DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ ve ÇEVRESİNDE ÜNİVERSİTE KAMPUS PLANLAMALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME * The Planning Of The University Campuses In The Eastern Mediterrenean Area Ayda BİLGİN Mimarlık Anabilim Dalı Erkin ERTEN Mimarlık Anabilim Dalı ÖZET Çalışmada, Doğu Akdeniz ve Çevresindeki üniversite kampus planlamaları ele alınmıştır. Üniversite kavramı, üniversitelerin tarihi, mimarisi, kentsel tasarım alanlarındaki gelişimi ele alınarak üniversiteler hakkında genel bir bilgi sahibi olunmasına çalışılmıştır. Kent üniversitelerinden kampus üniversitelerine geçiş ile gelişen yerleşim modelleri, büyüme modelleri, ulaşım ağları, yer seçimi gibi tasarım kriterlerine göre belirlenen üniversite kampusları irdelenmiş; analiz ve değerlendirmeleri yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kampus, Planlama, Üniversite. ABSTRACT The investigations were conducted in the universities and cities of mediterrean section of our country. Firstly, the concept of university, the history of universities, the architecture of universities, the development of the urban areas in the city was investigated in this study, Investigates and defines the universities according to their design criteria such as, location selection, transportation, developmental model as well as comparing them with each other. Key Words: Campus, Planning, University. Giriş Ülkemizde kampus üniversitelerinin çoğu yerleşim modelinden kentteki konumuna, yer seçiminden ulaşımına, alt yapısına kadar pek çok planlama sorunuyla karşı karşıyadır. Bu çalışma Doğu Akdeniz Bölgesi ve çevresinde bulunan yedi kampus üniversitesini - Çukurova, Mersin, Mustafa Kemal, Sütçü İmam, Gaziantep, Niğde, Erciyes - kapsamaktadır. Bu bağlamda bu kampus üniversiteleri kapasite, ulaşım ağları, yerleşim ve büyüme modeli bakımından değerlendirilecek ve bulunan planlama sorunları ortaya konulmaya çalışılacaktır. 70 sonrası üniversitelerinin model alındığı, evrensel kriterler çerçevesinde İncelendiği araştırma varılan sonuçların ülkemizde kurulması düşünülen üniversitelere planlama aşamasında kaynak olması amaçlanmaktadır. * Yüksek Lisans Tezi- MSc.Thesis 147
Materyal ve Metot Materyal Araştırma evrenini oluşturan üniversitelerin -Gaziantep, Mustafa Kemal, Sütçü İmam, Erciyes, Niğde, Mersin, Çukurova- hali hazır vaziyet planları, autocadçizimleri, fotoğrafları, Dünya üniversitelerinin vaziyet planları, resimleri ile üniversitelerle ilgili yönetmeliklerden, yükseköğretim kanunlardan yararlanılmıştır. Metot Araştırmanın kurumsal boyutunu, literatür taraması, internet bilgi ağı web siteleri taraması, kütüphane katalogları, konuya değinilen makaleler, Türkçe ve yabancı kaynaklı kitapların indeksleri, kaynakçaları oluşturmaktadır. Araştırmada ele alınan üniversite kampuslarının durum saptaması yerinde gözlemler ve ilgililerle yapılan görüşmelerle sağlanmıştır. Üniversite kullanıcılarıyla görüşülmüş ve üniversite kampuslarının fotoğrafları çekilmiştir. Araştırma Bulguları ve Tartışma Üniversite Kenti Kavramı, İşlevleri ve Büyüme Modelleri Üniversite Kenti (kampus), kentlerin dışında ve yakın çevresinde kurulmakta olup kendine özgü bir düzene sahiptir. Kent üniversitelerinin amaçlarıyla -öğrenim, öğretim, araştırma, uygulama- paralel işleyen bu kurumlar, kapsamları dahilinde, kullanıcıları için gerekli yaşam koşullarını -barınma, spor, kültür aktiviteleri, sağlık ve rekreasyon- sağlamaktadırlar. Bu kapsamda dört işlev; Barınma, üniversitelerin kent dışı konumları, üniversiteye ulaşım şartları, ulaşımda harcanan zaman, öğrenci ve öğretim üyelerinin çalışma sürelerinin belli sınırları olmayışı, kampus ortamı içerisinde çalışma ve adapte olma performansında artış barınma ihtiyacını oluşturmuştur. Kampus içerisinde yer alan öğrenci yurtları, öğretim üyeleri ve personel lojmanları gibi. Çalışma, üniversitelerin temel görevi olan öğretim-öğrenim, araştırmauygulama faaliyetleridir. Kişisel çalışma hücreleri, seminer odaları, değişebilir çok amaçlı derslikler ve laboratuarlar, stüdyo ve atölyeler, kütüphaneler, bilgi işlem merkezleri, araştırma ve yönetim bölümleri gibi. Dinlenme ve Rekreasyon, kampus kullanıcılarının beslenme, dinlenme, sosyal aktivitelerde bulunma, spor yapma, eğlence gibi, çalışma dışında kalan gereksinmeleri karşılar. Spor tesisleri, öğrenci merkezleri, kültür siteleri gibi. Ulaşım, kentten kampusa ulaşım ve kampus içi ulaşım olarak; kullanıcıların taşıtla veya yaya olarak kampus dahilindeki tüm birimlere ilişkisini sağlamaktadır. Yerleşim Modelleri Üniversite kampuslarının planlı büyümesi için yerleşim modelleri oluşturulmuştur. Planlama evresinde, sirkülasyon, alt yapı, ulaşım, taşıyıcı sistem gibi temel kararların ele alınması; binaları oluşturan sistemlerin temel özelliklerini ve işlevselliğinin bozulmasını önlemektedir. 148
Moleküler Tip Yerleşim: Kendi içinde fonksiyonel bütünlüğü sağlamış olan birimlerden oluşur (Şekil 4.1.). Şekil 4.1. Moleküler tip yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) Yaygın Tip Yerleşim: Seyrek bina yoğunluğuna sahip ve geniş peyzaj üzerinde rastlantısal dağılım gösterir (Şekil 4.2.). Merkezde ortak kullanım birimleri kuruludur ve diğer birimlerden çevresinde bırakılan boş alanlarla ayrılırlar. Şekil 4.2. Yaygın tip yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) Lineer Tip Yerleşim: Üniversiteyi oluşturan bütün birimler bir bant üzerinde, doğrusal olarak yerleşmişlerdir (Şekil 4.3.). Şekil 4.3. Lineer tip yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) Ağ Tipi Yerleşim: Akademik birimlerin etrafını ortak kullanım birimleri, barınma birimleri ve diğer birimler, bir ağ gibi sarmaktadır. Kampus oluşumu ızgara biçimindedir (Şekil 4.4.). Arazi topografyasının düz olduğu yerlerde yaygındır. Şekil 4.4. Ağ tipi yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) 149
Haç Tipi Yerleşim: Akademik bölge ile ortak kullanım birimleri kampusun merkezinde birbirlerini dik açıyla kesen iki ayrı bant oluşturmaktadır (Şekil 4.5.). Şekil 4.5. Haç tipi yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) Merkezi Tip Yerleşim: Akademik bölge ile merkezi kütüphane, sosyal tesisler, kongre merkezi gibi ortak kullanımlar çevresinde eğitim alanlarının radyal yerleşim gösterdikleri modeldir (Şekil 4.6.). Şekil 4.6. Ağ tipi yerleşim modeli (Linde, 1971; Kortan, 1981) Büyüme Modelleri Kampus büyüklüğünü, kampusda yer alacak birimler, alt bölümler ve kullanıcı sayıları belirler. Eğitim sistemlerini karşılamak için gerekli mekanların, tür, sayı ve kapladığı alanlar büyüklüğü belirleyen diğer etkenlerdir. Kampusun büyüme ve gelişme gösterebilmesi için, kurulacağı arsa alanının gerekli fiziksel koşulları sağlaması gerekir. Büyüyebilmenin gerçekleşebilmesi için rezerv alanlara, kampus bütününün ve kampusu oluşturan birimlerin büyüyebilen yapıya sahip olmaları gerekmektedir. Kendiliğinden Büyüme: Kullanım alanlarının birbirinden kopuk olarak düzenlendiği yerleşimlerde, büyüme, aralarda kalan geniş boşluklara ek yerleşimler, çevredeki boş alanlara ise yeni kullanım alanlarının yerleşimiyle sağlanır (Şekil 4.7.). Kopuk yerleşim olduğundan ulaşım mesafeleri artmaktadır. Örnek olarak Twente Üniversitesi verilebilir. (Karaaslan, 1979, Karakaş, 1999) Şekil 4.7. Kendiliğinden büyüme modeli, Twente Üniversitesi, Hollanda (Karaaslan, 1979; Karakaş, 1999) 150
Lineer (Doğrusal) Büyüme: Ana aksın her iki tarafına paralel olarak dizili kullanım alanları ile yaya allesini tanımlar; açık uçludur. Büyüme, açık uçlardan istenilen yönde gerçekleşebilir (Şekil 4.8.). Bath Üniversitesi, bu modele örnek olabilir. Şekil 4.8. Lineer büyüme modeli, Bath Üniversitesi, İngiltere (Karaaslan, 1979; Karakaş, 1999) Tek (Aynı) Merkezli Büyüme: Merkez bölge, ortadaki en küçük daire alanıyla tanımlanan ve dışa doğru gelişen iç içe geçmiş halkaların çevrelemesiyle, oluşan kapalı alandır (Şekil 4.9.). Bu modele Stirling Üniversitesi örnektir. Şekil 4.9. Tek (aynı) merkezli büyüme modeli, Stirling Üniversitesi (Karaaslan, 1979; Karakaş, 1999) Moleküler Büyüme: Büyüme için gerekli moleküller, mevcut üniversiteyi oluşturan kütleler arasında bırakılan boşluklara eklenir. Moleküller arasında kütleler için yeterli alan olmadığında büyüme herhangi bir yönde olabilir (Şekil 4.10.). San Diego Üniversitesi örnek olabilir. Şekil 4.10. Moleküler büyüme modeli, San Diego Üniversitesi, California (Karaaslan, 1979; Karakaş, 1999) Bölgeleme (Zoning): CIAM de alınan kararlar doğrultusunda kenti ve üniversite kentini oluşturan dört ana işlev akademik, barınma, ortak kullanım alanları bölgesi ve ulaşım düzeni- bulunmaktadır. 151
Akademik Bölge: Eğitim ve araştırma birimlerinin bulunduğu, genel olarak üniversitenin merkezini oluşturan ve kimlikli yapılarla tanımlanan bölgedir. Barınma Bölgesi: Kampus kullanıcılarının barınma ihtiyaçlarını karşılamak için kullanabileceği lojmanlar, kondominyumlar, misafirhaneler ve öğrenci yurtlarının tamamını kapsayan mekanlar topluluğundan oluşan bölgedir. Ortak Kullanım Alanlar Bölgesi: yönetim alanları ve sosyal alanlar olarak belirlediğimiz mekanlar bütünü bölgenin oluşumunu sağlar. Ulaşım Düzeni: üniversite kampus sınırları içerisindeki ilişkiler ile kampusun kent ile olan bağlantılarını sağlamalıdır. Ulaşım ağını oluşturan elemanlar, üniversitenin heybetini de ortaya koyar. Bu elemanlar, girişler, yollar, meydanlar ve otoparklardır. Kampus içi sirkülasyonu doğru olarak sağlamak için geliştirilen üç formül bulunmakta; yaya- taşıt ulaşımını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirilmiş sistemlerle çözümlemektedir. Yatay düzenleme ile iki boyutlu ayırım: diğer adı ile Radburn sistemi, yaya ve taşıtların aynı düzlemde hareketine olanak tanır. Taşıtlar, ana arter ve ona bağlı tali yollardan merkeze ulaşır. Düşey düzenleme ile üç boyutlu ayırım: değerli alanların verimli kullanılması amaçlayan sistemde yaya- taşıt ayrımı verilecek olan kot farklarıyla sağlanır. Yayataşıt konumlanışlarına göre sistem avantaj ve dezavantajlar gösterir. Zaman düzenlemesi ile dördüncü boyutta ayırım: yaya-taşıt ayrımı zaman faktörü ile sağlanan sistemin maliyet gerektirmemesi avantajdır. Çalışma Kapsamındaki Üniversitelerin Değerlendirilmesi Çukurova Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Balcalı kampusu planlamasında hakim üç bölge mevcuttur. Rastlantısal oluşmuş akademik bölge, onun arasına sıkışmış ortak kullanım alanları, akademik bölgeyle yaya ölçeğinden taşan bir mesafede konumlandırılmış barınma bölgesidir. Akademik bölge, esas olarak tek tip dokuya sahiptir. Barınma bölgesi haricinde kampus içi ulaşım yürüme mesafesi maksimum 15dakikadır (Şekil 4.11.). Çukurova üniversitesi, yaygın tip yerleşim modeline sahip, kendiliğinden büyümenin gerçekleşebileceği bir planlamaya sahiptir. 152
Şekil 4.11. Adana Çukurova Üniversitesi Çiftlikköy Kampusu Yerleşkesinin Değerlendirilmesi Çiftlikköy kampus planlaması, bölgeleme ilkelerine göre tasarlanmış; etaplamaya uygun, büyümeye her zaman imkan veren açık uçlu sistemdir. Akademik bölge, çizgisel biçimde tasarlanmış olup, güneybatı- kuzeydoğu yönünde merkez-ortak kullanımlar bölgesi ile ikiye ayrılmaktadır; farklı nicelik ve nitelikleri olan, simgesel binalardır. Kampus, Akademik bölge ve Barınma bölgesi, çizgisel biçimde tasarlanmıştır. Büyüme lineer olacaktır. Radburn sistemine uygunluk gösteren, yaya ve motorlu araçları birbirinden ayıran ulaşım sistemi uygulanmıştır (Şekil 4.12.). Şekil 4.12. Mersin Üniversitesi Tayfur Sökmen Kampusu Yerleşkesinin Değerlendirmesi Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Tayfur Sökmen kampusu yeni kurulan, bünyesindeki fakültelerin hepsini bu kampusta toplamayı planlayan, ancak henüz barınma ve ortak kullanım alanlarının plana yansıtılmadığı, gelecekteki büyümenin düşünülmediği kampustur. Kampus planlamasında, bölgeleme ilkeleri dikkate alınmamıştır. Yerleşim modeli olarak arazi şeklinden ötürü gelişimin, büyümenin lineer biçimde olacağı söylenebilir. Birbirinin tekrarından oluşan fakülte binaları cephelerinde yapılmaya çalışılan farklılıklarla tekdüzelikten kurtarılmaya çalışılmıştır. Mustafa Kemal üniversitesinde için mevcutta işlenmiş büyüme modeli olmadığından topografyasından varılan sonuç doğrultusunda lineer büyümenin sağlanacağı düşünülmektedir. Henüz kampusun tamamı tamamlanmamasına rağmen kampus içi istenen yaya ölçeği, maksimum 15 dakika sınırını sağlamamaktadır (Şekil 4.13.). 153
Şekil 4.13. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Tayfur Sökmen Kampusu Avşar Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Akademik bölge, kampus alanının doğusunda; ortak kullanım alanı olarak henüz inşa edilmiş olan spor salonları ise kampus alanının batısında yer almaktadır. Gelişimin ve büyümenin de bu yönde olacağı barınma alanı ile akademik alan arasına ortak kullanım alanlarının konumlandırılacağı tahmin edilmektedir. Üniversite yapılarının oluşturduğu dokuya bakıldığında simgesel kimlikli yapı çabasının olduğu görülmektedir. Lineer yerleşim modelinin hakim olduğu kampus yerleşkesinde büyümenin lineer yapılacağı tahmin edilmektedir. Ulaşım düzeni, yayalar ve motorlu araçlar birbirleri paralelinde hareket etmektedir. Motorlu araç yollarının iki yanında yaya yürüme bantları bulunmaktadır (Şekil 4.14.) Şekil 4.14. Kahramanmaraş Üniversitesi Avşar Kampusu Gaziantep Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Akademik bölgenin dokusu, tek tip yapı modelinden oluşmuştur. Ortak kullanım bölgesi, akademik bölgeyle çevrelenmiş, kampus alanının merkezi durumundadır. Barınma bölgesi iki grup bloklardan oluşur; bir tarafta öğrencilere, diğer tarafta öğretim üyelerine hizmet vermektedirler. Ulaşım sistemi Radburn ilkelerine uygun, yaya ölçeğinde tasarlanmıştır. Kampus büyüyebilen, dinamik bir yapıya sahiptir (Şekil 4.15.). Gaziantep üniversitesi, moleküler tip yerleşime sahiptir ve moleküler tip büyüme modeli göstermektedir. 154
Şekil 4.15. Gaziantep Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Kayseri Erciyes kampusu üç bölgeden oluşmaktadır. Akademik bölgeyi oluşturan binalarda belirli bir doku sağlanamamıştır. Fakülteler, tek binalar olarak tasarlanmış, tekrarlanan bir model yerine her yapının kimliğine uygun farklı tip planlama örnekleri uygulanmıştır. Yaygın yerleşim modeline uygun planlama, bölgeler içerisinde de mesafelerin oldukça fazla olmasına nedendir. Barınma bölgesi, olması gerekenin aksine diğer iki bölgeden de uzakta konumlandırılmıştır; kendiliğinden büyüme modeline uygun büyüme gösteren planlamaya sahiptir. Ulaşım sistemi, yayalar ve motorlu araçlar birbirleri paralelinde hareket etmektedir. Motorlu araç yollarının iki yanında yaya yürüme bantları bulunmaktadır (Şekil4.16.). Şekil 4.16. Erciyes Üniversitesi Niğde Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Akademik bölge, tek tip dokuya sahiptir; ancak bina cephelerinde yapılan küçük hareketlerle bu monotonluk bozulmaya çalışılmıştır. Ulaşım düzeni, yayalar ve motorlu araçlar birbirleri paralelinde, aynı düzlem üzerinde hareket etmektedir. Tartışma Yapılan çalışmada varılan sonuçlardan ilki; üniversitenin yer seçiminde göz önünde tutulmuş olan yakın çevreyle olan ilişkisidir. Yedi kampus yerleşkesi de kent merkezlerine yakın alanlarda konumlandırılmışlardır. Yeni kurulan Sütçü İmam ve Mustafa Kemal Üniversitelerinde alt yapı, ulaşım veya çevre düzenlemesiyle ilgili bir planlamaya ulaşılamamıştır. Mersin, Mustafa Kemal, Sütçü İmam, Gaziantep üniversiteleri yerleşkelerinin oturduğu alan büyüklükleri gelecekteki büyümeye yetebilecek 155
durumda iken Çukurova ve Erciyes üniversitelerinin sahip olduğu alanın büyüklüğü dışında topografyasının oluşturduğu kısıtlamalar vardır. Yedi kampusda, rastlantısal olsa da bölgeler arası ilişki şemaları oluşturulduğu sonucuna varılmıştır. Gaziantep, Erciyes ve Mersin Üniversitesi haricindeki kampuslarda barınma fonksiyonu karşılanmamaktadır; öğrencilerin konaklama sorunlarını kendilerinin çözmesini gerektirmektedir. Çukurova Üniversitesinde ise barınma bölgesi mevcuttur, ancak yaya ölçeğinin dışındadır. Çalışma sonucunda; kampus gibi bir bütün oluşturan kent parçasının ulaşımının yaya olarak sağlanması kriterini, yedi üniversiteden sadece iki tanesinde doğru uygulamaya gidilmiştir; yeşil alanların yerini otoparklar almaya başlamıştır. Üniversiteler, teknolojiyi ve ideolojiyi içinde büyüten, kültür sistemi ve toplum organizasyonu, hiyerarşisi gibi niteliklerini yansıtan sosyal sisteminin hızlı değişimi karşısında, ihtiyaç programında yapılması gereken değişimlere uyum sağlayabilen ve taşıyacağı yeni işlevi karşılamada sorun yaşanmasına izin vermeyecek bina şemaları geliştirilmelidir. Kampus yerleşkesinin işlevini bozmasını önlemek ve temel özelliklerini muhafaza edebilmek için, büyümenin, bina grupları düzeyinde sirkülasyon, ulaşım, alt yapı, taşıyıcı sistem vb. sistem kararlarıyla birlikte planlama evresinde düşünülmesi önerilir. Üniversite kampus yerleşkeleri için yerşeçiminin doğru yapılması ve kampus henüz kurulma aşamasında iken yerleşim planlarının mutlaka yapılması önerilir; (üniversite dışında) ilgili belediyeler ve YÖK gibi otoritelerin onayı alınmalı ve daha sonra, yönetimlerin yerleşkeye müdahale etmeleri önlenmelidir. Kaynaklar BİRKAN, G., 1972. Türkiye de Yüksek Öğretim Yapıları. Mimarlık Dergisi, Sayı: 12, Syf. 49-57, İstanbul. BRAWNE, M., University Planing & Design. DERMAN, U., 1990. Akademik Standartlara Saygılı Bir Üniversite Yaratmanın Koşulları, Yüksek Öğretimdeki Sorunlar ve Çözümler. Cem Yayınları, Syf. 47-54, İstanbul. DOBER, R.P., Campus Planing. ERKMAN, U., 1990. Büyüme ve Gelişme Açısından Üniversite Kampuslarında Planlama ve Tasarım Sorunları. İTÜ.Mimarlık Fakültesi, İstanbul. ERSOY, Ş.Y., 1981. Yüksek Öğretim Yapıları Üretim Süreci. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Yapı Araştırma Enstitüsü, Ankara. KARAASLAN, M., 1979. Üniversite Kampus Planlaması. Edirne Müh.- Mim.Akademisi, Edirne. KELEŞ, R., 1972. Yerleşme Kararları Açısından Büyük Kent Dışı Üniversiteler Sorunu. Mimarlık Dergisi, Sayı: 12, Syf. 25-26, İstanbul. KORTAN, E., 1981. Çağdaş Üniversite Kampusları Tasarımı. ODTÜ. Mimarlık Fakültesi, Ankara. 156
OMAY, E., 1990. Üniversitelerin Toplum Yapısındaki Yeri, Yüksek Öğretimdeki Sorunlar ve Çözümler. Cem Yayınları, Syf. 17-29, İstanbul. SÖNMEZ, A., 1972. Üniversitenin Toplumdaki Rolü. Mimarlık Dergisi, Sayı: 12, Syf. 41-43, İstanbul. TEKELİ, İ., 1972. Büyükkent Dışı Üniversitelerin Kuruluş Yeri Sorunları Üzerine. Mimarlık Dergisi, Sayı: 12, Syf. 36-40, İstanbul. TÜREYEN, M.,Yükseköğretim Kurumları- Kampuslar, Tasarım Yayın Grubu, İstanbul. 157