TÜBİTAK BİDEB LİSE ÖĞRETMENLERİ FİZİK, KİMYA, BİYOLOJİ, MATEMATİK- PROJE DANIŞMANLIĞI EĞİTİMİ ÇALIŞTAYI LİSE2 (Çalıştay 2012) BİYOLOJİ GRUP MİKTAP PROJE ADI ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ MERKEZ KÜTÜPHANESİNDE BULUNAN KİTAP VE BİLİŞİM MALZEMELERİNDEKİ BAKTERİLERİN TANILANMASI VE TAYİNİ Proje Ekibi Hakan EROL Mehmet BAŞYİĞİT PROJE DANIŞMANLARI Prof. Dr. Ali ÇELİK Doç. Dr. Cüneyt AKI ÇANAKKALE 21 29 Ocak 2012 1
İÇİNDEKİLER PROJENİN ÖZETİ...3 GİRİŞ...3 MATERYAL VE YÖNTEM... 4 SONUÇLAR VE YORUMLAR...11 TARTIŞMA...15 ÖNERİLER...16 TEŞEKKÜRLER...17 KAYNAKÇA...18 ÖZGEÇMİŞ...19 2
PROJENİN ÖZETİ: Bu çalışmanın amacı Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Merkez Kütüphanesi ve çevresinde yapılacak olan bu çalışma ile genelde tüm kütüphane ve ortak kullanım alanlarında, kütüphane kullanıcılarının ve çalışanlarının ne tür bir tehdit altında bulunduklarının tespit edilerek öğrencileri bu risklere karşı koruyacak gerekli tedbir ve önlemlerin alınması konusunda gerekli önerilerde bulunup bir kılavuz çalışma oluşturmaktır. Bu çalışmamız sonucu elde ettiğimiz verilere göre bilgisayar bileşenleri ile kitapların daha çok risk oluşturdukları tespit edilmiştir. GİRİŞ: Günümüz bilişim çağı olarak adlandırılmakta ve internet ağı sayesinde milyarlarca insan bilgi paylaşımında bulunmaktadır. Ancak çok iyi bir kontrol mekanizmasına tabi olmayan bu ortamda önemli bir bilgi kirliliği bulunmaktadır. Bu nedenle bu teknolojik gelişim dahi kütüphanelerin güvenilir olmalarından dolayı gelen kullanım önemini azaltamamıştır. Öğrencilerimiz, gerek bilimsel proje çalışmaları gerekse de ödev ve sınav çalışmaları için kütüphaneleri kullanmaktadırlar. İnsanlar gün boyu yaşamsal ve sosyal faaliyetlerini gerçekleştirirken en çok kullandıkları uzuvları elleridir. Bu nedenle ellerimiz sürekli olarak kirlenmekte ve dokunduğumuz ortamlara çeşitli kirler ve mikroorganizmalar bulaştırmaktadır. (Bilici ve Buzgan, 2008) Okul kütüphanelerinde kullanılan kitapların dezenfeksiyonu yapılamadığı için bu muhtemel kirler ve mikroorganizmalar kitaplar üzerinde kalmakta ve üremektedir (Turantaş ve Ünlütürk, 1989). Kitapların kullanımı sırasında sayfa çevirirken parmaklar tükürükle ıslatılmaktadır. Bunun sonucunda kitapların üzerinde bulunan mikroorganizmalar ağız yolu ile vücuda girmektedir. Yine bilgisayarların klavyelerinde mikroorganizmalar barınabilmekte ve klavyeye dokunan herkesin ellerine bulaşabilmekte ve sağlık sorunlarına yol açmaktadır. 3
Toplumumuzda hepatit, verem, dizanteri, ishal, grip v.b. bulaşıcı hastalıkların bulunduğu inkâr edilemeyecek bir gerçektir. Bu hastalıkların etkenleri kütüphanelerde hava ve ortak kullanım malzemeleri ile yayılabilmektedir (Yücel ve Kantarcıoğlu. 1998). Ankara da bazı iç ve dış ortamlarda gözlenen toplam bakteri düzeyleri ve gözlenen bakteri türleri üzerinde yapılan bir çalışmada Micrococcacea, Bacillacaea ve Staphylococcus sp bakteri türleri saptanmıştır (VIII. Ulusal Tesisat Mühendisleri Odası Sempozyumu). Mikroorganizmalar kitaplar üzerindeki çoğalmaları esnasında kitaplara zarar vermektedirler (Kantarcıoğlu S. 1994)(Yücel ve Kantarcıoğlu, 1998). Tüm bu nedenlerle kütüphanelerin taşıdıkları mikrobiyolojik risklerin hesaplanması ve gerekli önlemlerin alınabilmesi için gerekli önerilerin oluşturulması toplum sağlığı açısından oldukça önemlidir. MATERYAL VE YÖNTEM : MATERYAL : Araştırma projesinde materyal olarak ÇOMÜ Merkez Kütüphane sinde bulunan farklı yıllarda kütüphaneye giriş kaydı yapılan dergi, kitaplar, raflar ve bunun yanı sıra bilgisayar laboratuarı klavye, bilgisayar faresi gibi malzemelerin yüzeyinden ve lavabolardan alınan örnekler kullanılmıştır. Çalışmamızın materyalini; 1. 4 adet petri kabı 2. 500 ml Nütrient agar 3. Steril pamuk 4. Öze 5. Alkol ocağı 6. Distile su 7. Etüv oluşturmaktadır. METOD : 4
Çalışmada gerçekleştirilen işlem basamakları: a) Petrilerde nütrient agar hazırlanması: Besiyeri hazırlayacağımız kaba 30 ml distile su koyulmuştur. Toz haldeki agar besiyerinden 2 gr alınarak suyun içerisine ilave edilmiştir. Resim 1 : Nitrüent agardan besi yeri hazırlamada kullanılan malzemeler Geriye kalan 60 ml distile su ölçülü şişenin boğaz kısmında kalan agar besiyeri bileşenlerini yıkayacak şekilde şişeye eklenmiştir. Besi yeri bek alevinde kaynayıncaya kadar karıştırılarak berrak bir sıvı elde edilinceye kadar kaynama işlemi devam ettirilmiştir. Ölçülü şişenin ağzı pamuklanarak otoklavda steril edilmiştir. Sterilizasyon sonucunda daha önceden steril edilmiş petrilere 45 0 C ye kadar soğutulmuş besiyeri 4 petri kabına yaklaşık olarak 15 er ml olacak şekilde dökülerek donması beklenmiştir. (Yapıcı ve Yeşilyurt, 2004.) b) Örneklerin alınması ve besiyerine ekimi: ÇOMÜ Merkez Kütüphanesinden çalışmamız esnasında kullanacağımız kitaplar emanet alınarak kilitli poşet içerisinde mikrobiyoloji laboratuarına getirilmiştir. Getirilen kitaplar üzerinden steril pamuk uçlu çubuk ile sürtme yöntemi kullanılarak örnekler alınış ve nütrient agar besiyeri ortamına alev kaynağı yanında zikzak ekim yöntemi ile ekim yapılmıştır. 5
A B C D Resim 2: Kitaplar üzerinden steril pamuk uçlu çubuk ile sürtme yöntemi kullanılarak örnek alama resimleri Öğrencilerin kullanmış oldukları lavaboların musluk vanası, kapı kolu ve elle temas ihtimali yüksek olan kapı yüzeyinden steril pamuk uçlu çubuk ile sürtme yöntemi kullanılarak örnek alımı yapılmıştır. 6
A B C D Resim 3: Lavaboların musluk vanası, kapı kolu ve elle temas ihtimali yüksek olan kapı yüzeyinden steril pamuk uçlu çubuk ile sürtme yöntemi kullanılarak örnek alıma resimleri. Alınan örnekler nütrient agar besiyeri ortamına zikzak ekim tekniği ile ekildi. Resim 4: Örneklerin petriye ekimi 7
Bilgisayar laboratuarında kullanılan bilgisayarların klavye ve bilgisayar faresinden steril pamuk uçlu çubuklarla sürtme yöntemi ile örnek alımı yapılmıştır. Kütüphane raflarının üzerine nütrient agar besiyeri bulunan petri kabı ağzı açık bir şekilde bırakılarak 10 dakika bekletildikten sonra kapatılmış ve parafin ile yalıtımı sağlanmıştır. Resim 5: Bilgisayarların klavye ve bilgisayar Resim 6: Kütüphane raflarının örnek alma. farelerinden örnek alma resimleri Alınan örnekler nütrient agar besiyeri ortamına zikzak ekim yöntemi ile ekilmiştir. c) Ekim yapılan petri kaplarının kültür ortamına alınması: Petri kapları 37 0 C ye ayarlı etüve ters bir şekilde yerleştirilmiştir. Resim 7: Petri kaplarının etüve yerleştirilmesi 24 saat sonucunda etüvden alınan petri kapları açılarak önce kolonilerin makroskobik morfoloji incelemeleri yapılmış daha sona da gram boyama yapılarak mikroskobik morfoloji incelemeleri yapılmıştır. 8
d) Gram boyama yöntemi : Lam ksilol ile temizlenir ve üzerine bir damla distile su damlatılır. Öze beg alevinde steril edildikten sonra bakteri kültüründen öze dolusu örnek alınıp distile suda süspanse edilmiştir. Öze aracılığıyla süspansiyon lam üzerinde yayılır, havada kurutulur ve üç kez beg alevinden geçirilerek fiske edilmiştir (bakteriyel film). Resim 8: Fiksasyon yöntemi. Resim 9:Gram boyama İşlem basamaklarında kullanılan kimyasallar. Hazırlanan preparat kristal viyole kabına daldırılıp ve 1 dakika süre ile muamele edilmiştir. Süre sonunda preparatın üzerindeki fazla boya distile su aracılığıyla giderilmiştir. Preparat lugol çözeltisi içinde 3 dakika muamele edilip lugolun fazlalığı dökülerek su ile yıkanmıştır. 9
Resim 10: Preparatın kristal viyole ye tabi tutulması. Resim 11: Preparatın Lugol çözeltisine tabi tutulması. Preparat 20 saniye kadar etil alkolle muamele edilip su ile yıkanmıştır. Lam safranin kabına daldırılıp 2 dakika boyunca boya ile muamele edilmiş ve süre sonunda preparattaki boyanın fazlası dökülüp ve su ile yıkanmıştır Resim 12: Prepararın etil alkole tabi tutulması. Resim 13: Preparatın safranine tabi tutulması Kurutma kağıdı ile bastırmadan preparattaki suyun fazlalığı alınmış ve havada kurutulmuştur. ( Dülger ve Hacıoğlu, 2008) Hazırlanan preparat mikroskopta immersiyon objektifinde (100x) incelenmiştir. Mikroskop görüntüleri fotoğraflanmış ve elde edilen fotoğraflar bilgisayar ortamında büyütülerek bakterilerin şekil ve cins tayinleri yapılmıştır. 10
Resim 14: Gram boyama sonucu mikroskop incelemeleri. Resim 15: Mikroskop incelemeleri, bakteri şekil gram + / - ve tayinleri, fotoğraf çekimi. SONUÇLAR VE YORUMLAR : Petri kaplarının morfolojik inceleme sonuçları ; Resim 16: Kitap kapağı üzeri ve sayfa kenarları 11
Resim 17: Bilgisayar laboratuarı klavye ve bilgisayar faresi yüzeyi Resim 18: Kütüphane hava ortamı 12
Resim 19: Lavabo musluk vanaları ve kapı kolları, kapı yüzeyleri Bakteri örneklerinin alındığı ortamlar Bakteri koloni sayısı Bakteri koloni çapları Koloni şekli Koloni rengi Kitap kapağı üzeri ve sayfa kenarları Bilgisayar laboratuvarı Klavye bilgisayar faresi yüzeyi 2 4 1. Koloni 2 mm Dairesel Krem -sarı 2. Koloni 1 mm Dairesel Beyaz 1. Koloni 1 cm Dalgalı Beyaz 2. Koloni 1, 5 cm Dalgalı Beyaz 3. Koloni O,5 cm Dairesel Beyaz 4. Koloni 0,1 cm Dairesel Beyaz Kütüphane hava ortamı 1 Koloni 1 cm Lifli Beyaz Lavabo musluk vanaları ve kapı kolları, kapı yüzeyleri 2 1. Koloni 1 cm Dairesel Krem -sarı 2. Koloni 1, 5 cm Dairesel Beyaz 13
Tablo 1. 37 0 C de 24 saat etüvde bekletilen besiyerinde gelişen koloni preparatlarının makroskobik morfolojik inceleme sonuçlarının karşılaştırılması. Bakteri örneklerinin alındığı ortamlar Bakteri Kolonilerin mikroskobik görünümleri Gram + / - Bakteri kolonileri şekilleri 1. Koloni + Streptococcus Kitap kapağı üzeri ve sayfa kenarları 2. Koloni + Staphylococccus 1. Koloni + Bacillus Bilgisayar laboratuarı Klavye, bilgisayar faresi yüzeyi 2. Koloni + Bacillus 14
3. Koloni + Bacillius 4. Koloni + Staphylococccus Kütüphane hava ortamı Koloni + Bacillus 1. Koloni + Staphylococccus Lavabo musluk vanaları ve kapı kolları, kapı yüzeyleri 2. Koloni + Staphylococccus Tablo 2. Gram boyama yöntemi ile hazırlanan koloni preparatlarının mikroskobik morfolojik inceleme sonuçlarının karşılaştırılması. 15
TARTIŞMA : Tablo 1 deki verilere göre besiyeri ortamlarımızda bakterilerin oluşturduğu koloni sayısı ve büyüklüklerine göre incelendiğinde ortamlarımızın kirlilik durumları çok kirliden az kirliye doğru; klavye ve bilgisayar faresi, kitap yüzey ve sayfaları, kütüphane havası ve lavabo musluk, kapı kolları ve yüzeyi olarak tespit edilmiştir. Bu gözlemimiz sonucunda lavaboların diğer ortamlara göre temiz çıkmasının nedeni olarak sürekli temizlenmesi ve kullanan bireylerin kişisel temizlik konusunda lavabolarda daha dikkatli oldukları düşünülebilir. Ancak bu iki durumla ilgili olarak deney işlem basamakları sırasındaki hata payları da düşünülerek daha detaylı bir araştırma yapılması gerekmektedir. Tablo 2 deki verilere göre Lavabolarda tespit edilen Staphylococ morfolojili bakteri kolonilerine kitap yüzeyleri ve bilgisayar eklentilerinde de rastlanmıştır. Yapmış olduğumuz bu çalışmada tespit ettiğimiz sonuçlara göre kitap yüzeyleri ve bilgisayar bileşenlerinin üzerindeki bakterilerin lavabo kökenli olabileceği düşünülmektedir. Kitap yüzeylerindeki bakterilere kütüphane havasında rastlanmaması bu bakterilerin hava yoluyla değil kullanıcıların ellerinden temas yoluyla geldiğini düşündürmektedir. Ağız florasındaki bakterilerin ağırlıklı olarak coccus şekilli bakteriler olması nedeniyle bu ortamlardaki bakterilerin kitap sayfalarını çevirme sırasında parmakların tükürükle ıslatılmasının sonucu olduğu düşünülmektedir (Bilici ve Buzgan 2008). Bilgisayar bileşenleri ve kütüphane havasında Bacilius morfolojili bakteri kolonilerine rastlanmıştır. Bilgisayar bileşenlerine hava yoluyla da bakteri bulaşabileceği düşünülmektedir. Sonuç olarak çalışmamızda elde ettiğimiz bulgulara göre ÇOMÜ Merkez Kütüphanesi yakınındaki lavaboların hijyeninin oldukça sık ve iyi sağlandığı görülmüştür. ÖNERİLER: Bu çalışmada kütüphane vb ortak çalışma ortamlarında havada ve yüzeyde bulunabilen bakterilerin yayılmasını önleyebilmek için 1. Kütüphane girişlerine el dezenfeksiyon bölümleri kurulabilir 2. Klavye, bilgisayar faresi gibi yaygın kullanılan yüzeylerin püskürtme vb yöntemlerle dezenfeksiyonu sağlanabilir. 3. Kütüphane de kitap sayfalarını çevirmek için parmakların tükürükle ıslanmasını önlemek için çalışma masalarına parmak ıslatma sıvıları bırakılabilir. 16
4. Kitap sayfası çevirme konusunda tükürük ile parmakların ıslatılmasının hijyen açısından zararlı olduğuna dair afişler düzenlenip ilgili bölümlerde sergilenebilir. 5. Havadan bakteri bulaşmasına karşı hepafiltreli klimalar kullanılabilir 6. Girişlere hava perdeleri yerleştirlebilir 7. Kitap raflarına kütüphanelerin kapalı olduğu saatlerde UV lambalar sayesinde sterilizasyon sağlanabilir. TEŞEKKÜR : Bu çalışma boyunca katkılarını, yönlendirici desteğini ve anlayışını hiçbir zaman esirgemeyen, proje koordinatörümüz Prof. Dr. Mehmet Ay a, proje danışmanlarımız Prof. Dr. Ali ÇELİK ve Doç. Dr. Cüneyt AKI ya, bu süreç boyunca göstermiş olduğu destek, yardım ve gayretlerinden dolayı Biyoloji Bölümü Sorumlu Asistanı Meliha Merve HIZ a, tüm çalıştay ekibine, Mikrobiyoloji doktora öğrencisi Turgut BİLGİ ve Doktor Asistanı Tülay SUERDEM e ve TÜBİTAK BİDEB e en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz. 17
KAYNAKÇA: 1. Öner M. 1992. Genel Mikrobiyoloji. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi. 2. Özçelik S. 1998. Genel Mikrobiyoloji. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No:1. 3. Turantaş F., Ünlütürk, A. 1989. Evlerde mikrobiyal bulaşma kaynakları temizlik ve dezenfeksiyon. E.Ü. Müh. Fak. Dergisi. 7 (2): 137-149. 4. Bilici S., Buzgan T. 2008. İlköğretim Çocukları İçin El Hijyeni. 5. Türk Kütüphaneciliği Kurumu 2001. 15:4, 365-377. 6. Yücel A., A.S. Kantarcıoğlu. 1997. Müzelerdeki eserlerin bozulmasında mikropların rolü. Kültür Bakanlığı Başvuru Eserleri Dizisi 47 Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara. 7. Yücel A., A.S. Kantarcıoğlu. 1998, Parşomen Eserlerin Trichophyton verrucosum un Bulaşma Kaynağı Olabileceğinin Gösterilmesi. Cerrahpaşa J Med 1998;29(3):151-155 8. Kantarcıoğlu S. 1994. Portolan ve Deniz Haritaları sergisi Konservasyon Çalışmaları. Müzecilik semineri Bildirileri. İstanbul, Birlik Ofset Ltd. Şti.; 70-73 9. Şakar S. 2004. Çevre Mikrobiyolojisi Labaratuarı I-II Uygulama Notları, İstanbul 10. VIII. Ulusal Tesisat Mühendisleri Odası Sempozyumu Sayfa : 362 11. Dülger B., Hacıoğlu N., Çanakkale 2008, Onsekiz Mart Üniversitesi Genel Bakteriyoloji Laboratuar Klavuzu 18
ÖZGEÇMİŞ : Hakan EROL : 1977 doğumludur. 2001 yılında On Dokuz Mayıs Ünv. Amasya Eğitim Fakültesi Biyoloji Öğretmenliği bölümünden mezun olmuştur. Daha önce 2007 yılında Kızılay Donör Kazanım Eğitici Seminerine katılmıştır. Halen biyoloji öğretmeni olarak çalışmaktadır. Okulunda öğrencileriyle birlikte proje çalışmalarını yürütmektedir. Mehmet BAŞYİĞİT : 1973 doğumludur. Dumlupınar Ünv. Fen Ed. Fakültesi Biyoloji Bölümü mezunudur. Halen biyoloji öğretmeni olarak çalışmaktadır. Okulunda öğrencileriyle birlikte proje çalışmalarını yürütmektedir. 19