Hemşirelerin Elektromanyetik Alan Yayan Cihazları Kullanım Sıklığı

Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2010; 9(6):579-584 Hemşirelerin Elektromanyetik Alan Yayan Cihazları Kullanım Sıklığı [The Utility Frequence of The Devices with Electromagnetic Field By Nurses] ÖZET AMAÇ: Birçok doğal ve insan yapımı kaynak tarafından yayılan elektromanyetik dalgalar (EMD), daha fazla günlük hayatımızda yer almakta ve insan sağlığını tehdit etmektedir. Bu çalışma Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi (OMÜUAH) inde çalışan hemşirelerin, EMD yayan bazı cihazları kullanım sıklıklarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. YÖNTEM: Kesitsel tipteki bu çalışma 1-31. Mayıs.2009 tarihleri arasında OMÜUAH inde yapılmıştır. Bu tarihler arasında hastanede çalışan toplam 456 hemşireden 368 (%80,7) i araştırmaya katılmayı kabul etmiştir. Veriler ortanca (minimum-maksimum) ve yüzdelikler olarak verilmiştir. Verilerin değerlendirmesinde Mann-Whitney U testi kullanılmış, istatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alınmıştır. BULGULAR: Katılımcıların 366 (%99,5) sı cep telefonu, 293 (%79,6) ü saç kurutma makinesi, 289 (%78,6) u uydu anteni, 129 (%35,1) u kablosuz internet ve 73 (%19,8) ü mikrodalga fırın kullandıklarını ifade etmişlerdir. Cep telefonu kullanan hemşirelerin 102 (%27,9) sinin her yöne sınırsız tarifesi bulunmaktadır. Her yöne sınırsız tarifesi olanlar ve olmayanlar arasında en az konuşma süresi ve aylık harcama açısından istatistiksel fark bulunmazken, en uzun konuşulan sürede fark bulunmuştur(p<0.05). Hemşirelerin 311 (%85,0) i evde gece telefonunu açık bıraktığını, bunların da tamama yakını yatak odasında bıraktığını ifade etmiştir. Katılımcıların 66 (%18,0) sı araç kullanırken cep telefonu ile konuştuğunu belirtmiştir. SONUÇ: Çalışmada katılımcıların tamama yakınının EMD yayan cihazlar kullandığı, en sık kullanılan cihazın cep telefonu olduğu bulunmuştur. EMD yayan cihazları yaşamımızdan tümüyle çıkarmamız mümkün olmadığından, olası zararlarını en aza indirmek için kullanımını sınırlandırmak gerektiği düşünülmektedir. SUMMARY AIM: The electromagnetic waves (EMW) emitted by both natural and man made sources have increased in our daily surroundings and the threat presented by these waves is crucial for human health. The aim of this study was determine the utility frequence of the devices with electromagnetic field by the nurses deployed in Ondokuz Mayıs University Hospital (OMUH). METHOD: This cross-sectional study was conducted between 1and 31May 2009 at OMUH. Of the 456 nurses who worked at the hospital in this period, 368 (80.7%) nurses accepted to participate in our study. The data are presented as medians (minimum-maximum) and percentages. The data were evaluated using Mann-Whitney U test and the level of statistical significance was determined as p<0.05. RESULTS: Of all the participants, 366 (99.5%) used mobile telephone, 293 (79.6%) used hair dryer, 289 (78.6%) used satellite receiver, 129 (35.1%) used wireless internet modem and 73 (19.8%) used microwave oven. Of the nurses using mobile telephone, 102 nurses (27.9%) had limitless talk tariff. There was no statistical difference with respect to the minimum amount of time allocated to the telephone talk and monthly expenditure between nurses using the limitless talk tariff and those who did not. On the other hand, there was difference in the maximum amount of time allocated to the telephone talk (p<0.05). Of these nurses, 311 (85%) reported that they left their mobile telephones on at night and the mobile telephone was kept at bedroom by almost all of these subjects. Sixty six participants (18%) reported that they used mobile telephone while driving. CONCLUSION: Our study revealed that almost all the participants used EMW emitting devices and that mobile telephone was the most common EMW emitting device. As it is not possible to completely remove the EMW emitting devices from our lives, we believe that their utility should be limited to minimize their negative effects. Ayşegül Akar 1, Sevgi Canbaz 2, H. Nilden Arslan 2, Yıldız Pekşen 2. 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Biyofizik AD. 2 Halk Sağlığı AD. Anahtar Kelimeler: Hemşire, Elektromanyetik Alan, Cihaz Kullanım Sıklığı. Key Words: Nurse, Electromagnetic Field, Frequence of Utility. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Ayşegül Akar Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Biyofizik AD. 55139 Samsun, Türkiye. aysegulakar1969@yahoo.com.uk GİRİŞ Birçok doğal ve insan yapımı kaynak tarafından yayılan elektromanyetik dalgalar (EMD), teknolojinin gelişmesiyle birlikte günlük hayatımızda daha fazla yer almakta ve insan sağlığını daha fazla tehdit etmektedir (1). Evlerde kullandığımız saç kurutma makinesi, mikrodalga fırınlar, televizyon ve bilgisayar ekranları gibi ev aletleri ile, enerji nakil hatları ve trafo istasyonları, radyo-televizyon ve telsiz verici istasyonları, radar sistemleri, uydu haberleşme sistemleri, kablosuz internet sistemleri, cep telefonu www.korhek.org 579

haberleşme sisteminin bileşeni olan baz istasyonu ve cep telefonu anteni EMD yayan kaynaklara örnek olarak gösterilebilmektedir (2,3). Bu cihazların oluşturduğu EMD ların gücü yüksek ya da düşük olsun, insan vücudunda etkilerinin olduğu düşünülmektedir. EMD lar, vücuttaki dokulara onlarda ısı oluşturarak ve/veya kimyasal değişimlere yol açarak zarar vermektedir. Yapılan çalışmalarda EMD ların sinir zarında bozulmalara neden olarak uykunun REM dönemini azalttığı, uykusuzluk, sinirlilik, unutkanlık, depresyon, baş ağrısı, baş dönmesi gibi rahatsızlıkları ortaya çıkardığı bildirilmektedir (2-4). Diğer yandan kanser yapıcı maddelerin hücreye girişini kolaylaştırarak kansere neden olmakta veya var olan kanserin yayılmasına neden olmaktadır (5). Isıtma etkisi ile gözlerde harabiyete ve testislerde sperm ölümüne veya kalitesinin düşmesine; uzun vadede kulak çınlaması ve işitme kaybına; T8 lenfosit, natural killer lenfosit ve antikor miktarını azaltarak bağışıklığın azalmasına; eritrosit, trombosit ve lökositleri azaltarak kan kimyasının bozulmasına neden olmaktadır (1-3,5). Hemşire bireyin, ailenin, toplumun sağlığını korumak, yükseltmek, geliştirmek ve hastalık halinde iyileştirmek amacına yönelik olarak hizmetlerin planlanması, örgütlenmesi, uygulanması ve değerlendirilmesinde hekime yardımcı olan kişi olarak tanımlanmaktadır. Toplumun sağlığını korumak ve yükseltmekle görevli olan hemşirelerin, davranışları ve yaşam tarzı ile topluma örnek olması gerekmektedir (6). Bu çalışma Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi (OMÜUAH) inde çalışan hemşirelerin, EMD yayan bazı cihazları kullanım sıklıklarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Kesitsel tipteki bu çalışma 1-31. Mayıs.2009 tarihleri arasında OMÜUAH inde yapılmıştır. Bu tarihler arasında hastanede çalışan toplam 456 hemşireden 368 (%80,7) i araştırmaya katılmayı kabul etmiştir. Anket formunda; yaş, öğrenim düzeyi, evinde uydu anteni, mikrodalga fırın, kablosuz internet, saç kurutma makinesi gibi EMD yayan cihazların varlığı sorgulanmıştır. Ayrıca cep telefonu kullanma durumu, kullanıyorsa ne zamandır kullandığı, işyerinde nerede taşıdığı, cep telefonunun modeli ve lokal spesifik absorbsiyon oranı (SAR), kullandığı hattın tarife özellikleri, günlük ortalama cep telefonu kullanma süresi, en sık kullanım amacı ve sağlığa zararlarını içeren 23 soruluk bir anket uygulanmıştır. Veriler ortanca (minimum-maksimum) ve yüzdelikler olarak verilmiştir. Verilerin değerlendirmesinde Mann-Whitney U testi kullanılmış, istatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alınmıştır. BULGULAR Katılımcıların yaş ortancası 30,4±5,7 yıl olarak bulunmuş olup, 358 (%97,3) i üniversite, 10 (%2,7) u lise mezunu ve 222 (%60,3) si evli olduğunu ifade etmiştir. Katılımcıların evlerinde kullandıkları EMD yayan cihazların dağılımı Tablo-1 de sunulmuştur. Tablo 1. Katılımcıların evlerinde kullandıkları EMD yayan cihazların dağılımı. EMD Yayan Cihazlar Sayı (n=368) % Cep telefonu kullananlar 366 99,5 Saç kurutma makinesi kullananlar 293 79,6 Uydu anteni kullananlar 289 78,6 Çatıda 179* 61,9 Balkonda 110* 38,1 Kablosuz internet kullananlar 129 35,1 Mikrodalga fırın kullananlar 73 19,8 *n=289 a göre yüzdelik alınmıştır. Cep telefonu kullanan hemşireler, ortanca 9 (2-17) yıldır cep telefonu kullandıklarını ifade etmişlerdir. Cep telefonu kullanan hemşirelerin 102 (%27,9) sinin her yöne sınırsız tarifesi bulunmaktadır. Her yöne sınırsız tarifesi olanlar ve olmayanların cep telefonu kullanma durumlarının karşılaştırılması Tablo-2 de verilmiştir. Her yöne sınırsız tarifesi olan ve olmayan katılımcılar arasında, her bir görüşmenin en az ve en çok süresi ile aylık ortalama harcama miktarı arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Katılımcılar yaşadıkları evde ortanca 2 (1-8) kişi olduğunu ve ortanca 4 (1-8) kişinin cep telefonu kullandığını belirtmiştir. Katılımcıların cep telefonunu taşıma yerleri ve kullanma durumlarının dağılımı Tablo-3 de sunulmuştur. 326 (%89,1) kişi kullandığı cep telefonunun SAR değeri hakkında bilgisi olmadığını ifade ederken, 344 (%94,0) ü cep telefonunun sağlığa zararlı olduğunu belirtmiştir. Katılımcıların cep telefonunu seçerken dikkat ettiği noktalar, cep telefonunun zararlı etkileri hakkındaki fikirleri ve cep telefonu kullandıktan sonra kendilerinde meydana gelen sağlık sorunlarına ilişkin düşünceleri Tablo-4 te verilmiştir. 580 www.korhek.org

Tablo 2. Her yöne sınırsız tarifesi olanlar ve olmayanların cep telefonu kullanma durumlarının karşılaştırılması Cep Telefonu Kullanma Durumları Her Yöne Sınırsız Tarifesi Olanlar (n=102) Olmayanlar (n=264) P Z U Her bir görüşmenin en az süresi (dk) 3 (1-30) 3 (1-60) 0,181 1,339 15,00 Her bir görüşmenin en uzun süresi (dk) 20 (2-240) 15 (2-300) 0,486 0,697 24,00 Aylık ortalama harcama miktarı (TL) 40 (15-100) 40 (12-190) 0,125 1,534 1258,50 Tablo 3. Katılımcıların cep telefonunu taşıma yerleri ve kullanma durumlarının dağılımı. Cep Telefonu Kullanma Durumları Sayı % İşyerinde cep telefonunun taşınma yeri Önlüğün yan cebinde 269 73,5 Önlüğünün yaka cebinde 64 17,5 Dolabında 33 9,0 Evde gece açık bırakanlar 311 85,0 Odamda başucumdan uzak bir yerde 133 42,8 Odamda başucumda 103 33,1 Yatak odam dışında bir odada 58 18,6 Yastığımın altında 17 5,5 Araç kullanırken cep telefonu ile 66 18,0 konuşanlar Cep telefonunu en sık kullanma amacı Konuşmak 351 95,9 Kısa mesaj çekmek 15 4,1 TARTIŞMA 19. yüzyılda elektriğin keşfi ile bilimsel gelişmeler hız kazanmış ve uydu antenlerinden, mikrodalga fırınlara, cep telefonlarına kadar pek çok cihaz günlük yaşantımızın vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Ancak bu cihazlar bir yandan yaşamımızı kolaylaştırırken, diğer yandan EMD dan kaynaklanan Elektromanyetik alan (EMA) oluşturarak yaşam kalitesini bozmaktadır (7). Kaynaklara göre EMA etkilenim kaynağı toplumun %40,0 ında evlerinin yakınındaki yüksek gerilim hatları iken, %60 ında radyo, TV, iletişim araçları, bilgisayar ekranları, saç kurutma makinesi, mikrodalga fırın gibi elektrikli aletler, televizyon ve radyo antenleri, uydu antenleri ve verici antenleri gibi kaynaklarıdır (8-11). Çalışmada katılımcıların tamama yakını cep telefonu kullandığını ifade etmiştir. Günümüzde yaklaşık 1,6 milyar kişinin kullandığı cep telefonlarının, bir radyofrekans (RF) radyasyon olan EMA oluşturduğu bilinmektedir. Cep telefonlarının sağlığa olan etkileri yoğun bir şekilde araştırılmış ve dikkati dağıttığı için yol açtığı trafik kazaları dışında zararları bilimsel olarak kanıtlanamamıştır. Tablo 4. Katılımcıların cep telefonunu seçerken dikkat ettiği noktalar, cep telefonunun zararlı etkileri hakkındaki fikirleri ve cep telefonu kullandıktan sonra kendilerinde meydana gelen sağlık sorunlarına ilişkin düşüncelerinin dağılımı. Düşünceler Sayı % Cep telefonunu seçerken dikkat ettiği noktalar Teknik özellikleri 220 59,9 Modeli 166 45,1 Fiyatı 165 44,8 Rengi 59 16,0 SAR değeri 11 3,0 Cep telefonunun zararlı etkileri Radyasyon yayarak tüm vücuda zarar verir 121 32,9 Kansere neden olur 46 12,5 Beyine zarar vermesi 33 9,0 Kalbe zararlı 25 6,8 Baş ağrısı yapar 20 5,4 Unutkanlık yapar 9 2,4 Strese neden olur 3 0,8 Cep telefonu kullandıktan sonra meydana gelen sağlık sorunlar Kulakta sıcaklık hissi 137 37,2 Kulakta çınlama 48 13,0 Sersemlik hissi 47 12,8 Dikkatini toplamada güçlük 36 9,8 Baş ağrısı 30 8,2 Baş dönmesi 24 6,5 Halsizlik 21 5,7 Uykuya dalmada güçlük 17 4,6 Kas ağrısı 14 3,8 Bulantı 14 3,8 Huzursuzluk 11 3,0 Sık uyanma 9 2,4 Ancak yapılan çalışmalar cep telefonu kullanıcılarının beynindeki SAR değerinin, önerilen RF standardlarını geçtiğini göstermektedir (12,13). www.korhek.org 581

Diğer yandan kanser üzerine yapılmış birçok araştırma iyonlaştırıcı radyasyonun DNA kimyasını bozarak hücreler üzerinde tahribata yol açan 'genotoksik' etkilerini ortaya koymuştur. Cep telefonlarının P53 geninde hasara yol açtığının ve aynı frekansın farelerde beyin lezyonu oluşturduğunun gösterilmesi, cep telefonlarının daha dikkatli ve sınırlı kullanılmasını gündeme getirmektedir (14,15). Çalışmada katılımcıların yarıdan fazlası saç kurutma makinesi ve uydu anteni, beşte biri mikrodalga fırın kullandığını ifade etmiştir. Tüm bu aletler yaydıkları EMD ile sağlığı tehdit etmektedir. Mikrodalga fırınların yaydıkları radyasyonda sızıntı olması durumunda, evde yaşayanlarda etkilenim meydana gelebilmektedir. Bu nedenle evlerde mikrodalga fırınların yaydıkları radyasyonun kontrolü yapılmalıdır (12). Hemşirelerin üçte birinde her yöne sınırsız tarife bulunmaktadır. Her yöne sınırsız tarifesi olanlar ve olmayanlar arasında en az konuşma süresi ve aylık harcama açısından istatistiksel fark bulunmazken, en uzun konuşulan sürede fark bulunması sınırsız tarifelerin kişileri çok konuşmaya yönelttiği şeklinde yorumlanabilir. Sürekli kullanımda, baz istasyonları ve konuşmacılar arasında iletişimin kesilmemesi nedeni ile sürekli bir EMD yayılımı olmaktadır (16). Bu nedenle, konuşma süresi arttıkça EMD nedeni ile oluşan EMA na maruziyeti de artmaktadır (17). Ankete katılan hemşirelerin dörtte üçü, işyerinde cep telefonunu önlüğünün yan cebinde taşıdığını ifade etmiştir. Hemşirelerin %85,0 i gece cep telefonunu açık bıraktığını, açık bırakanlardan üçte biri odada başucunda bulundurduğunu bildirmiştir. %5,5 inin ise yastığının altında bulundurduğunu ifade etmesi dikkat çekicidir. Sağlık hizmetleri meslek grubundan olan hemşirelerin gece cep telefonunu açık bırakması olağan bir durum olmasına karşın, cep telefonunu uygun bir yerde bulundurmayıp sağlıklarını tehlikeye atması düşündürücüdür. Cep telefonları konuşma süresince ve açık durumda belli aralıklarla radyasyon yaymaktadır. Cep telefonlarından yayılan RF enerjisi, vücut tarafından soğurularak ısı oluşturmaktadır. Bu etki beyin, göz, kas, kan, deri, sinir dokusu gibi su içeriği fazla olan dokularda, su içeriği az olan dokulara göre daha fazla olmaktadır. Isıyı dağıtma kapasitesi sınırlı organlar olan göz lensi, testis ve sinir sistemi lokal olarak etkilenmeye daha yatkındır. Sağlık etkileri ile ilgili iddialar beyin aktivitesinde değişiklikler ve bazı kanser türlerine neden olması üzerinde yoğunlaşmaktadır(18). Yapılan çalışmalarda EMD ların sinir zarında bozulmalara neden olarak uykunun REM dönemini azalttığı bildirilmektedir (2-4). Katılımcıların %18,0 i, araba kullanırken cep telefonu kullandığını bildirmiştir. Araç kullanırken cep telefonu ile konuşmak dikkat dağınıklığına bağlı kazalara neden olabilmektedir. Avustralya da yürütülen bir çalışmada 17 yaş ve üzerinde olup, cep telefonu kullanan ve trafik kazası geçirerek hastaneye başvuran bireylerde, kazadan önce cep telefonu kullanımının 4 kat artmış risk ile ilişkili olduğu bulunmuştur (OR=4,1, %95 GA: 2,2-7,7). Diğer yandan eller serbest cep telefonu kullanımın kaza riskini azaltmadığı bildirilmiştir (19,20). De Jong tarafından yapılan bir çalışmaya göre de, Amerika da 2003 yılındaki verilere göre, araba sürerken cep telefonu kullanımının, yıllık olarak 2600 ölüme ve 330 000 den fazla yaralanmaya neden olduğu bildirilmiştir (21). Hemşirelerin %89,1 u kullandığı cep telefonunun SAR değeri hakkında bilgisi olmadığını ifade ederken, çoğunluğu cep telefonu seçerken teknik özelliklerine, yarıya yakın bir bölümü ise modeline ve fiyatına göre cep telefonunu tercih ettiğini belirtmiştir. SAR, elektromanyetik enerjinin vücut dokuları tarafından soğurulma hızıdır (2). Elektromanyetik alanda enerji soğrulması, 100 khz den düşük frekanslarda vücutta bir ısı artışı olmaması nedeni ile ihmal edilebilir, fakat yaklaşık 100 khz üzerinde frekanslarda önemli ölçüde enerji soğurmasına ve sıcaklık artışına neden olabilir (9). EMD ile ilgili bugüne kadar yapılan araştırmalar, insan vücudunun, bir derecelik sıcaklık artışını düzenleyemediğini ve sorunlar yarattığını göstermektedir (2). Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1996 yılından bu yana yürütülen Elektromanyetik Alan Projesinde (WHO-EMF Project) cep telefonu SAR değerleri için üst sınıra (0.08 W/kg) yakın olan 0,1 W/kg SAR değeri önerilmektedir (22). Bu nedenle cep telefonu alırken mutlaka SAR değerinin sorgulanması gerekmektedir. Katılımcıların tamama yakını cep telefonunun sağlığa zararlı olduğunu belirtmiştir. Hemşirelerin büyük bir çoğunluğu, cep telefonu kullandıktan sonra kendilerinde meydana gelen sağlık sorunları olarak kulakta sıcaklık hissi olduğunu bildirmiştir. Hocking tarafından yapılan bir çalışmada; 40 mobil telefon kullanıcısından 35 (%87,5) nin asıl olarak temporal, oksipital (occipital) veya işitsel alanlarda yanma hissi veya dull ache gibi kranial septomlar, 11 (%27,5) inin görsel etkiler, 15 (%37,5) inin mide bulantısı, sersemlik ve dikkatini toplamada güçlük bildirdiğini rapor etmiştir (23). Buna karşın, Davidson ve ark.nın (24) İngiltere de öğrenciler üzerinde yaptıkları bir çalışmada, uzun süredir mobil telefon kullanan öğrencilerde, kullanmayan öğrencilere oranla tinnitus, işitme azlığı ve denge bozukluğu gibi sorunlarda bir artışın olmadığını gözlemlemişledir (24). Cep telefonu kullanımı sonrasında bildirilen bu şikâyetler için uzun süreli bir çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. 582 www.korhek.org

SONUÇ Çalışmada katılımcıların tamama yakınının EMD yayan cihazlar kullandığı, en sık kullanılan cihazın cep telefonu olduğu, sınırsız tarifeye sahip olanların daha uzun süre cep telefonu görüşmesi yaptığı ve beşte birinin araç kullanırken cep telefonu kullandığı bulunmuştur. Hemşirelerin tamama yakınının işyerinde cep telefonunu üzerinde taşıması ve evde gece, özellikle de yatak odasında, açık bırakan sayısının fazla olması dikkat çekicidir. EMD yayan cihazları yaşamımızdan tümüyle çıkarmamız mümkün olmadığından, kullanımında dikkatli davranmak, olası zararlarını en aza indirmek için kullanımını sınırlandırmak gerektiği düşünülmektedir. Bunun için; -Gereksiz görüşmelerden kaçınılması, görüşmelerini kısa tutması -Arama yerine mesajla haberleşmeyi tercih edilmelesi -Konuşma sırasında telefonu olabildiğince baştan uzak tutulması -Taşınabilir telefonların taşıtlarda kapalı tutulmasına özen gösterilmesi gerektiği düşünülmekt KAYNAKLAR 1 Canbaz S, Pekşen Y. Elektromanyetik dalgaların sağlığa etkileri. MN Klinik Bilimler & Doktor. 2003; 9(2): 153-156. 2 Elektromanyetik dalgalar ve insan sağlığı sıkça sorulan sorular ve yanıtları. Tübitak-Bülten. Tübitak, 2001. 3 Yağmur F, Bozbıyık A, Hancı İH. Elektromanyetik dalgaların insan biyokimyası üzerine etkileri. STED. 2003; 12(8): 296-297. 4 Yürekli AI, Özkan M, Kalkan T, Saybasılı H, Tuncel H, Atukeren P, et al. GSM base station electromagnetic radiation and oxidative stress in rats. Electromagn Biol Med. 2006; 25(3): 177-88. 5 Yaren H, Karayılanoğlu T. Radyasyon ve insan sağlığı üzerine etkileri. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2005; 4(4): 199-208. 6 Sağlık Personelinin Görev Tanımları. http://www.bsm.gov.tr/duyuru/docs/y_calismasi.p df [Erişim Tarihi: 07.12.2009]. 7 Taktak F, Tiryakioğlu İ, Yılmaz İ. GPS de kullanılan elektromanyetik dalgaların insan sağlığına etkilerinin irdelenmesi, Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu. İstanbul. 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu, İTÜ, 2005. 8 Eztel RA, Balk SJ. Handbook of Pediatric Environmental Health. 1st Edition. American Academy of Pediatrics; 1999, p. 145-164. 9 Güler Ç. Elektromanyetik kirlilik. Çevre sağlığı temel kaynak dizisi. Ankara. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 1991. 10 Frank AL, Slesin L. Nonionising Radiation. Eds.: Maxcy KF, Rosenau MJ, Last JM, Wallace RB. In: Maxcy Rosenau-Last Public Health and Preventive Medicine. 14th edition. Connecticut. Appleton & Lange, 1998, p. 526-35. 11 Riley K. Tracing EMFs in building wiring and grounding. 2 nd Edition. Magnetic Science International. 1995, p. 12-21. 12 Vaizoğlu AS, Tekbaş ÖF. Kentlerde elektromanyetik alan kirliliği ve sağlık etkileri. Kent ve Sağlık Sempozyumu. Bursa. 2006, p. 115-120. 13 International non-ionizing radiation committee of the international radiation protection association. Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic field (up to 300 GHz). Health Phys. 1998; 74: 494-522. 14 Moulder JE. Power frequency fields and cancer. Crit Rev. Biomed Engineering. 1998; 26: 1-116. 15 TÜBA: Cep Telefonlarının İnsan Sağlığına Etkileri Araştırılıyor._http://www.tuba.gov.tr/haber.php?id =23 [Erişim Tarihi: 07.12.2009]. 16 Lonn S, Forssen U, Vecchia P, Ahlbom A, Feychting M. Output power levels from mobile phones in different geographical areas; implications for exposure assessment. Occup Environ Med. 2004; 61(9): 769-772. 17 Moustafa YM, Moustafa RM, Belacy A, Abou-El- Ela SH, Ali FM. Effect of acute exposure to the radiofrequency fields of celluler phones on plasma lipit peroxide and antioxidase activities human erythrocytes. J Pharm Biomed Analy. 2001; 26: 605-608. 18 Ocaktan ME, Akdur R. Cep telefonu teknolojisi ve sağlık, Türkiye Klinikleri Tıp Bilimleri Dergisi. 2008; 28(1): 58-65. 19 Ocaktan E, Akdur R. Cep telefonu teknolojisi ve sağlık.www.recepakdur.com/getfile.asp?file=68.2 0061448_ceptelefonu.pdf_[ErişimTarihi:07.12.20 09] 20 Mc Evoy SP, Stevenson MR, McCartt AT, Woodward M, Haworth C, Palamara P, et al. Role of mobil phones in motor vehicle crashes resulting in hospital attendance: a case crossover study. BMJ. 2005; 331(7514): 428-433. 21 De Jong MJ. Cellular telephone use while driving: growing awareness of the danger. J Emerg Nurs. 2003; 29: 578-81. 22 WHO. Electromagnetic fields and public health._http://www.who.int/mediacentre/factsheet s/fs322/en/index.html [Erişim Tarihi: 07.12.2009]. www.korhek.org 583

23 Hocking B. Preliminary report: symptoms associated with mobile phone use. Occup Med. 1998: 48; 357 360. 24 Davidson HC, Lutman ME. Survey of mobile phone use and their chronic effects on the hearing of a student population. Int J Audiol. 2007: 46; 113 18. 584 www.korhek.org