinin tanımı ve içerikleri Strateji Adı Amaç Kısıtlar STR Odun Üretim Miktarını Periyotlar arası gençleştirme alanları toplamı % 0 u Eniyilemek geçmesin STR2 Karbon Depolama Miktarını Periyotlar arası eta miktarı % 0 u geçmesin Eniyilemek STR3 Su Üretimini Eniyilemek Periyotlar arası eta miktarı % 0 u geçmesin KKMP da belirlenen amaçları gerçekleştirmek üzere kurulan planlama modelinde dikkate alınan bazı varsayımlar şu şekildedir: Tüm hesaplamalar periyot ortasına göre yapılmıştır. Planlama yörüngesi asli ağaç türü Kızılçam olduğu için 50 yıl alınmış, periyot genişliğine de 0 yıl olarak karar verilmiştir. Odun üretimine konu Kızılçam meşcerelerinde idare süresi 60 yıl alınmıştır. Yaban Hayatı Koruma, Tohum Meşceresi, Rekreasyon, Alpin Zon, Kuş Gözlem Yeri, Estetik, Yüksek Koruma Değeri Taşıyan Ormanlarda, Doğal Yaşlı Ormanlar, Ekolojik Etkilenme Bölgesi, Yüksek Dağ Orman Ekosistemi ve Su Kenarı Koruma fonksiyonlu ormanlarda gençleştirme ve ağaçlandırma öngörülmemiştir.
28 Odun Dışı Orman Ürünleri ve Sosyal baskılı ormanlarda sadece bakım etası öngürülmüştür. 3. BULGULAR ve TARTIŞMA Model çözümü sonucunda elde edilen bulgular Çizelge 4 de verilmiştir. Üç strateji birlikte değerlendirildiğinde; en fazla toplam etanın odun üretiminin en iyilenmesini amaçlayan STR tarafından 2. mil. m3 olarak sağlandığı görülmektedir. En az toplam eta ise 22364 m3 ile karbon depolama miktarının eniyilenmesini amaçlayan STR2 tarafından elde edilmiştir. Benzer şekilde en fazla gençleştirme alanı STR den elde edilirken en fazla toprak kaybı STR3, karbon depolama miktarı ise STR2 elde edilmiştir. eta, gençleştirme alanı, toprak kaybı ve su üretimi çıktıları dikkate alındığında; STR ve STR3 ün birbirlerine yakın bir seyir izledikleri, ancak STR2 nin diğer iki stratejinin aksine düzensiz bir seyir izlediği görülmüştür. Özellikle ilk periyotlardan itibaren gençleştirme alanları düşük tutularak karbon depolama miktarı arttırılmaya çalışılmıştır. Elde edilen eta dikkate alındığında, yerel halkın isteklerine cevap verebilir olması, son yıllarda gittikçe önemi artan bir değeri amaç edinmesi ve karbon ekonomisi gibi bir kavramın gittikçe dillendiriliyor olması, Köprülü Kanyon Milli Parkı için STR2 nin seçilmesi için çok uygun bir zemin oluşturmaktadır. Çizelge 4. Stratejilere göre planlama yörüngesi boyunca elde edilen bazı plan çıktıları Stratejiler STR STR2 STR3 STR STR2 Periyotlar Gençleştirme Etası (m3) Bakım Etası (m3) 25598.2 5322.0 30645.5 446.4 39.2 2 366082.5 4586.2 336222. 7383.7 328.8 3 40870.3 3750.6 367386. 22450.5 672.9 4 353047. 2950.5 400876.8 28335.9 030.7 5 667784.3 220.8 436530.3 35536.4 38.3 2044765.4 88. 847430.8 823.0 3552.9 Periyotlar Toprak Kaybı (03 ton) Su Üretimi (06 m3) 995 932 994 059 047 2 974 875 980 056 036 3 956 842 969 054 029 4 920 822 954 046 025 5 9 80 908 044 023 9756 928 9805 5259 560 Periyotlar Karbon Depolama (ton) Oksijen Üretimi (ton) 367840.6 4302.8 363055.9 980902.2 09680.0 2 344587.4 404070.5 337423.6 98899.9 077522.0 3 329739.4 400202.7 333453. 879303.6 067207.0 4 27709.3 343963.8 264323.6 73875.8 97233.7 5 80430.2 32830.4 2025.4 4846.5 87503.9 49966.9 887670.2 50928.6 3998968.0 5033778.6 Periyotlar Gençleştirme Alanı (ha) 782.0 69. 583.8 2 860.2 54.4 800.8 3 946.2 33.6 900.7 4 040.8 23.6 44.2 5 44.9 6.6 788.9 4774. 97.3 428.5 4. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Ülkemizde korunan orman alanları yasal, teknik ve örgütsel açıdan birçok sorunla karşı karşıya bulunmaktadır. Bu sorunların yol açtığı en büyük problem ise katı korumacı yaklaşım olarak gözükmektedir. Başlangıçta avantaj gibi görünen bu yaklaşım tarzı, MP ın ilanı ile birlikte yerel halkın orman ürünlerinden yararlanamaması, orman işlerinde çalışamaması, otlatmaya izin verilmemesi, kadastrosu STR3 2949.8 5079.7 9045.9 2498.4 3052.4 02326.4 060 059 057 053 044 5273 96842.5 899797. 889207.3 70486.5 562734.9 4024743.3 yapılmayan yerlerde mülkiyet haklarından yararlanılamaması gibi insan odaklı veya kaynak değerini oluşturan ormanların yangın, böcek, rüzgar gibi tehlikelere karşı direncini arttıracak şekilde bakım görmemesi, ağaçlandırma ve rehabilitasyon çalışmalarında bulunulamaması gibi orman ekosistemi odaklı sorunlara yol açmakta sonuçta sistem kendini adeta kilitleyerek, dış dünya ile bağlantı kesilmekte ve MP dan olan ürün ve hizmet akışı durmaktadır. Korunan orman alanlarında, ister koruma amaçlı olsun ister yerel
29 halkın ihtiyaçları gözetilsin, eğer yukarıda sözü edilen düğüm çözülmek isteniyorsa bu ancak korunan alanlara özgü amenajman planlarının düzenlenmesi ile gerçekleşebileceği ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde korunan orman alanları için düzenlenen planlar incelendiğinde, orman fonksiyonlarının belirlenmesinden etanın saptanmasına kadar olan işlemlerin sezgisel olarak yapıldığı ve klasik yaklaşımla hazırlandığı, korunan alanların kendine özgü turizm ve rekreasyon faaliyetlerinin dikkate alınmadığı görülmektedir. Bu sorunların giderilmesi amacıyla ele alınan bu çalışmada, ETÇAP KDS kullanılarak 3 adet planlama stratejisi geliştirilmiş ve çözülmüştür. Geliştirilen üç strateji birlikte değerlendirildiğinde en fazla toplam etanın 2. mil. m3 ile planlama yörüngesi sonunda odun üretiminin en iyilenmesini amaçlayan STR tarafından elde edildiği görülmüştür. Stratejiler içerisinde en az toprak kaybı miktarı toplam 928 03 ton ile STR2 tarafından elde edilirken, en fazla su üretimi 5273 milyar m3 ile STR3 tarafından sağlanmıştır. Karbon depolama miktarının eniyilenmesini amaçlayan STR2, geliştirilen üç strateji içerisinde hem karbon depolama hem de oksijen üretimi miktarının sırasıyla toplamda.8 mil. ton ve 5.0 mil. ton ile en fazla elde edildiği strateji olmuştur. Bugüne kadar ülkemizde günümüze değin korunan alanlar için düzenlenmiş orman amenajman planları sadece odun üretimine yönelik tasarlandığı, planın tek bir periyotla detaylandığı, uzun vadedeki ürün ve hizmet akışının kestirilmediği, işletme amaçları ile teknik müdahale arasındaki fonksiyonel ilişkilerin kurulamadığı, eta hesabının sadece alan kontrolüne dayandığı, farklı biçim ve şiddette uygulanabilecek teknik müdahalelerin oluşturulup etkilerinin belirlenemediği ve dolayısıyla alternatif plan seçeneklerinin oluşturulamadığı planlar olmuştur. Yapılan çalışma ile yukarıda sayılan bu açmazlar ETÇAP KDS nin kullanımı ile giderilmiştir. Diğer taraftan, Türkiye de korunan alanlarda etkin şekilde amenajman planlarının düzenlenebilmesi için bir dizi gereksinimler söz konusudur. Bu bağlamda getirilecek öneriler şu şekildedir: Orman ekosisteminin sunmuş olduğu tüm fonksiyonlar için ölçüt ve göstergeler geliştirilmeli, daha sonra bu değerler meşcere yapısı veya parametreleri ile ilişkilendirerek sayısal olarak ortaya konmalıdır. Yangın, böcek, fırtına gibi zararların etkisini tahmin edebilecek modeller geliştirilmeli, bu konudaki çalışmalara hız verilmeli ve bu çalışmalar planlama aşamasında kullanılmalıdır. Bu gibi doğal olayların sayısal olarak ifade edilmesi ya da kavranması ile tehlikeler önlenebilecek, bundan kaynaklanan ekonomik kayıp azaltılabilecektir. Düzenlenecek plan bir karar seçeneğini ifade ettiğinden, bu kararın mutlaka oluşturulacak çok sayıda alternatif seçenekler arasından alınması amacıyla, korunan alanların uzun süreli ve çok amaçlı olarak planlanmasında artık sayısal verileri temel alan yöneylem araştırması yöntemleri kullanılmalıdır. Modellemede kullanılacak karar verme tekniği orman ekosistem dinamiğini uzun vadede kestirebilmeli ve planlamacıya karar vermede yardımcı bilgi sunabilmelidir. Çok sayıda üretebilen planlama senaryoları içersinden en uygun alternatif planlama stratejisinin seçiminde; yasal düzenlemeler, personel durumu, ekonomik koşullar gibi çok sayıda etmen göz önünde bulundurulmalıdır. Sonuç olarak, orman ekosistemi içeren korunan alanlar için KDS yardımıyla oluşturulmuş ekosistem tabanlı ve çok amaçlı amenajman planları düzenlenmeli ve ülke sathındaki bütün MP ve TP için yaygınlaştırılmalıdır. KAYNAKLAR Asan, Ü. 999. Orman Kaynaklarının Çok Amaçlı Kullanımı ve Planlama Sistemleri. Ormanların Çok Amaçlı Planlanması Toplantısı, Bildiriler Kitabı: 3340, 5-6 Mayıs, Bolu. Başkent, E.Z., Köse, S., Kaya, Z., Altun, L., Terzioğlu, S., Başkaya, Ş., Eser, T. 2004. GEF-II Biyolojik Çeşitlilik ve Doğal Kaynak Yönetimi Projesi: Türkiye de Biyolojik Çeşitliliğin Orman Amenajman Planlarına Entegrasyonu Strateji ve Tasarımının Geliştirilmesi Sonuç Raporu, 57 s. Başkent, E.Z. 2008. Yalnızçam Ormanlarının Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlanması (ETÇAP) ve Yönetimi Projesinden Arda Kalanlar. Orman Mühendisliği Dergisi, 45(7-8-9): 26-32. Demirel, Ö. 2005. Doğa Koruma ve Milli Parklar. KTÜ Genel Yayın No : 29, Fakülte Yayın No:37, Ders Kitabı, Mayıs, KTÜ Matbaası, ISBN:975-98008-0-2, Trabzon, 424 s. Kadıoğulları, A.İ. 2009. Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasında Konumsal Yapının Kombine Optimizasyon Teknikleri ile Kontrolü: Konumsal Planlama. Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversityesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği ABD, Trabzon, 76 s. Karahalil, U. 2003. Toprak Koruma ve Odun Üretimi Fonksiyonlarının Doğrusal Programlama İle Modellenmesi (Karanlıkdere Planlama Birimi Örneği). Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği ABD, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 84 s. Karahalil, U. 2009. Korunan Orman Alanlarında Amenajman Planlarının Düzelenmesi:Köprülü Kanyon Milli Parkı Örneği. Karadeniz Teknik Üniversityesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği ABD, Doktora Tezi, Trabzon, 72 s. Keleş, S. 2008. Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasına Yönelik Karar Destek Sisteminin Tasarımı ve Prototip Modelinin Geliştirilmesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri
30 Enstitüsü, Orman Mühendisliği ABD, Doktora Tezi, 2 s. Köse, S., Yolasığmaz, H. A., Sivrikaya, F. 200. Ormanlarımızdaki Fonksiyonların Saptanması ve Haritalanması. I. Ulusal Ormancılık Kongresi, Bildiriler Kitabı, S. 52-59, 9-20 Mart, Ankara. Köse, S., Karahalil, U. 2002. Toprak ve Su Koruma Fonksiyonlu Ormanlarda Amenajman Planları. Su Havzalarında Toprak ve Su Kaynaklarının Korunması, Geliştirilmesi ve Yönetimi Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, s. 70-76, 8-20 Eylül, Hatay. Raddi, S., Sümer, S. 999. Genetic diversity in natural Cupressus sempervirens L. Populations in Turkey. Biochemical Systematics and Ecology, 27:779-84. URL-, http://www.milliparklar.gov.tr/mpd/mp/milliparklar.as p. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, (Erişim tarihi: 8.09.20). Yolasığmaz, H.A. 2004. Orman Ekosistem Amenajmanı Kavramı ve Türkiye de Uygulaması. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği ABD, Doktora Tezi, Trabzon, 25 s.