Tarımsal Sulamalarda Atık Suyun Kullanılması ve Bulaşıcı Hastalıklar: Diyarbakır Örneği NeĢe ÜZEN * * Dr. Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, DIYARBAKIR / TÜRKİYE nuzen@dicle.edu.tr
DÜNYADA SUYUN BULUNDUĞU YERLER VE MĠKTARLARI Suyun Bulunduğu yer Hacim (km 3 ) % Okyanuslar 1 321 000 000 97.20 Buzullar 29 200 000 2.15 Yerüstü suları 230 250 0,0171 Yer altı suları 8 406 700 0,625
Hızlı nüfus artıģı Plansız kentleģme Plansız endüstrileģme
4 Nüfus Toprak kaynakları Su kaynakları Su kaynaklarının dengesiz dağılımı yanında 21.yy da su sorunlarını daha da arttıracak 4 önemli faktörden bahsedilir (Environment And Security, 1995). a) Hızlı Nüfus Artışı b) Su Sektörüne Yapılacak Yatırımların Gecikme Riski c) Su Kaynaklarının Kullanımındaki Verimsizlik d) Su Kaynaklarının Kirliliği
Ülke- Kıta Ortalaması Kişi Başına Düşen Kullanılabilir Su Miktarı (yıllık) SURİYE 1.200 m 3 LÜBNAN 1.300 m 3 TÜRKİYE 1.430 m 3 IRAK 2.020 m 3 ASYA ORTALAMASI 3.000 m 3 BATI AVRUPA ORT. 5.000 m 3 AFRİKA ORT. 7.000 m 3 GÜNEY AMERİKA ORT. 23.000 m 3 DÜNYA ORT. 7.600 m 3 Dünyada Kişi Başına Düşen Kullanılabilir Su Miktarları Kaynak: (www.wwf.org.tr 08/02/2007)
Su Tüketim Alanları 8% 5% 11% 13% 12% 30% 87% 75% 59% Tarım Endüstri Evsel
Su kullanım oranı (%) 7 100 80 60 1950 1995 2025 40 20 0 Tarım Sanayi Belediyeler Sektorler Dünyada global su kullanımı Kaynak: Mohtadullah and Bhatia, 1994; FAO, 2004)
8 Dünya Doğayı Koruma Vakfı nın (WWF) Akdeniz de Kuraklık raporuna göre; Türkiye nin de bulunduğu Akdeniz Havzası nda kuraklığın iki nedeni; tarımda yanlıģ sulama teknikleri global ısınma Azalan su kaynakları marjinal suların kullanımı
9 Arıtılmış atık suların kullanımı 1865 de İngiltere, 1904 yılı itibariyle Paris te 5300 ha, 1991 de dünyanın birçok kurak bölgelerinde sulama suyu ihtiyacının %70 ile %90 ı geri kazanılan sulardan sağlandı, Almanya da 100 yıldır atık su ile sulama yapılmakta, İsrail de damla sulama ile sulanan pamuğun tümü, Dünya da 20 mi ha alan atık su ile sulanmaktadır.
Collin, 2008.
Su, hayatın varlığı ve devamlılığı için vazgeçilmez bir kaynaktır. Ġnsanların en önemli haklarından biri de sağlıklı içme ve kullanma suyuna sahip olmaları hakkıdır. Yeryüzündeki tüm hastalıkların yarısı su ile bulaģmaktadır. Su ile bulaģan hastalıklar hem geliģmiģ hem de geliģmekte olan ülkelerde halk sağlığı problemidir.
Suyla BulaĢan Enfeksiyonların sıklığı; Suyun dezenfeksiyonu ve arıtılması, Atık hijyenin sağlanması, Alt yapı hizmetlerinin gelişmesi ve iyileştirilmesi, Özellikle ilkokuldan itibaren kişilere verilecek sağlık eğitimi ile ilişkilidir.
Dünyada her yıl; Dünya nüfusunun ~%20 si güvenilir olmayan içme suyu kullanmakta, 200 milyon insan kirli sulardan kaynaklanan hastalıklara yakalanmakta, 2 milyon insan bu nedenle ölmekte, Ve her 8 saniyede 1 bebek hayatını kaybetmektedir.
Su ve/veya arıtılmıģ atık sularla iliģkili olarak görülen hastalıklar (Salgot, 2001a) Sınıflar Su yolu ile taģınan hastalıklar Su ile yıkanarak giderilebilen hastalıklar Su kaynaklı hastalıklar Su ile bağlantılı böcek vektörlerden kaynaklanan hastalıklar Kötü sağlık koruma önlemleri nedeniyle oluģan enfeksiyonlar Tanımlar, gözlemler, örnekler Suyun sağlandığı sistemler aracılığıyla yayılabilen enfeksiyonlardır. Su patojenler için taģıyıcı görevi görür. Tifoid ateş, kolera, giardiyazis (ishal), dizanteri, bulaşıcı hepatit KiĢisel temizlik için suyun yetersiz olmasından kaynaklanan hastalıklar. Vücudun dış yüzeylerini etkiler. Konjunktivit, trahom, cüzzam, tinea, askariyaz, yavs hastalığı, giyardiyazis, kriptosporidiyozis Enfeksiyonlar sucul omurgasız konukçu bir hayvan vasıtasıyla taģınır. Enfeksiyona neden olan organizmanın yaşam döngüsünün önemli bir bölümü bu sucul hayvanların içinde gerçekleşir. Şistozomiyazis, gine kurdu, filariazis Yerüstü su kaynakları yakınında bulunan veya yaģayan böcekler vasıtasıyla yayılan enfeksiyonlardır. Tripanozomiyazis, sarıhumma, deng hastalığı, onkoserkiyazis (nehir körlüğü), sıtma Genellikle uygun sağlık koruma uygulamalarının olmayıģı nedeniyle toplum içinde yayılırlar. Kancalı kurt, yuvarlak solucan, askariyazis.
Türkiye deki belediyelerin çoğunun %85 inin arıtma tesisi yok. Türkiye de mevcut 2950 belediyeden sadece 438 inin atık suyu arıtılmaktadır. Ülkemizdeki 2950 belediyede, 2010 yılında 3.58 milyar m 3 atık su oluşmuş ve bunun 2.72 milyar m 3 ü (%76 sı) arıtılmıştır (TÜİK, 2010)
Bölgelere göre su ile bulaģan hastalıklar (Tifo, Paratifo, B. Dizanteri, A.Dizanteri ve Hepatit A), (Yüzbinde) Bölgeler Tifo Paratifo B. Dizanteri A. Dizanteri Hepatit A Vaka Morb. Vaka Morb. Vaka Morb. Vaka Morb. Vaka Morb. Marmara 307 1.64 9 0.05 126 0.67 1252 6.70 1116 5.97 Ege 244 2.62 21 0.23 85 0.91 1591 17.09 988 10.61 Akdeniz 1871 20.25 5 0.05 66 0.71 5318 57.57 1107 11.98 İç Anadolu 122 1.01 26 0.22 179 1.48 2966 24.58 1107 9.17 Karadeniz 17 0.20 27 0.32 15 0.18 822 9.89 522 6.28 Doğu Anadolu 704 11.09 50 0.79 42 0.66 472 7.44 447 7.04 GAB 20663 286.98 295 4.10 82 1.14 7848 109.00 3314 46.03 TÜRKİYE 23901 33.59 429 0.6 605 0.85 20463 28.76 8824 12.40 *Morbidite hızı hesaplanırken kullanılan nüfus, Türkiye İstatistik Kurumunun (Eski adı ile DİE) 2000 yılı nüfus sayımından elde edilen projeksiyon kullanılmıştır (Sağlık Bakanlığı, 2005. TSH 2004 Çalışma Yıllığı)
Diyarbakır Ġlinde 2005-2015 Yılları Arasında Su Ġle BulaĢan Hastalıklara ĠliĢkin Saptamalar
18 Diyarbakır ili sektörel su kullanımı (DSİ, 2013) SEKTÖR m 3 / yıl İçme - Kullanma 14.780.000 Sanayi 1.750.000 (%11.9) Evsel kullanım 2.050.000 (%13.8) Sulama (DSİ ve Toprak Su) 10.980.000 (%74.2)
19 Diyarbakır ili yeraltı su seviyeleri (DSİ, 2013) YILLAR ORT. STATĠK SEVĠYE (m) ORT. DĠNAMĠK SEVĠYE (m) 2010 42 65 2011 45 66 2012 115 175 2013 105 152
20 Diyarbakır iline ait kanalizasyon şebekesi ve arıtma tesisi ile hizmet verilen belediye sayıları ve nüfusu Toplam Belediye Sayısı Anket Uygulanan Belediye Nüfusu Kanalizas yon şebekesi ile hizmet verilen belediye sayısı Kanalizas yon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusu Kanalizasyo n şebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) Arıtma tesisi ile hizmet verilen belediye sayısı Arıtma tesisi ile hizmet verilen belediye nüfusu 30 1.188.888 27 1.153.041 97 5 883.786 74 ATIK SU ARITMA TESĠSĠ KAPASĠTESĠ : 167.000 ton / gün Arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) OLUġAN ATIK ÇAMURU MĠKTARI : 30 ton / gün
21
22
Bakteri 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Total Salmonella Typhi - - 4 2 5 15-1 - - - 27 Salmonella Paratyphi A 1 - - - 1 1 - - - - - 3 Salmonella Paratyphi B - - 1-1 1 - - - - - 3 Salmonella Diğer - - 4 1 99 29 - - - - - 133 Shigella Flexneri - - 3 17 25 21 3 2 - - - 71 Shigella Sonnei - - 2 11 22 10 2 - - - - 47 Shigella Dysenteriae - - - 2 2 - - - - - - 4 Shigella Boydi - - - - - 2 - - 2 - - 4 Chlamydra 2 - - - 2 1 - - - - - 5
Diyarbakır Ġline Ait 2005-2015 Yılları Su ile BulaĢan Viral ve Protozoal Kaynaklı Vaka Sayıları (Anonim, 2015) Hastalık 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Total etmeni Entamoeba Histolytica 182 214 559 515 792 134 610 356 79 1581 493 6724 Giardia İntestinalis 402 38 270 369 687 602 532 170-217 157 3444 Hepatit A 38 59 62 58 103 111 273 225 59 50 4 1042
SONUÇLAR VE ÖNERĠLER Artan kent ve kır nüfusu ile birlikte ortaya çıkan katı atık ve kentsel ve endüstriyel atık suların doğru bir şekilde toplanıp, bu suların biyolojik, fiziksel ve kimyasal arıtımı gerçekleştirilmelidir. Atık su arıtma tesislerinin planlama ve projelendirme safhalarında arıtılmış atık suların yüzeysel sulara deşarj şeklinde uzaklaştırılmalarına karar vermeden önce sulama suyu olarak kullanılabilme imkânlarının araştırılması ve projelendirme çalışmalarının buna göre yapılmasının büyük yararları vardır. Atık suların tarımsal sulamalarda kullanılması özendirilmelidir. Ancak su uygulayıcılarının kurallara uygun olarak atık su ile temas etmeden ve uygun sulama yöntemi ile uygun bitkilerin yetiştirmesi sağlanmalıdır. Su uygulayıcı işçilerin suyun doğrudan temasını önleyen çizme, eldiven gibi giysiler kullanmalıdır. Başta sağlık kuruluşları olmak üzere yetkili kurum ve kuruluşlarca okullarda, işyerlerinde, sağlık kuruluşlarında su ile bulaşan hastalıkların önemi anlatılmalı ve bu hastalıklardan korunma yöntemleri ile ilgili bilgiler verilmelidir.
Okul çağındaki küçük yaştaki çocuklara tuvalet eğitimi ve el yıkama alışkanlıkları eğlenceli hale getirilerek öğretilmelidir. Temizlik ve yemek işleri ile uğraşan ev hanımlarının daha az kimyasal kullanarak sirke gibi doğal dezenfektanlar ile atık suyun kalitesinin nispeten iyi hale getirmeleri konusunda İl Halk Sağlığı Müdürlükleri, Aile Sağlığı Merkezleri Yönetici Hekim ve Hemşireleri ve Toplum Sağlığı Merkezi çalışanlarınca eğitim vermeleri sağlanmalıdır. Kırsal kesimlerde yaşayan nüfusa kapalı sistem kanalizasyon şebekesi hizmeti sunulmalıdır. İçme sularının farklı yöntemlerle dezenfeksiyonu (kaynatma, klorlama, ph değişimi vb) sağlanmalıdır Koruyucu hekimliğe önem verilmelidir.
27 DAMLA SULAMA
28
29 Atık suların tarımda kullanılması ile ilgili esaslar ve teknik sınırlamalar (Resmi Gazete, 1991) Tarım Türü Meyvecilik ve Bağcılık Elyaflı Bitki ve Tohum Üretimi Yem Bitkileri, Yağ Bitkileri, Çiğ Yenmeyen Bitkiler ve Çiçekçilik Teknik Sınırlamalar - Yağmurlama metodu ile sulama yasaktır. - Yere düşen meyveler yenmemelidir. - Fekal koliform sayısı 1000/l00 ml - Salma veya yağmurlama sulama yapılabilir. - Yağmurlama sulamada biyolojik olarak arıtılmış ve klorlanmış atıksular kullanılabilir. - Fekal koliform 1000/100 ml - Salma sulama, mekanik arıtılmış atıksu
Bu sonuçlara göre, evsek nitelikli ve fiziksel olarak arıtılmış atık sularının, doğrudan insan beslenmesinde kullanılmayan pamuk gibi bitkilerde kontrollü bir şeklide kullanılabileceği söylenebilir. Ancak, her türlü atık suyun niteliği, nüfus hareketleri, yıl içindeki döneme ve iklim koşullarına bağlı olarak değişebileceği, bu nedenle bu tür atık suların sürekli kontrol ve denetimli kullanılması gerektiği söylenebilir.
BIODIVERSITY IN HEVSEL GARDENS (National Geoghrapic, July 2015)
DOMESTIC PRODUCTION IN HEVSEL GARDENS (National Geoghrapic, July 2015)
34