KORKMADAN ÖĞRENMEK OKUL ve OKUL ÇEVRESİ GÜVENLİĞİ ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Sosyal Araştırmalar Merkezi USAK RAPOR NO: 11-06 Dilek Karal Eylül 2011
Korkmadan Öğrenmek: Okul ve Okul Çevresi Güvenliği USAK Sosyal Araştırmalar Merkezi Yazar Dilek Karal Katkı Sunanlar Mehmet Güçer Elvan Aydemir USAK RAPORLARI NO: 11-06 Eylül 2011 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ International Strategic Research Organization
USAK Raporları No: 11-06 USAK Raporları Editörü : Mehmet GÜÇER Yardımcı Editörü : Gözde Damla ÇİTLER Copyright 2011 USAK Derneği Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Küthüphane Katalog Bilgileri Korkmadan Öğrenmek: Okul ve Okul Çevresi Güvenliği Tablo ve şekil içermektedir. USAK Yayınları ISBN: 978-605-4030-58-3 Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) 212 28 86-87 Faks: (0312) 212 25 84 www.usak.org.tr - www.turkishweekly.net www.usakgundem.com - info@usak.org.tr
1. OKUL GÜVENLİĞİNİN UNSURLARI... 7 A. Güvenli Okullar Yaklaşımı... 7 B. Okul Mekânlarının Güvenliği... 12 1. Okul İç ve Dış Fiziki Düzenlemeleri... 13 C.Sağlıklı Psiko-sosyal Ortam... 23 1. Güvenli Okul İklimi (Sosyal ve Psikolojik Güvenlik)... 23 2. OKUL VE OKUL ÇEVRESİNDE YAŞANAN GÜVENLİK PROBLEMLERİ... 25 A. Şiddet... 26 1. Zorbalık (Bullying)... 28 2. Çatışma... 30 B. Suça Karışma... 30 C.Madde Bağımlılığı... 31 D. Öğrencileri Tehdit Eden En Önemli Tehlike: İstanbul Örneği... 34 3. TÜRKİYE DE OKUL VE OKUL ÇEVRESİNDE ŞİDDETİN BOYUTLARI... 37 A. Cezalandırma Şekli Olarak Şiddet... 37 B. Öğrenciler Arasında Yaşanan Şiddet Olayları... 39 C. Eğitimci Davranışı ve Şiddet İlişkisi... 41 4. OKULDA SUÇ VE ŞİDDETE KARŞI ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR... 43 A. Sosyal Düzensizlik... 43 B. Sosyal Kontrol Eksikliği... 45 C. Okul İklimi ve Güvenlik İlişkisi... 47 D. Okulun Davetkar Yapısı ve Güvenlik İlişkisi... 50 5. ŞİDDETE ALTERNATİF BİR BAKIŞ: İletişimsel Yaklaşım Modeli... 53 A. İletişimsel Yaklaşım Modeli... 53 B. Okul ve Okul Çevresi Güvenliğinden Kimler Sorumlu?... 56 1. Aktörlerin Tanımlanması: İstanbul Örneği... 57 6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 61 7. EYLEM PLANI: OKUL GÜVENLİĞİNDEN KİMLER SORUMLU?... 63
USAK SOSYAL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ USAK Sosyal Araştırmalar Merkezi ülkemizde pek çok alanda yaşanan toplumsal sorunlara bilimsel araştırmalara dayalı ve uygulanabilir çözümler sunmayı temel alan bir birimdir. Merkezimizde günümüze kadar gerçekleştirilen projeler, medya ve politika yapıcılardan ilgi görmüştür. Projelerimiz, çalışılan alanlarla ilgili araştırma tekniklerinin etkin kullanımı, objektif yorumlara öncelik verilmesi ve güvenilirliği dolayısıyla UNICEF, TÜBİTAK, USİDER gibi kuruluşların desteğini almıştır. Sosyal Araştırmalar Merkezi uzmanları siyasi katılım, göç, sosyal entegrasyon, Avrupa daki Türk Diasporası, suç, kriminoloji ve şehir güvenliği, Türkiye de kültür ve politika, kadın çalışmaları, kültür sosyolojisi alanlarında çalışmalar yapmaktadır. DİLEK KARAL: Kadın çalışmaları, göç, kentleşme, Türkiye de dil, kültür ve politika konularında çalışmalarını yürütmektedir. Karal, ilgili alanlarda farklı USAK projelerinde görev almıştır.
Günümüzde toplumsal yaşam normlarındaki farklılaşmalar, sosyo-ekonomik yapıda yaşanan dönüşümler ve yükselen yaşam beklentileri, okullarda yenigüvenlik tehditleri oluşturmaktadır. Okullarda farklı dönemlerde tehdit olarak algılanan unsurlardaki değişim, öncelikle bu yeni yapının anlaşılmasınıgerekli kılmaktadır. Okullarda oluşan yeni risklerin ve güvenlik tehditlerininkapsamlı bir analizinin yanı sıra, bu tehditlerin en aza indirilmesindefarklı aktörlere düşen sorumlulukların tanımlanması elzemdir. Genel kanının aksine, okul güvenliğinin sağlanmasına yönelik uygulamalar, sadece şiddetin ve/veya suçun önlenmesine yönelik çalışmalardan oluşmaz. Okul güvenliğinin aşamaları, okul ve çevresindeki fiziksel şartların dezavantajlı konumlarının giderilip, güvenli hale getirilmelerinden, çocuk gelişimi ve psikolojisi konusunda eğitimli personele; suç ve şiddet karşısında farkındalığın oluşturulmasından, öğrencilerin aileleri ile olan sağlıklı ve etkili bir iletişime kadar uzanan geniş bir yelpazede ele alınmalıdır. 1 Bu raporun amacı, ülkemizde öğrenci ve eğitimcileri kapsayan şekilde okul ve okul çevresi güvenliğinin farklı boyutlarını tartışmak, bu sorunların nedenlerini incelemek ve oluşan güvenlik tehditlerine karşı çok sektörlü stratejiler geliştirilmesi yönünde öneriler sunmaktır. Raporun son kısmında yer alan Okul ve Okul Çevresi Güvenliği Eylem Planı, okul ve okul çevresi güvenliğinden sorumlu farklı aktörlere düşen rolleri tanımlamakta, öne çıkan sorunların çözümünde işbirliği yapılacak aktörleri uygulamaya yönelik şekilde ele almaktadır. Güvenli okul, gençlerin ve çocukların öğretmenlerden, okul yöneticilerinden ve okulda görevli kişilerden veya akranlarından şiddet görmediği ve şiddet görme korkusu yaşamadığı bir ortam olarak tanımlanmaktadır. Bunun yanı sıra, okulun sosyal ortamı, tasarımı, iç donanımı ile bütüncül bir güvenlik algısı sunması da güvenli okulun öne çıkan unsurlarıdır. Okullardaki güvenlik algısı öğrenciler için en az eğitim kadar önemli bir ihtiyaçtır.
Ülkemiz eğitim kurumlarında verilen eğitimin başarılı olmasındaki en temel etkenlerden biri de eğitim öğretimin sağlandığı mekânlar olan okulların güvenli ve emin ortamlar olmasıdır. Eğitim kalitesinin arttırılmasında, öğrencilere güvenli ve kendilerini ilgi ve yeteneklerine uygun şekilde ifade edebilecekleri ortamların sunulması, gerçekleştirilmesi gereken en temel unsurdur. Okul ve okul çevresi güvenliği ve eğitim- öğretim başarısını karşılaştıran çalışmalar, okulda suç ve eğitim başarısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki ortaya koymaktadır. Ülkemizde her yıl pek çok öğrenci okul ve okul çevresinin fiziksel ve çevresel tasarımında yaşanan problemler nedeniyle güvenlik tehditlerine maruz kalmaktadır. Ülkemizde okul ve okul çevresinin tasarımı ve fiziksel güvenliğinin gelişmiş standartları yoktur. Bu durum çocuk ve gençlerin sağlıklı ve güvenli ortamlarda eğitim öğretim almasının önüne geçmektedir. Toplumun değişen yapısı ve yaşam şartlarına paralel olarak, okullarda oluşan güvenlik tehditleri de farklılaşmaktadır. Okulun fiziksel güvenliği ve psiko-sosyal ortamının güvenli oluşunun yanı sıra, okulların şiddet, suça karışma ve madde bağımlılığı gibi unsurlardan da korunması önemlidir. 2 Ülkemizde genel olarak şiddet, bireylerin birbirlerine fiziksel olarak zarar vermesi olarak algılanmaktadır. Fakat okullardaki mevcut şiddet, fiziksel şiddet, sözlü-duygusal-psikolojik şiddet, cinsel şiddet ve ekonomik şiddet farklı şiddet türlerini de kapsamak- tadır. Şiddet ve suç oluşma süreçlerinin dikkatle takibi ve bu çerçevede farklı aktörlerin konu ile ilgili işbirliğine ihtiyaç duyulmaktadır. İstanbul da farklı okullarda gerçekleştirilen araştırmalar, öğrenciler arası fiziksel şiddetin yaygınlığına dair net veriler sunmaktadır. Öğrencilerin % 50 si, bu çalışmalar çerçevesinde kavgaya karıştıklarını ifade etmişlerdir. Bu şiddet türüne dâhil olan öğrencilerin, kavga sonucu bir başkasını yaralama veya kendilerinin yaralanması durumu göz ardı edilemeyecek kadar ciddi boyutlardadır. Öğrencilerin, %15,4 ü karıştığı kavgalarda kendisi fiziksel olarak yaralanırken, daha yüksek bir oranı (%26,3) başkasını fiziksel olarak yaraladığını ifade etmiştir. Farklı çalışmalar, öğretmen ve yönetici davranışlarının okullarda ortaya çıkan şiddet olaylarına da etkisi olduğuna işaret etmektedir. Öğrencilerin yaşları ve eğitim gördükleri sınıflar yükseldikçe okul iklimini daha güvensiz olarak algıladıkları görülmektedir. Benzer şekilde öğrencilerin okul içerisindeki farklı faaliyetlere katılımının ve ders başarılarının da öğrencilerin okul güvenliği algısını etkilediği görülmüştür. USAK tarafından gerçekleştirilen İstanbul Kent Güvenliği Projesi kapsamında uygulanan alan araştırması bulgularına göre, İstanbul un 32 ayrı ilçesinde yaşayan ma-
halle sakinlerinin okulda öğrencileri tehdit eden en önemli tehlikeyi uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü arkadaş çevresi ve okul düzeninin ve okul çevresinin bozukluğu olarak tanımlamaktadır. Bu çerçevede madde bağımlılığı günümüzde özellikle gençleri tehdit eden en önemli sorunlar arasında yer almaktadır. Yapılan araştırmalara göre madde kullanımı ve bağımlılığında en önemli risk grubunu 12 24 yaş arasındaki gençler oluşturmaktadır. Bu kitlenin büyük bölümü ise örgün ve yaygın eğitim kapsamındadır. Okullarda şiddeti analiz etmeye yönelik merkezimizce geliştirilen İletişimsel Yaklaşım Modeli, pratik olarak şiddetin türleri ve davranış kalıplarında şiddetin dışa vurulan, farklılaşan karakteri üzerine odaklanmaktadır. Bu model, şiddetin birbirinden farklı ve karmaşık nedenlerinin incelenmesinde, kişiler arası ilişkiler ağından yola çıkar. Bu ilişkiler ağı basit şekilde okul içerisinde oluşan ve okulun sakinleri tarafından da kabul gören hiyerarşik ağlardır. Özetle, elinizdeki rapor, okul ve okul çevresi güvenliğinin farklı boyutları haiz yapısının analiz edilmesinde farklı aktörlerin işbirliğine imkân tanıyan bütüncül politikalar çerçevesinde hareket edilmesinin önemini vurgulamaktadır. Bu bağlamda rapor, çocuk ve gençlerin farklılaşan ihtiyaçlarına paralel şekilde değişen güvenlik algılarının yüksek tutulmasının, eğitim- öğretimin belirli standartlar çerçevesinde tasarlanmış, sosyal ve psikolojik ortamı sağlıklı okullarda gerçekleşmesi ile ilişkisini ortaya koymaktadır. Rapor ayrıca okul güvenliğinin, ülkemizde oluşturulacak eğitim- öğretim stratejilerinin temel başlıklarından biri olarak belirli standartlara kavuşturulmasını ve bu konuda farklı aktörlerle Milli Eğitim Bakanlığı arasında gerçekleştirilebilecek olası işbirliklerine yönelik alternatifleri tartışmaktadır. 3
4
Kentsel alanlarda yaşam koşullarının getirdiği bir telaşla aileler, çocuklarının gelişimi ve eğitimi için onlara yeterli zamanı ayıramamaktadırlar. Dolayısıyla, bu gelişim büyük ölçüde çocuğun zamanının büyük bir kısmını geçirdiği okullarda tamamlanmaktadır. Kentsel alanlarda yaşam koşullarının getirdiği bir telaşla aileler, çocuklarının gelişimi ve eğitimi için onlara yeterli zamanı ayıramamaktadırlar. Dolayısıyla, bu gelişim büyük ölçüde çocuğun zamanının büyük bir kısmını geçirdiği okullarda tamamlanmaktadır. Bu şartlarda okulun yetersiz kalan fiziksel ve sosyal önlemlerinden kaynaklanan kısıtlı okul ve okul çevresi güvenliği, çocuklar üzerinde tehlike oluşturmaktadır. Bu durum çocukları şiddet ve suça yöneltebilecek bir risk oluştururken aynı zamanda farklı güvenlik tehditlerine de kapı aralamaktadır. 5 2010/ 2011 eğitim- öğretim yılı itibari ile yaklaşık 16 milyon öğrenci ve 600 bin öğretmen eğitim öğretim süreci içerisinde yer almaktadır. Rakamların büyüklüğü, eğitim öğretimin kalitesi kadar bu sürece dahil olan kitleye dair güvenlik tehditlerinin etki alanının da ne kadar geniş olduğunu da gözler önüne sermektedir. Okul ve okul çevresi güvenliğine yönelik tehditler, yalnıza bu süreç içerisinde yer alan çocuk ve gençleri değil, toplumun geniş bir kesimini, aileleri, eğitimcileri de yakından ilgilendirmektedir. Öte yandan çok yönlü yapısıyla okul ve okul çevresi güvenliğinin sağlanması geniş çaplı stratejileri ve farklı aktörlerin işbirliğini gerektiren çok yönlü bir konudur. Okul ve okul çevresinde karşılaşılan farklı güvenlik tehditlerinin pek çoğu okulun psiko-sosyal ortamı ve fiziksel durumu ile yakından ilişkilidir. Bu kapsamda, okulun psiko-sosyal atmosferi öğrencilerin yanı sıra aile yaklaşımını, okul yönetici ve eğitimcilerini, okulda görevli personeli de kapsar. Okul psiko-sosyal ortamı, personelin mesleki gelişimlerini destekleyecek, paydaşların katılımını sağlayacak, özel bilgilerin gizliliğini koruyacak ve çocukların akademik başarısını sağlayacak şekilde yönetilmelidir.
Okulların psiko-sosyal ortamını besleyen ve sağlıklı bir eğitim ortamına zemin oluşturan unsurlar ise fiziksel ve mekânsal unsurlardır. Durum tespiti açısından incelendiğinde, ülkemizde, okul çevresinde ve sınıflarda fiziki ortamın ve çevresel tasarımın öğrencilerin güvenliğinin sağlanması ve korunmasına yönelik düzenlemelerine ilişkin ideal ölçüler ve standartlar henüz geliştirilmemiştir. Pek çok ülkede okul mekânlarının planlanması özel bir uzmanlık alanı olarak kabul edilirken, Türkiye de buna yönelik çalışmalar henüz profesyonel anlamda yürütülmemektedir. Bu durum, her yıl eğitim öğretim dönemi içerisinde pek çok öğrencinin okulların yetersiz, zaman zaman da tehdit unsuru oluşturan fiziksel ve çevresel koşulları nedeniyle zarar görmesine yol açmaktadır. 6 Okul ve okul çevresi güvenliğinin sağlanması ve çok sektörlü çözüm önerilerinin oluşturulması, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) tarafından Uluslararası Sivil Toplumu Destekleme ve Geliştirme Derneği (USİDER) sponsorluğunda gerçekleştirilen İstanbul Kent Güvenliği Projesi nde (2010) de geniş yer tutmuştur. Elinizdeki çalışma, yukarıda sözü geçen okul güvenliğine dair konuların yanı sıra, şiddet, suça karışma ve madde bağımlılığı gibi önde gelen güvenlik problemlerine dair İstanbul Kent Güvenliği Projesi bulguları ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerini de paylaşmaktadır. Rapor, İstanbul Kent Güvenliği Projesi nde yer alan anket, uzman mülakatları ve çalıştaylar yoluyla ulaşılmış bulgulardan hareketle, okul güvenliğinin sağlanmasına yönelik kapsamlı analizlere yer vermektedir. Raporun ilk bölümünde okul güvenliğinin unsurları, okulun iç ve dış fiziksel güvenliğine bağlı faktörler ve okulun psiko-sosyal ortamını oluşturan faktörler çerçevesinde incelenmiştir. Bu kısımda sunulan güvenli okullar yaklaşımı, okul ve okul çevresi güvenliğini bütüncül ele alan bir model olarak incelenmiştir. Raporun ikinci bölümünde şiddet, suça karışma ve madde bağımlılığı gibi okulları tehdit eden güvenlik problemleri analiz edilmiştir. Bu güvelik problemlerinin analizinde ülkemiz sosyal dokusuna uygun öneriler geliştirilmesi hedeflenmiştir. Raporun üçüncü bölümü, ülkemizdeki okullarda şiddetin boyutlarını ele almakta, sebeplerini incelemektedir. Raporun dördüncü bölümünde ise okulda suç ve şiddet gibi güvenlik tehditlerine yönelik farklı analizler ve bakış açıları tartışılarak sorunların çözümüne yönelik alternatifler sunulmuştur. Raporun son bölümünde, farklı bölümlerde ele alınan tartışmalar ve bulgular çerçevesinde okullarda şiddeti analiz etmeye yönelik olarak tarafımızca geliştirilen İletişimsel Yaklaşım Modeli ne yer verilmiştir. Raporun son bölümünde yer alan okul ve okul çevresi güvenliği eylem planı, okul güvenliğinin sağlanmasından sorumlu farklı aktörlere yönelik çok aktörlü stratejiler ve öneriler sunmaktadır. Dilek Karal
IUNSURLARI Okul güvenliğini etkileyen faktörler oldukça geniş ve çeşitli unsurları içermektedir. Bu unsurların bir kısmı fiziksel düzenlemeleri kapsarken bir kısmı ise okulun sosyal ortamı, okul ve çevresinde yaşanan güvenlik tehditlerinin azaltılması gibi farklı faktörleri içermektedir. Bu unsurlar okulun güvenli ya da güvensiz olmasını yakından etkiler. 1 Okul güvenliğinin sağlanması uygulamaları, sadece şiddetin önlenmesine yönelik çalışmalardan oluşmaz. Okul güvenliğinin aşamaları, okul ve çevresindeki fiziksel şartların dezavantajlı konumlarının giderilip, güvenli hale getirilmelerinden, çocuk gelişimi ve psikolojisi konusunda eğitimli personele; suç ve şiddet karşısında farkındalığın oluşturulmasından, öğrencilerin aileleri ile olan sağlıklı ve etkili bir iletişime kadar uzanan geniş bir yelpazede ele alınmalıdır. 7 Okul güvenliğinin çok yönlü yapısı bir yandan öğrencilerin kendi aralarındaki ilişkilere işaret ederken; diğer yandan da okul personeline ve öğrenciler arasındaki ilişkileri de içermektedir. 2 Diğer taraftan, okul dışı grupların veya tehlikelerin öğrenciler üzerinde oluşturdukları risk de okul güvenliğinin farklı bir yönünü oluşturmaktadır. İlişki düzeyindeki güvenlik tehditlerinin dışında, okul içi ve çevresi fiziksel tehlikelerin de öğrencilerin güvenlik algısı üzerindeki etkisi büyüktür. A. Güvenli okullar, öğrencilerin ve öğretmenlerin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal olarak özgür hissettikleri ortamlar olarak tanımlamak mümkündür. 3 R.D. Stephens benzer şekilde güvenli okulu, korku veren bir çevreden uzak, öğrencilerin öğrenebildikleri, öğretmenlerin öğretebildikleri okullar olarak tanımlar. 4
Güvenlik, çocuklar söz konusu olduğunda yetişkinlere göre farklı boyutları içermektedir. Yetişkinler için alınabilecek güvenlik tedbirleri fiziksel önlemlerle yeterli olabilirken, duygusal ve psikolojik gelişimlerini sürdüren çocuklar için yeterli olmayabilir. Öğrencilerin güvenli bir ortamda sosyal becerilerini sergileyebilecekleri, öfkelerini kontrol edebilecekleri, problemlerini çözebilecekleri ve diğerleriyle aralarında saygılı bir ilişki kurabilecekleri bir ortam gerekmektedir. 5 Okulların da bu anlayış içerisinde ele alınması gerekmektedir. Çocukların yaşam alanları sadece fiziksel tedbirlerin alınması gereken yerler değil; çocukların duygusal gelişimlerinin önüne ket vuracak bütün unsurlardan soyutlanmış yerler olmalıdır. Çocuklar, yetişkinlerin dünyasında kendilerine yer açmak için ekstra çaba göstermemelidir. Okul güvenliğine etki eden risk faktörleri şu başlıklar altında özetlenebilir: 6 1) Kişisel Risk Faktörleri: Bu kategoride düşük başarı, uyuşturucu kullanımı, kavga, zorbalık ve usanç gibi etmenler problemin nedenleri olarak görülebilir. Bu problemlerin çözüm yollarında ise akademik yardım, uyuşturucu bağımlılığına karşı rehabilite programları ve anlaşmazlıkları çözme sayılabilir. 8 2) Akrana Dayalı Risk Faktörleri: Sosyal olmayan akranlar ve küçük çeteleşmeler, akrana dayalı problemlerin kaynağıdır. Akran desteği, sosyal aktiviteler ve uzaklaştırma bu tür problemlerin çözüm yolları olabilmektedir. 3) Aileye Dayalı Risk Faktörleri: Problem kaynakları, şiddete tanık olma, çocuk istismarı ve uygun olmayan rol modellerinin benimsenmesi olarak gösterilebilir. Bu problemler çevresinde, aile odaklı oluşturulacak sınıflar, aile bağlılığı ve terapisi çözüm yolları olarak düşünülebilir. 4) Okula dayalı Risk Faktörleri: Öğretmenlerin beklentilerinin düşük olması, okul disiplin politikalarının adaletsiz işlemesi ve uygulanması ile çocuğa yönelik ilgisiz davranışlar problemlerin kaynaklarıdır. Kuralların değişmez şekilde uygulanması, pozitif öğrenme ve öğretme ikliminin oluşturulması, çözüm yollarıdır. 5) Topluma Dayalı Risk Faktörleri: Suç, uyuşturucu kullanımı, şiddet ve çeteler risklerin kaynaklarıdır. Okul-toplum ortaklığı, öğrenci faaliyetlerinin toplum ile birleştirilmesi, çözüm yollarını oluşturur. 6) Toplumsal Risk Faktörleri: Silahlı şiddet, eğitim için düşük destek ve yıkıcılığın medyada sıkça yer alması toplumsal destekli problemler olarak karşımıza çıkar. Eğitim politikalarının toplum desteğiyle birlikte yürütülmesi konusundaki kampanyalar ile toplumsal şiddeti azaltmak için oluşturulacak kampanyalar çözüm yolları içerisinde sayılabilir.
Çocukların aktif zamanlarının büyük bölümünü okullarda geçirdikleri düşünülecek olursa, okullarda alınacak güvenlik önlemlerinin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Bu noktada güvenli okullar, eğitim verilen öğrenci grubunun destekleyicisi ve yardımcısıdır. Güvenli okullar, öğrencilerin ihtiyaçlarının, ilgilerinin ve özel gereksinimlerinin karşılayıcısı olarak görülürler. Güvenli okullar, tüm öğrenciler için pozitif okul iklimiyle, kişiçevre uyumunun unsurlarını en üst düzeye çıkarmaya eğilimlidirler. 7 K.T. Bucher ve M.L. Manning güvenli okulu, okul ikliminin bir toplamı olarak ele almaktadırlar. Güvenli okullar, öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler, personel ve ziyaretçilerin kişisel gelişim ve pozitif ilişkilerini besleyip, eğitimsel misyona etki ederken; tehdit etmeyen, pozitif bir tavırla birbirlerini etkilemelerine izin veren yerlerdir. 8 Bu sayede öğrencilere akademik becerilerini en iyi şekilde geliştirebilecekleri ve ilave etkinliklerden zevk alabilecekleri rahat bir iklim sağlanır. 9 Tablo 1. Okullardaki Disiplin Problemlerindeki Değişim Okuldaki En Önemli Disiplin Problemleri 1940 1994 gelme lanma 9 Kaynak: Selahiddin Öğülmüş, Okullarda Şiddet ve Alınabilecek Önlemler, Eğitim-Bir-Sen, Eğitime Bakış Dergisi, s.16.
Destekleyici Öğrenme Topluluğu sini çekecek müfredat ilişkiler met için fırsatlar lama Müdahale Saldırganlığı, şiddeti, suç işlemeyi, uyuşturucu ve alkol kullanmayı azaltma 10 Güvenli ve olumlu davranışı destekleyici yaklaşımlar maya elverişli sınıflar Güvenli ve Desteklenen Öğrenme Topluluğu Toplumsal Sosyal beceri Pozitif Davranış Ahlaki Diğerleri ile ilgilenme Ailelerin, Öğrencilerin, Okul Personelinin ve Çevre Toplumun Katılımı Okul İlişkisi Okul ile bağ Eğitim tutkusu Gelişimi Destekleyecek Standartlar ve Önlemler Akademik Akademik başarı motivasyon Kaynak: Learning Firs Alliance (2001). Every Child Learning: Safe and Supportive Schools. s.2
Okul güvenliğinin sağlanmasına yönelik politika ve uygulamaların felsefi arka planının olması gerekmektedir. Felsefi arka plan, çalışmalarda en etkin politika ve uygulamaların ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bu kapsamda Batı da uygulanan güvenli okullar (safer schools) yaklaşımı ideal bir okul güvenliği modeli olarak görülmektedir. Bu bakımdan alınabilecek önlemler sadece reaktif bir bakış açısından ziyade proaktif önlemleri ve düzenlemeleri de kapsamalıdır. Okullardaki güvenliğin, herhangi bir güvenlik tehdidini, ortaya çıkmadan önce engelleyebilecek bir anlayışta olması gerekmektedir. Okul güvenliğinin sağlanmasındaki amacın hedef kitlesinin çocuklar olduğu düşünülecek olursa, alınacak önlemlerin aktif yanlarının yanında, güvenlik algısını en alt düzeyde tutmaya yarayacak pasif önleme stratejilerinin de geliştirilmesi önemlidir. Güvenli okullar yaklaşımı öncelikle okullarda güvensizliğe neden olan sorunların tanımlanmasından hareket etmektedir. Bu süreçte yapılan analizlerin, katılan taraflar arasında uzlaşma çerçevesinde oluşturulması gerekmektedir. Çalışmaların çok sektörlü olması ve birimler arasında ortaklık prensibine göre yürütülmesi, güvenli okullar yaklaşımının bir diğer aşamasını oluşturmaktadır. Bu süreçte farklı aktörler üzerlerine düşen sorumluluklar konusunda bilgilendirilir, olası işbirliği alanları tanımlanır ve uzlaşma yolları aranır. Toplum temelli oluşturulan bu çalışmaların başarılı ve sürdürülebilir olması için kontrol, değerlendirme ve geri bildirimin yapılır. Okul güvenliğinin sağlanması noktasında sadece alınacak fiziksel tedbirlerin yeterli olmayacağı veya geçici önlemler nazarında kalabileceği unutulmamalıdır. Okul güvenliği kapsamında ele alınacak önlemler yalnızca bireysel düzeyde de olmamalı, aynı zamanda kurumsal gelişimi ve değişimi de kapsamalıdır. 11 Şekil 2. Güvenli Okullar Yaklaşımının Aşamaları Okullarda güvensizliğe neden olan sorunların teşhisi Bu süreçte yapılan analizlerin, katılan taraflar arasında uzlaşma çerçevesinde yapılması Çalışmaların çok sektörlü olması ve birimler arasında ortaklık prensibine göre yürütülmesi Stratejilerin ve eylem planlarının oluşturulmasında sektörler arasında uzlaşmanın sağlanması Çalışmaların başarılı ve sürdürülebilir olması için kontrol, değerlendirme ve geri bildirimin yapılması Toplum temelli çalışmalar
B. Son yıllarda okul ve okul çevrelerinde meydana gelen, ölüm ve yaralanmalarla sonuçlanan kazaları oldukça sık duymaya başladık. Okul servislerinin karıştığı kazaları da hesaba katacak olursak öğrencilerin fiziksel olarak güvenliklerinin karşı karşıya olduğu tehlikenin boyutlarını bir nebze olsun görebiliriz. Çocukların yetişkinlere nazaran bu tür kazalarda daha savunmasız ve bilinçsiz olduklarını düşünürsek tehlike daha da artmaktadır. 12 Okul ve okul çevresi fiziksel politikalar, okuldaki sorumlu davranışları ilerletmek ve desteklemek için oldukça önemlidir. Okulda fiziksel güvenliğin sağlanması, okul güvenliğinin önemli bileşenlerinden biridir. Fiziki koşullardan kaynaklı meydana gelebilecek kazalar, fiziki koşulların insan psikolojisi üzerindeki şiddet eğilimini artırıcı ve azaltıcı etkisi, yapılan araştırmalar doğrultusunda göz önünde bulundurulduğunda, okulların fiziksel anlamda kontrolü, güvenliği sağlamanın önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. 10 Eğitim ve öğretim ortamlarının, öğrencilerin her yönden kendilerini rahat ve huzurlu hissedecekleri yerler olması gerekir. Fiziksel ve psikolojik yönden öğrencilerin kendilerini rahat hissetmedikleri ortamlarda öğrencilerin kendilerinden beklenen günlük davranış kalıplarını göstermesi beklenemez. Bu bağlamda, fiziksel düzenlemeler eylem planları doğrultusunda hazırlanmalı ve teori ile uygulama arasındaki ilişki yüksek düzeyde tutulmalıdır. Ülkemizde, okul çevresinde ve sınıflarda fiziki ortamın öğrencilerin güvenliğinin sağlanması ve korunmasına yönelik düzenlemelerine ilişkin ideal ölçüler ve standartlar henüz geliştirilmemiştir. Pek çok ülkede okul mekanlarının planlanması özel bir uzmanlık alanı olarak kabul edilirken, Türkiye de buna yönelik çalışmalar henüz profesyonel anlamda yürütülmemektedir. 11 Okul mekanlarının güvenliğinin sağlanması noktasında okulda risk oluşturan unsurların, tehlikelerin tanımlanması önemlidir. Bunun yanı sıra, okul çevresinin karakteristik özelliklerinin bilinmesi, okul ve okul çevresi güvenliğinin sağlanmasında avantajlı ve dezavantajlı noktaların tanımlanması güvenlik planları oluşturulmasında öne çıkan unsurlardır.
Şekil 3. Okul Mekânlarının Güvenliğinin Sağlanması Aşamaları 12 1) Okulun varlığını tanımlama: Okulda risk oluşturan unsurların neler olduğu tanımlanmalıdır. 2) Okuldaki tehlikeleri tanımlama: Okulda kimin ya da neyin tehlike oluşturduğu tanımlanmalıdır. 3) Okulun çevresinin karakteristik özelliklerini tanımlama: Herhangi bir güvenlik stratejisi, kurumun sınırlarını içine almalıdır. Okulun güçlü, zayıf, kurumsal özelliklerinin farkına varılması sağlanmalıdır. 1. Okulun sosyal ortamının eğitime katkı sunacak şekilde oluşması, öncelikle okulun mekansal özelliklerinin düzenlenmesi ile mümkündür. Öğrencilerin, okulun iç ve dış fiziki düzenlemelerine dair unsurlardan emin olmadığı, buna bağlı olarak kazaların, yaralanmaların ve benzeri güvenlik problemlerinin arttığı ortamlarda eğitim kalitesinden de söz edilemez. Milli Eğitim Bakanlığı, okulların fiziki yapısının düzenlenmesine yönelik standartlar geliştirmeye yönelik çalışmalar gerçekleştirmektedir. Fakat yapılan çalışmaların ülke genelinde eğitim ortamlarının güvenliği ortamlar haline getirilmesinde genele yayılması ve uygulanabilir olması, konuya ilginin farklı aktörler, kurum ve kuruluşlar vasıtasıyla arttırılması ile mümkündür. 13 a) Dış Mekân Okulun güvenliği içinde bulunduğu bölgenin sosyal ve fiziksel özellikleri de, okulda güvenliği sağlayabilmek açısından en az okul binasının yapısı kadar önemlidir. Bu bölgesel faktörlerin fiziksel ve sosyal koşulları şehir, kırsal alan ve kasaba üçgeninde iyice belirginleşir. Yapılan araştırmalara göre bu üçgenin şehir ayağında kurulan okullar, kasaba ve köy okullarına göre çok daha fazla zarar görmekte ve bu okullarda şiddet olayları daha fazla gözlemlenebilmektedir. Kachur ve arkadaşları yaptıkları araştırmada, 1992 1993 yılları arasında okullarda meydana gelen şiddet olaylarının % 30 unun varoşlarda, % 62 sinin kent merkezlerinde ve %8 inin de kırsal kesimde meydana geldiğini tespit etmişlerdir. Dolayısıyla kırsal kesimlerde okulun çevre güvenliği çok da fazla sorun oluşturmayabilirken, şehirlerde okulların korunması gereken en önemli alanlarından biri okulun kendi çevresidir. Bu anlamda alınabilecek fiziksel önlemler okul güvenliğini sağlayabilme açısından büyük önem arz etmektedir. - - -
Şekil 4. Okulun Fiziksel Güvenliğinin Sağlanması Aşamaları Okulların hapishane, meyhane, kahvehane, kıraathane, bar, elektronik oyun merkezleri gibi topluma açık yerler ile alkollü içki satılan yerlerin okul bina ve tesislerinden en az 100 metre uzaklıkta bulunması 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile zorunlu hale getirilmiştir. 13 Bu yolla okul için güvenlik sağlanırken, öğrencilerin okul dışında olası olumsuz davranışlara ve alışkanlıklara yönelmesi de engellenmiş olur. 14 Dış mekânlardaki rotalar ve sınırlar açıkça belirtilmelidir. Böylece dışarıdan gelebilecek tehditlere karşı etkin bir yöntem sağlanmış olup, içerden ve dışarıdan olabilecek erişimler kontrol altına alınmış olur. Tüm kullanıcılar mekâna güvenle erişebilmelidir. Bölgeler arası sınırlar, farklı aktivitelere göre değiştirilebilir nitelikte olmalıdır. Güvenlik stratejisi, açıkça dengelenmelidir. Halka açık alanlarla, halka kapalı alanlar açıkça belirtilmelidir. Binanın girişleri tüm kullanıcılara cazip gelecek şekilde tasarlanıp konumlandırılmalıdır. Binaya erişim mümkün olduğu kadar az olmalıdır. Güvenlik açısından binayı ziyaret edenler tek bir giriş noktasında görüntülenebilmelidir. 14 - - - - - 1. Bina Yapısı Okulun bina yapısının güvenliği, binanın dış görünüşü, iç düzeni, temizliği, hijyeni, ferah ve sağlığa uygun bir ortam oluşu öğrencilerin kendilerini bu mekânlarda güvende hissetmeleri açısından önem taşıyan fiziki faktörler arasında yer almaktadır. Okul binası ayrıca, öğrencilerin entelektüel gelişimini, yaratıcılığı, fiziksel ve sosyal özellikleri üzerinde son derece etkili bir mekândır. Bu nedenle okulun Yine Öğrenci Servisi Kazası Bodrum daki kazada 10 kişi yaralandı. Haber Türk Gazetesi / 22 Nisan 2010 Resim 1. Öğrenci Servisi Kazası
fiziki güvenliği eğitimin bir parçası olarak ele alınarak, baştan inşa etme, yenileme gibi uygulamaların modern güvenlik tehditlerini en aza indirecek şekilde gözden geçirilmesi gerekmektedir. 15 Günümüzde pek çok güvenlik probleminin okul binalarının tasarımında modern güvenlik tehditlerinin hesaba katılmaması kaynaklı olduğu görülmektedir. Okul binasının tasarımı öğrencilerin öğrenmelerini kolaylaştırıcı, yaratıcılıklarını artırıcı kendilerini geliştirmelerine olanak tanıyan pozitif bir ortam olmalıdır ve binaların inşa ediliş perspektifleri bu yönde olmalıdır. Güvenlik için getirilecek olan çözümler bu perspektife zarar vermemeli ve onu yönlendirmemelidir. Bu yüzden güvenlik meselesi okulun fiziksel tasarım sürecinin başından sonuna kadar bir parçası olarak görülmelidir. 16 Ancak maalesef ülkemizdeki okulların yapısına bakıldığında bu önceliğin göz ardı edildiğini görmekteyiz. Şu an var olan birçok okulun tasarımı bu şekilde yapılmamıştır. Okullardaki fiziksel güvenlik bu kapsamda iki aşamalı olarak düşünülebilir. İlk aşama olarak okul binasının fiziksel güvenliği oluştururken, diğer aşamada okul binasının içerisine eklemelerle iliştirilen yapılar ve aksesuarlar oluşturmaktadır. Okul bahçesini çeviren duvarların ve çitlerin dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı öğrencilerin kendilerini güvende hissedebilmelerini sağlayacak düzeyde olmaları gerekmektedir. Okul bahçesinin duvar veya çitleri, öğrencilerin okuldan kaçmalarını önlemek amacı ile değil, dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı onları koruyan bir yaklaşım ve görüntüde hazırlanmış olması gerekmektedir. Okul bahçesi girişleri güvenlik önlemlerinin yeterli düzeyde olduğu kapılarla donatılmalı, gerekli eğitimi almış güvenlik görevlileri görevlendirilmelidir. 15 Günümüz dünyasında güvenlikle ilgili tehdit unsurları çok geniş bir yelpazede ortaya çıkmaktadır. Kendisinden önceki dönemlerde olduğundan daha farklı bir içerikle karşımıza çıkan bu tehdit çeşitliliğine yönelik geliştirilecek yaklaşım, tüm sektörleri içine alan bütünleşik bir yapıda olmalıdır. Bu yaklaşım, aynı zamanda teknolojik donanımlara, stratejilere ve organizasyonlara yapılacak yatırımları da ifade etmektedir. Okulun fiziksel yapısı, doğal gözetim, doğal giriş kontrolü ve bölgesel olarak teknolojik araçlar ile ihtiyaçları azaltıp doğal yeterliliği sağlamalıdır. Ülkemizde bu ideal yapı nadiren gerçekleşmektedir. Okulun iç ve dış güvenliğinin sağlanması okulun mevcudu ve okul binasının büyüklüğü ile de yakından ilişkilidir. Okulun fiziksel büyüklüğü, denetimi zorlaştırmakta ve istenmeyen öğrenci davranışlarının ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. 17 Kalabalık okullarda her bir öğrenci ile güçlü bir etkileşim ve iletişim kurmak çok zor olmaktadır. 18 Bu okullarda suç işleme oranları daha da yükselmekte, öğrencilerin okula ilgileri azalabilmektedir. Küçük okullarda, öğrencilerin okula karşı daha fazla aidiyet duygusu geliştirebildikleri ve bu durumun öğrencilerin okul içindeki tutum ve davranışlarını ba-