Özgür Tonus (2015) Eskişehir Kamuoyunda Avrupa Birliği Algısı. Avrupa Birliği Araştırma, Uygulama ve Dokümantasyon Merkezi Yayınları; No.3. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2015. ISBN 978 975-06-1807-9 Türkiye nin Avrupa Birliği ne üyeliği ülkemizde çok konuşulan meselelerin başında gelmektedir. Özellikle 2004 yılından sonra üyelik müzakerelerinin başlamasıyla birlikte Türkiye açısından AB ile ilişkiler hükümetler/devletler düzeyinde yürütülen bir süreç olmaktan çıkmış, toplumsal yaşamın yeniden yapılandırıldığı bir sürece dönüşmüştür. Bu nedenle Türkiye kamuoyunun Türkiye-AB ilişkilerine yönelik görüşleri oldukça büyük önem taşımaktadır. Kamuoyu araştırmaları toplumsal davranış, beklenti ve yönelimlerin ortalama görüntüsünü belirleme amacını güden; kamunun bütününü veya belirli kesimlerini oluşturan bireylerin sosyal, ekonomik, kültürel veya siyasal düşünceleriyle ilgili bilgilerin derlenmesini sağlamaktadır. Türkiye her ne kadar 3 Ekim 2005 tarihinden itibaren fiilen AB ile üyelik müzakerelerine başlamış olsa bile, süreç daha çok diplomatik ve bürokratik kanallar tarafından sürdürülmekte, Türkiye kamuoyu edilgen kalmaktadır. Oysa bir aday ülke için müzakere süreci, AB nin tüm mevzuatının kendi hukuk düzenine aktarılmasını ve uygulanmasını amaçladığından aday ülkenin toplumsal yaşantısında, idari yapısında ve hukuk düzeninde köklü değişimleri gerektirmektedir. Bu ölçüde kapsamlı bir değişimi gerçekleştirebilmek için güçlü kamuoyu desteği sağlanmalıdır. Buna karşılık ulusal düzeyde düzenli olarak yapılan Türkiye kamuoyunun Avrupa Birliği ne bakışını ölçen bir kamuoyu araştırması bulunmamaktadır. En sık başvurulan kaynak, Avrupa Komisyonu tarafından düzenli gerçekleştirilen AB üyesi ve AB aday ülkeleri kapsayan Standart Eurobarometer araştırmalarıdır. Ulusal düzeyde bir ölçek geliştirilip, düzenli olarak kamuoyu görüşlerinin derlenmesi ihtiyacı ortada durmaktadır. Türkiye AB ilişkileri üzerine literatür oldukça geniş olmasına rağmen kamuoyunun görüşleri ve bunlar üzerine yapılan akademik çalışmaların ülkemizde 90 lı yıllarda başladığı görülmektedir. Çeşitli sivil toplum kuruluşları ve akademisyenler tarafından gerçekleştirilen kamuoyu araştırmaları doğrudan AB üzerine olmasa da sınırlı örneklem üzerinden bilgi üretilmesine katkı sağlamıştır. Ancak Türkiye de ülke düzeyinde elde edilen sonuçları, iller veya bölgeler düzeyinde elde edilen bulgularla karşılaştıran çalışmalar yeterli düzeyde değildir. Yerel düzeydeki farklılıkları göz önüne alan ve buradan üretilen nedensel ilişkileri ortaya koyan çalışmaların sayısı oldukça azdır.
2 Gerçekleştirilen Eskişehir de Avrupa Birliği Algısı Bilimsel Araştırma Projesi yerel düzeyde AB algısını ölçen bir çalışma olarak literatüre katkı sağlayacaktır. Araştırmanın temel amacı Eskişehir kamuoyunun AB sürecine yönelik düşünceleri ile reel politik arasındaki farklılıkları ortaya koyabilmek, Eskişehir deki algı ve tutum ile Türkiye genelini karşılaştırabilmek ve Eskişehir in sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyinin AB algısını açısından Türkiye genelinden nasıl bir farklılık yarattığını sergileyebilmektir. Araştırma verileri Haziran-Eylül 2004 aylarında Eskişehir de ikamet eden 20 yaş üzeri 1.106 katılımcıdan yüz yüze görüşme tekniği ile toplanmıştır. Eskişehir sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması açısından Türkiye nin önde gelen illeri arasında yer almaktadır. Araştırmada bu farklılığın Eskişehir de AB ye yönelik bilgi düzeyi, algı ve tutumlar üzerinde etkili olacağı varsayımından hareket edilmiştir. Bu nedenle de araştırmada elde edilen bulgular Avrupa Komisyonu bünyesinde bulunan Kamuoyu Analiz Birimi tarafından gerçekleştirilen Standart Eurobarometer araştırmaları kapsamındaki Türkiye sonuçlarıyla karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma yaptığımız diğer araştırma ise TÜİK tarafından yürütülen Yaşam Memnuniyeti Araştırması kapsamında elde edilen ülke ve Eskişehir e yönelik Türkiye nin AB üyeliğine ilişkin bireylerin referandum eğilimi sonuçlarıdır. German Marshall Fund of United States (GMF) tarafından her yıl gerçekleştirilen Transatlantik Eğilimler araştırması da ülke geneline ilişkin eğilimleri belirlerken kullandığımız bir diğer düzenli araştırmadır. Araştırmada elde edilen bu bulguların Türkiye-AB ilişkilerinde ivme kaybedildiği bir döneme ait olduğu göz ardı edilmemelidir. AB nin, AB üyesi ülkelerin ve Avrupa Vatandaşlarının çoğunun Türkiye nin üyeliğine karşı oldukları algısı yayıldığı bu dönemde, Türkiye kamuoyunda da buna karşılık tepkisel bir tutum gelişmektedir. Nitekim Şekil 1 de sunulduğu üzere düzenli gerçekleştirilen kamuoyu araştırmalarında Türkiye de AB ye yönelik desteğin son 10 yıl içinde anlamlı şekilde azaldığı görülmektedir. Tablo 1: 2014 yılında Türkiye kamuoyunda AB desteği Olumlu Olumsuz Ne olumlu ne de olumsuz Transatlantik Eğilimler 53 29 12 TÜİK Yaşam Memnuniyeti 47,0 28,7 24,3 Eurobarometer 33 36 26 Eskişehir 53,9 22,2 23,9 Elde ettiğimiz sonuçlar Eskişehir in Türkiye geneline ilişkin elde edilen bulgulardan farklılaştığını göstermektedir. Eskişehir kamuoyunun AB üyeliğine yönelik desteğinin %53,9 luk düzey ile hem TÜİK hem de Eurobarometer araştırmalarında Türkiye geneli için elde edilen sonuçlardan daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Bu niteliği ile AB üyeliğine destek açısından Eskişehir in Türkiye genelinden farklılaştığı vurgulanabilir. Kararsız olarak tanımlayabileceğimiz kategorinin payı ise %23,9 oranı ile Türkiye geneliyle benzeşmektedir.
3 80 70 60 50 40 30 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Transatlantik Eğilimler TÜİK Yaşam Memnuniyeti Linear (Eurobarometer) Eurobarometer Linear (Transatlantik Eğilimler) Linear (TÜİK Yaşam Memnuniyeti) Şekil 1 Farklı 3 araştırmada Türkiye kamuoyunun AB üyeliğine verdiği destek Kaynak: Eurobarometre, TÜİK Yaşam Memnuniyeti ve Transatlantik Eğilimler araştırmaları verilerinden derlenmiştir. Araştırma Bulguları Eskişehir de AB Algısı araştırmasına katılanların 610 u erkek (%57,8), 445 i kadın (%42,2) olmak üzere toplam 1106 kişidir. Katılımcıların %60 ı 20-34 yaş aralığında, &2,3 ü ise 65 yaş üştü bireylerdir. Araştırmaya katılanların meslek ve eğitim düzeyine ilişkin bulgular Şekil 2 de sunulmaktadır. Eskişehir kamuoyu AB hakkında bilgilidir. AB hakkındaki bilgi düzeyine ilişkin soruyu yanıtlayan 1100 kişiden 513 ü (%46,6) orta seviyede bilgi sahibi olduğunu belirtmiştir. AB hakkında yüksek düzeyde bilgiye sahip olduğunu düşünen 211 kişi (%19,2), hiç bilgili olmadığını düşünen ise 65 kişi (%5,9) dir. Eskişehir in eğitim seviyesinin Türkiye genelinden yüksek oluşu AB hakkındaki bilgi seviyesine de yansımıştır. Eskişehir de de Türkiye genelinde olduğu gibi AB hakkında bilginin TV ve radyo programları ile günlük gazeteler aracılığıyla elde edildiği sonucuna ulaşılmıştır.
4 İşveren- İşveren- Küçük ölçekli Sanayicibüyük ölçekli imalat-ticaret, 5,1 ticaret, 0,8 Serbest meslek, 4,7 Çiftçi, 1,3 İşsiz, 3,3 Gönüllü STK çalışanı, 2,2 Yüksek Lisans- Doktora- Lisansüstü, 6,6 İlkokul/ İlköğretim, 4 Ortaokul, 4,6 Özel sektör (Beyaz Yakalı), 6,7 Özel sektör işçi, 9,7 Öğrenci, 37,1 Fakülte, 30,3 Lise-dengi, 33,1 Kamu-memur/ işçi, 20,5 Kamu-üst düzey yönetici, 1,8 Ev hanımı, 6,8 Yüksekokul, 21,3 Şekil 2 Araştırma katılımcılarının meslek ve eğitim profili AB ye bakış ikiye bölünmüştür. Katılımcıların AB ile ilgili ifadelere katılım dereceleri Şekil 3 te verilmiştir. Eskişehir kamuoyunun %54,3 ü AB nin Avrupa da demokrasiyi güçlendirdiğini düşünmektedir. AB nin Avrupa da barış ve güvenliği sağladığında ilişkin ifadeye katılanların oranı ise %52,7 dir. AB nin ABD, Rusya, Çin gibi ülkelere karşı üyeleri arasında dayanışma sağladığı (%47,8) düşünülmektedir. Eskişehir kamuoyunda AB nin bir Hıristiyan kulübü olduğunu düşünenler %44,8, AB nin emperyalist olduğunu düşünenler ise %45 lik oranlarla dikkat çekmektedir. 11,3 14,2 20,3 28,8 25,5 8,9 17,4 21,0 20,0 10,9 16,6 24,6 29,2 18,6 15,2 19,2 20,7 22,5 22,3 13,2 13,5 28,4 25,1 19,9 32,7 AB, Avrupa'da demokrasiyi güçlendirir. AB, Avrupa'da barış ve güvenliği sağlar. AB ABD, Rusya, Çin gibi ülkelere karşı üyeleri arasında dayanışma sağlar. AB, Hıristiyan kulübüdür. AB, emperyalisttir. Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne De Katılmıyorum Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Şekil 3 AB ile ilgili ifadelere katılım derecelendirmesi
5 Almanya Türkiye için en önemli AB ülkesidir. Eskişehir kamuoyu Türkiye açısından AB üyesi ülkelerden Almanya yı %51 oran ile en önemli ülke olarak görmektedir. Bu ülkeyi önem sırası açısından %30 luk payla İngiltere izlemektedir. Fransa ve Yunanistan ise toplamda %12 lik payla kamuoyunun önemsediği diğer AB ülkeleri olmuştur. AB ülkelerinde kurallara bağlılık ile insana ve yaşam kalitesine verilen önem Türkiye den çok farklıdır. Katılımcılardan daha önce AB üyesi ülkelerden en az birinde bulunup bulunmadığına yönelik soruyu yanıtlayan 921 kişinin %23 ü daha önce AB üyesi ülkelerden birini ziyaret etmişken %77 si ziyaret etmemiştir. AB üyesi ülkeleri ziyaret edenlerin %49 u Türkiye ile AB üyesi ülkeler arasındaki en önemli farklılığın insana ve yaşam kalitesine verilen önem olduğunu vurgulamıştır. AB üyesi ülkeleri ziyaret eden katılımcıların %21 i kurallara bağlılığı bir farklılık olarak görürken %3 ü hiçbir farklılık görmediği yönünde fikir beyan etmiştir. Eğitim düzeyinin yüksekliği Kültürel farklılık 7% 10% Ekonomik gelişmişlik seviyesi 10% Kurallara bağlılık 21% Fark yoktur 3% İnsana ve yaşam kalitesine verilen önem 49% Şekil 4 AB üyesi ülkeleri ziyaret edenlerin gördüğü farklılıklar Eskişehir de AB üyeliğine destek %53,9. Araştırma katılımcıları arasında Türkiye nin AB üyesi olmasını destekleyenlerin oranı %53,9 iken desteklemeyenlerin oranı %22,2 dir. Kararsız olarak değerlendirebileceğimiz kesimin oranı ise %23,9 düzeyindedir. Kesinlikle Kesinlikle Karşıyım, 9,9 Destekliyorum, 16,1 Karşıyım, 12,3 Destekliyorum, 37,9 Ne destekliyorum ne de desteklemiyorum, 23,9 Şekil 5 Türkiye nin AB ye üyeliğine destek (%)
6 Eskişehir de bireylerin AB üyeliğine verdiği destek ile mesleği ve AB hakkında sahip olunan bilgi düzeyi arasında anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir. Meslek grupları açısından baktığımızda Eskişehir de özel sektörde çalışan beyaz yakalılardan ve KOBİ lerden nispi olarak AB üyeliğine yüksek destek gelmektedir. AB hakkında kendilerini daha bilgili olarak gören kesimlerden de AB üyeliğine daha fazla destek verildiği görülmektedir. Buna karşılık katılımcıların yaşı ve gelir düzeyi ile AB üyeliğine verdikleri destek arasında anlamlı ilişkiler tespit edilememiştir. Ortalamalar dikkate alındığında Eskişehir de AB üyeliğine düşük gelir grubundan daha fazla destek gelmektedir. Eskişehir de yaş grupları açısından AB üyeliğine verilen desteğe bakıldığında 50 yaş üzeri bireylerde destek nispi olarak yüksektir. TÜİK in Yaşam Memnuniyeti Araştırması kapsamında elde edilen bulgularda Türkiye genelinde AB üyeliğine karşıtlık 65 yaş üstü bireylerde daha yüksektir. Eskişehir de ise her yaş grubundan üyelik yönünde destek gelmekle birlikte yaş arttıkça destek de artmaktadır. Özellikle 20-29 yaş grubunda olan gençlerin yüksekokul-fakülte veya lisans üstü eğitim aşamasında olduklarını göz önünde bulundurulduğunda, AB üyeliğine verilen desteğin Eskişehir de bu kategoride nispi olarak düşük olması dikkat çekicidir. Bu bulgular da TÜİK in Türkiye geneline ilişkin bulgularının tam tersi yöndedir Türkiye nin AB ye kaç yıl sonra üye olacağına dair katılımcıların beklentilerini ortaya koyan bulgular göstermektedir ki, 258 kişi (%55,1) 1-10 yıl gibi kısa bir vadede, 135 kişi (%28,8) 11-20 yıl gibi bir uzun vadede, 75 kişi (%16) 21-50 yıl gibi uzun vadede Türkiye nin AB ye üye olacağı doğrultusunda yanıtlar vermiştir. Genel olarak Eskişehir kamuoyunda üyelik beklentisinin 20 yıl içinde gerçekleşeceği şeklindedir. Bu eğilim Türkiye Cumhuriyeti nin 100. yılı olan 2023 te AB üyesi olabileceği algısıyla da örtüşmektedir. Diğer taraftan katılımcılardan 523 kişi ise Türkiye nin AB ye hiçbir zaman üye olamayacağını düşünmektedir. Eskişehir AB üyeliğinin ekonomik faydalar getireceğini düşünmektedir. Türkiye nin AB üyesi olması halinde Türkiye nin elde edebileceği kazanımlara yönelik katılımcıların görüşleri Şekil 6 da sunulmaktadır. Katılımcılar AB üyeliğinin getireceği vizesiz seyahat, AB ülkelerinde çalışma hakkı ve hayat standardının yükselmesi gibi ekonomik getirilere öncelik vermişlerdir. Türkiye de hayat standardının yükselmesi ve daha demokratik bir ülke olacağı beklentisi ise diğer öne çıkan fayda kategorisidir. Eskişehir kamuoyunun AB den beklentileri Eurobarometer araştırmalarında ortaya çıkan Türkiye genelinin beklentileri olan ekonomik refah, Avrupa da eğitim, seyahat ve çalışma hakkı beklentileriyle örtüşmektedir.
7 Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne De Katılmıyorum Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum 8,1 6,9 5,7 6,3 8,7 8,9 10,7 13,8 15,6 13,7 15,9 12,2 14,4 15,9 12,1 15,8 22,5 20,2 23 28,4 26,9 26,3 27,2 29 28,5 32 31,2 36,9 42,4 40,8 Vize almadan Avrupa'da seyahat edebiliriz. Avrupa ülkelerinde çalışma hakkı kazanırız. Türkiye ekonomisi daha güçlü hale gelir Türkiye diğer Müslüman ülkelere örnek olur. Türkiye daha demokratik bir ülke olur. Hayat standardımız yükselir. Şekil 6 Türkiye nin AB üyesi olması halinde elde edilecek faydalara ilişkin katılım dereceleri (%) Demokratikleşme reformları ve AB müktesebatına uyum AB üyelik sürecini hızlandırır. Türkiye nin AB üyeliğini engelleyen faktörlere yönelik ifadelere katılım derecelerini Şekil 7 de sunulmuştur. Söz konusu ifadelere katılım dereceleri arasında belirgin farklar olmadığı görülmektedir. Burada ayrışma AB üyeliğine verilen destekle yaşanmaktadır. Katılımcıların %46,5 i AB nin Türkiye yi hiçbir zaman üyeliğe kabul etmeyeceğini düşünmektedir. Eskişehir kamuoyunun %22,2 sinin Türkiye nin üyeliğine karşı olduğu bulgusunu göz önünde bulundurduğumuzda, karasız olan %23,9 luk kesimin içinde de AB nin Türkiye yi hiçbir zaman üyeliğe kabul etmeyeceğini düşünenlerin olduğu söylenebilir. Türkiye nin üyeliğini destekleyenler Türkiye nin demokrasisinin gelişmemesini ve Türkiye nin üyelik yolunda yükümlülüklerini yerine getirmemesini üyelik sürecinin önündeki en önemli engeller olarak görmektedir. Diğer taraftan üyeliğe karşı olanlar ise Türkiye nin ahlaki ve kültürel değerlerinin Avrupa ya uygun olmamasını ve Türkiye nin Müslüman bir ülke olmasını engel olarak görmektedir.
8 Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Ne Katılıyorum Ne De Katılmıyorum Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum 20 18 20 23,6 18,2 19,7 22,5 24,1 21 12,6 16,9 22,8 24,9 22,1 13,2 15 17,2 24,4 16,2 14,8 14,5 24,2 21,1 25,4 14,4 19,8 17,5 16,7 14,9 18,2 21,4 21,1 24,5 27,2 31,6 Türkiye Müslüman bir ülke olduğu için AB'ye üye olamaz. Ahlaki ve kültürel değerlerimiz Avrupa'ya uygun olmadığı için AB'ye üye olamaz. Türkiye ekonomisi yeteri kadar güçlü olmadığı için AB'ye üye olamaz. Türkiye üye olmak için yapması gerekenleri yerine getirmediği için AB'ye üye olamaz. AB bizi hiçbir zaman üyeliğe kabul etmeyecektir. Kıbrıs sorunu çözülemediği için Türkiye AB'ye üye olamaz. Türkiye'de demokrasi gelişmediği için Türkiye AB'ye üye olamaz. Şekil 7 Türkiye nin AB üyeliği engelleyen faktörlere yönelik ifadelere katılım dereceleri (%) Türkiye-AB ilişkileri günümüzde iyi değil, önümüzdeki 5 yılda da düzelmeyecek. Katılımcıların günümüzde Türkiye - AB ilişkilerini nasıl değerlendirdiğine yönelik bulgular şekil 8 de sunulmuştur. Buna göre ilişkileri kötü ve çok kötü bulanların oranı %47,1 dir. İlişkileri ne iyi ne kötü bulanların oranı ise %46,9 dur. İlişkilerin ivme kaybettiği bir yıl olan 2014 yılında Eskişehir kamuoyunda Türkiye-AB ilişkilerini iyi bulanların oranı ise sadece %6 dır. Önümüzdeki 5 yıl içinde Türkiye-AB ilişkilerinin nasıl olacağına yönelik beklentiler katılımcıların %6,2 si 5 yıl içinde ilişkilerin kopacağını, %24,2 kötüleşeceğini, %53,6 sı ise aynı kalacağını öngörmektedir.
9 İyi; 6,0 Çok kötü; 14,0 Ne İyi Ne De Kötü; 46,9 Kötü; 33,1 Şekil 8 Günümüzde Türkiye- AB ilişkilerinin durumuna ilişkin değerlendirme AB Türkiye için rakip ve paydaş: Eskişehir kamuoyu Türkiye için AB ni nasıl tanımlamaktadır? sorusuyla elde edilen bulgular Şekil 10 da verilmektedir. Katılımcıların birden fazla seçeneği işaretleyebildiği bu soruda Eskişehir kamuoyunun genellikle AB yi Türkiye açısından hem paydaş hem de rakip olarak gördüğü sonucu elde edilmiştir. 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Düşman Rakip Paydaş Partner Dost Şekil 9 Türkiye için AB nin ne anlama geldiğine yönelik değerlendirmeler AB üyeliği gençler, öğrenciler ve işadamlarına yarar sağlar: Katılımcılar, Türkiye nin AB üyeliğinden sanayiciler ve işadamları, gençler, öğrenciler ve işsizlerin yarar sağlayacağı yönünde görüş bildirmişlerdir. En az yararı ise çiftçilerin sağlayacağı yönünde yanıtlar bulunmaktadır (Şekil 10).
10 Çiftçiler 42 Hiç kimseye yarar sağlamaz 58 Türkiye'nin bölünmesini isteyenler Azınlıklar Etnik Gruplar 129 144 174 Politikacılar İşsizler 332 374 Öğrenciler Gençler 417 418 Sanayiciler-İşadamları 557 0 100 200 300 400 500 600 Şekil 10 Türkiye nin AB üyesi olmasından yarar sağlayacak kesimler Sonuç Araştırmayla elde edilen sonuçlar Eskişehir in Türkiye geneline ilişkin elde edilen bulgulardan farklılaştığını göstermektedir. Eskişehir de Türkiye nin AB üyeliğine yönelik desteğinin %53,9 luk düzey ile hem TÜİK hem de Eurobarometer araştırmalarında Türkiye geneli için elde edilen sonuçlardan daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Bu niteliği ile AB üyeliğine destek açısından Eskişehir in Türkiye genelinden farklılaştığı vurgulanabilir. Kararsız olarak tanımlayabileceğimiz kategorinin payı ise %23,9 oranı ile Türkiye geneliyle benzeşmektedir. Bu farklılığı yaratan nedenler arasında araştırma sonucunda elde edilen Eskişehir kamuoyunun AB hakkında kendisini bilgili olduğunu düşündüğü bulgusu gösterilebilir. Eskişehir in eğitim seviyesinin Türkiye genelinden farklılığı AB hakkındaki bilgi seviyesine de yansımıştır. Benzer araştırmaların sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında öne çıkan İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Antalya ve Bursa gibi illerde de gerçekleştirilerek karşılaştırma yapılmasıyla alanyazına önemli katkılar sağlanacağı düşünülmektedir. Türkiye genelinde AB ye yönelik destek son 10 yılda azalmaktadır. Eskişehir e yönelik elde ettiğimiz bulgular kamuoyunun AB hakkında bilgi düzeyinin artmasının yanında demokratik ve sosyo-ekonomik dönüşüm beklentilerinin karşılanması ile Türkiye nin AB üyelik sürecine de daha fazla sahip çıkılacağı fikrini desteklemektedir. Türkiye her ne kadar 3 Ekim 2005 tarihinden itibaren fiilen AB ile üyelik müzakerelerine başlamış olsa bile, süreç daha çok diplomatik ve bürokratik kanallar tarafından sürdürülmekte, Türkiye kamuoyu edilgen kalmaktadır. Oysa bir aday ülke için müzakere süreci, AB nin tüm mevzuatının kendi hukuk düzenine aktarılmasını ve uygulanmasını amaçladığından aday ülkenin toplumsal yaşantısında, idari yapısında ve hukuk düzeninde köklü değişimleri gerektirmektedir. Bu ölçüde kapsamlı bir değişimi gerçekleştirebilmek için güçlü kamuoyu desteği sağlanmalıdır.