Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 1 Çalışmayı planlamak ve yapılandırmak (Jan Lublinski) WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 1
Dünya Bilim Muhabirleri Federasyonu (WFSJ) tarafından, Bilim ve Gelişim Ağı (Science and Development Network SciDev.Net) ile yakın işbirliği içinde geliştirilen dünyanın ilk çevrim içi bilim haberciliği kursuna hoşgeldiniz.. 1. 1 Giriş...3 1. 2 Kimsiniz?...4 1. 3 Haber kuruluşunu tanımak...5 1. 4 Bir editörle çalışmak...6 1. 5 Okuyucuları tanımak...7 1. 6 Konuyu araştırmak...8 1. 7 Hangi noktada duruyorsunuz? 1.7.1 Habercinin kamerası...9 1.7.2 Araştırma cümlesi üzerinde çalışmak... 10 1. 8 İçeriği yapılandırmak... 11 1. 9 Anlatı yazarlığı... 12 1. 10 Yapılmaması gerekenler... 13 1. 11 Yapılması gerekenler... 14 1. 12 Gözden geçirme soruları (1-3)... 15 1. 13 Gözden geçirme sorularının (1-3) yanıtları... 16 1. 14 Gözden geçirme soruları (4-6)... 17 1. 15 Gözden geçirme sorularının (4-6) yanıtları... 18 1. 16 Ödevler (1-2)... 19 1. 17 Ödev (3): Görünmezlikle başa çıkmak... 20 1. 18 Yanıtlar (Ödev 3) ve Ödev (4)... 21 Bu projeye fon sağlayan kurumlar: International Development Research Centre (Kanada) [ http://www.idrc.ca/ ] Department of International Development (İngiltere) [ http://www.dfid.gov.uk/ ] Swedish International Development Agency (İsveç) [ http://www.sida.se/ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 2
1.1 Giriş Bilim muhabirleri, hatta en tecrübeli olanları bile, ilk görüşte aşık olma eğilimindedir: Yeni bir tüberküloz ilacı, bunu mutlaka yazmalıyım! Karanlık madde, ne kadar heyecan verici bir gizem! Her çocuğa bir dizüstü bilgisayar, bunu mutlaka tartışmalıyız! Ancak, başarılı bilim yazarlığı sadece heyecan verici konuları bulmak demek değildir. Bilim insanları her zaman anlaşılması kolay röportajlar vermeyebilir. Karmaşık konuların en azından kısmen anlaşılmış olması ve bağlama yerleştirilmesi gerekir. Bilim yazarlığının temeli şu sorulardır: Çalışmamı nasıl odaklarım? Bir hikâyeyi nasıl planlar, satar ve sunarım? Bu dersi tamamladığınızda haber kuruluşlarına, okuyuculara ve gazete hikâyelerinin habercilik boyutuna yepyeni bir gözle bakacaksınız. Aynı zamanda, araştırmanızı yapılandırmanıza ve hikâyenizi yazmanıza yardımcı olabilecek araştırma cümlesi kavramına daha aşina olacaksınız. Bunun yanı sıra, anlatı yazarlığı ve hikâye aktarma cümlesi kavramlarına da kısa bir giriş yapmış olacaksınız. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 3
1.2 Kimsiniz? Gazetecilik önemli bir meslektir, toplumda hayati bir rol oynar. Bu nedenle, işiniz en az bir çiftçinin, politikacının, doktorun veya bilim insanınınki kadar önemlidir. Ama işiniz ve dolayısıyla öncelikleriniz de oldukça farklıdır. Bilim insanı değil, haberci olduğunuzu unutmayın. Okuyucularınıza pek çok şey açıklamak zorunda olsanız bile, öğretmen olmadığınızı da unutmayın. İnsanların yazdıklarınızı okumaktan zevk alacakları bir şekilde yazmak zorunda olsanız bile, edebiyatçı da değilsiniz. İşiniz, okuyucularınızı etkin ve zevk alacakları bir bilgilendirmek ve denetleyici habercilik yapmak, yani tartışmalı konuları analiz etmektir. Serbest ya da bir gazetede tam zamanlı eleman olarak çalışıyor olmanızın bir önemi olmadığı gibi, baş editör veya muhabir olmanızın da önemi yoktur; siz profesyonel bir habercisiniz ve topluma önemli bir hizmet sağlıyorsunuz. Meslek Çiftçi Politikacı Tıp doktoru Bilim insanı Öğretmen Edebiyat yazarı Haberci Topluma sağladığı hizmet: yiyecek, enerji demokrasi, kanun koyma hastaları tedavi etme, halk sağlığı bilgi, teknoloji, gerçek arayışı eğitim sanat, kurgu, eğlence bilgi aktarma, kamuya açık münazara, denetçilik WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 4
1.3 Haber kuruluşunu tanımak Eğer haber kuruluşunuza uygun değilse, mükemmel bir hikâye bile işe yaramaz. Pek çok acemi bilim yazarı, editörlere o haber kuruluşuna uygun olmayan konular önerir. Çoğu durumda, dikkatli bir incelemeyle, o haber kuruluşunun daha önce neler basmış veya yayınlamış olduğu öğrenilebilir. Bu nedenle, başvuracağınız haber kuruluşunun daha önce o konuyla ve benzeri başka konularla ilgili neler basmış olduğunu öğrenin. O konuyu nasıl ele almışlar? Hangi bakış açısını benimsemişler? Konuları sadece haber olarak mı sunuyorlar yoksa tartışmaya da açıyorlar mı? Ne tür bir makale yazmanız gerektiğini veya ne tür bir yayın sunmanız gerektiğini de düşünmelisiniz. Eğer sadece haber sunmak ya da bir hikâyeyi bağlama yerleştirmek istiyorsanız, genellikle en iyi format kısa bir haber hikâyesidir. Eğer daha fazla bilgi ve arka plan gerektiren daha uzun bir hikâyeniz varsa, bir uzun bir inceleme yazısı daha iyi olur. Öznel bir görüşü ele alıyorsanız, bunu haber yorumu olarak sunun. Radyoda ve televizyonda pek çok farklı format kullanılır: Röportajlar, röportaj klipleri içeren haberler, belgeseller. Taslağınızın haber kuruluşuna uygun olmasını sağlamak için, o kuruluşun daha önce sizin seçtiğiniz formatta yayınladığı bir hikâye bulun ve okuyun/izleyin/dinleyin. Mümkün olduğunca çok formata aşina olmaya çalışın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 5
1.4 Bir editörle çalışmak Editörün kim olduğunu öğrenin. Eğer bir editörün İigi alanlarını, daha önce neler yayınlamış olduğunu bilirseniz, büyük ihtimalle sizinle çalışmak konusunda daha istekli olacaktır. Elinizde belli bir hikâye olduğunda, editörünüze hikâyenin ana hatlarını açıklayın. Hikâyenizin neden uygun ve güncel olduğunu, bu hikâyeye nasıl yaklaşmayı planladığınızı telefonda açıklamak e-posta yoluyla açıklamaktan daha etkili olabilir. Kısa bir taslak sunun, önerilere açık olun ve ne şekilde ilerleyeceğiniz konusunda aynı fikirde olup olmadığınızı netleştirin. Eğer telefon etmeden önce e-posta yollamaya karar verdiyseniz, neyi nasıl yazdığınıza dikkat edin; tam bu aşamada fazladan biraz çaba her şeyi değiştirebilir. Editörünüzle düzgün bir çalışma ilişkisi kurun. Araştırmanıza başladığınızda, editörünüzle temas halinde kalın. Editörünüzü bilgilendirin ve çalışmaya dahil edin, özellikle de hikâyeniz veya hikâyeyi ele alış biçiminiz değişirse. Ancak editörlerin daima meşgul olduklarını ve muhabirlerin fazladan iş çıkarmamasını tercih ettiklerini de unutmayın. İletişiminizi en düşük seviyede tutun. İşi teslim tarihine yetiştiremeyeceğinizde, editörü mutlaka haberdar edin. Editörünüzle anlaştığınız uzunlukta yazın. Eğer elinizde fazladan bilgi varsa, bunu elinizdeki haberi takip eden bir hikâye yazma fırsatı olarak düşünün. Editörünüz gördükten sonra, hikâyenizi gözden geçirip düzeltmeye hazırlıklı olun. Editörlerin hikâyeleri kendi ele alma biçimleri vardır, bazıları bazen sizden ek çalışma yapmanızı isteyerek hikâyenizi şekillendirmede aktif rol oynamak isteyebilir. Ancak sonunda hikâyenizin hâlâ sizin istediğiniz mesajı iletip iletmediğini kontrol edin. Elbette editörler iyiden hatta mükemmelden kötüye kadar değişir. Farklı farklı editörlerle çalışmak size çok şey öğretecektir. Düzeltmeler ve tartışmalar hevesinizi kırmasın. Bunlar standart editöryel uygulamalardır. İyi bir editörün yaptığı değişikliklere dikkat edin, bu usta bir haberci olmanın en iyi yoludur. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 6
1.5 Okuyucuları tanımak Belirli bir yayın kuruluşunun hedef okuyucu/dinleyici/izleyici kitlesi kimlerdir? Bilimle ilgili konuları düzenli olarak okuyorlar mı? Yoksa bilim diğer pek çok konu içinde sadece birisi mi? Yoksa (radyoda çoğunlukla olduğu gibi) sadece yarı ilgililer ve hikâyelerinizi takip etmek için ikna edilmeleri mi gerekiyor? Haberinizi röportaj yaptığınız bilim insanları için hazırladığınızı düşünmeyin. Sizin asıl okuyucularınız/ dinleyicileriniz/izleyicileriniz bilim insanları değildir. Bilimi açıklamak önemlidir, ama bu bir habercinin tek görevi de değildir. Haberciler, okuyucuların ilgisini çekmek için bilimi halkın anlayacağı hale getirmek zorundadır. Ama bilim haberciliği aynı zamanda, insanlara bilgimizin sınırlarının nerede olduğunu da göstermek demektir. Bunu yapabilmek için de iyi bir habercilik araştırmasının yanı sıra bilimi politika, ekonomi ve sağlık gibi diğer toplumsal konularla ilişkilendirmek gerekir. Yeri geldiğinde bilim insanlarını ve diğer uzmanları eleştirmek gerekir. Okuyucunun öğretmeni değil arkadaşı ve yandaşı olduğunuzu düşünmeye çalışın. Okuyucuyu nasıl bilgilendirebilir, eğlendirebilir ve ona nasıl yardım edebilirsiniz? Bu sorulara verdiğiniz cevaptan sonra konunun hangi yönlerini incelemeniz gerektiğine, hangi yönlerinin daha az önemli olduğuna karar verin. Haberin bilimsel yönünü ve kullanılan yöntemleri ne derinlikte araştırmanız gerektiğini düşünün. Bazen bilimin kendisi konuyu açıklamakta gerekli olsa da, önemli olan genellikle sonuçlardır. Eğer emin değilseniz, aynı konuyu ele alan başka yayınları da okuyun, editörünüze ve meslektaşlarınıza danışın ve okuyucularınızın kimler olduğunu asla unutmayın. ÖRNEK 1: Aşağıdaki bağlantıya tıklayın, haberin kendisini bağlama yerleştirebilmek için bilimsel bir yöntemi açıklaması gereken bir haber göreceksiniz: Çalışma Ebola ve Marburg un hastalığa nasıl yol açtığını gösteriyor: [ http://www.scidev.net/content/news/eng/study-shows-how-ebola-and-marburg-cause-diseasecfm ] ÖRNEK 2: Aşağıdaki bağlantıya tıklayın ve yeni bir teknolojinin kullanımıyla ilgili olan ama bu teknolojiyi ayrıntılı olarak anlatmayan haberi okuyun. Tersine, hikâye bu teknolojinin muhtemelen okuyuculara daha ilginç gelecek olan potansiyel uygulamalarını ele alıyor: Hastalıkları izlemek için mobil telefon: [ http://www.news.bbc.co.uk/1/hi/technology/6058162.stm ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 7
1.6 Konuyu araştırmak Haber araştırmanızı dikkatlice planlamaya zaman ayırın. Kimlerle konuşmanız gerektiğini ve onlarla hangi sıralamayla buluşacağınızı veya telefonda görüşeceğinizi yazın. Haberciliğin birden fazla kaynak kullanmak demek olduğunu aklınızdan çıkarmayın. Çok sayıda insanla röportaj yapmak kadar, doğru kişilerle konuşmanın da kesinlikle önemli olduğunu unutmayın. Hikâyeyi bütün açılardan dinlediğinize emin olun. Genellikle, sadece bilim insanlarıyla konuşmak yeterli olmaz. Sivil toplum kuruluşu üyeleriyle, politikacılarla, şirketlerle ve belirli bir problemle uğraşan kişilerle veya hastalarla da konuşabilirsiniz. Mümkün olduğunca çok kişiyle görüşün. Ama bir habercinin etkin bir biçimde çalışması gerektiğini de unutmayın. Zamanınızı, hikâyenize faydası olmayacak kaynaklara ve konunun haberiniz açısından önemli olmayan yönlerine harcamayın. Farklı bilim haberi kaynaklarının nasıl tanındığını değerlendirmeye çalışın. Elinizdeki önemli bilgileri farklı uzmanlara kontrol ettirin. Ayrıca kullandığınız kaynaklar hakkındaki fikirlerini de sorun. Uzmanlara başka uzmanlar ve uzmanlık alanları hakkında soru sormaktan çekinmeyin. Böylece, üzerinde çalıştığınız konuyu daha etralı kavrarsınız. Varsayımlar geliştirmeye çalışın ve bunları sorgulayın. Gerekli olduğunu anladığınız anda hareket planınızı değiştirmeye hazırlıklı olun. ÖRNEK: Aşağıdaki bağlantıda yer alan ve muhabirlerin bir hikâyenin pek çok yönünü nasıl ele alabileceğinin mükemmel bir örneği olan inceleme yazısını okuyun. Fakirler için bilgisayarlar: [ http://www.scidev.net/content/features/eng/pcs-for-the-poor-as-good-as-their-hype.cfm ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 8
1.7 Hangi noktada duruyorsunuz? 1.7.1 Habercinin kamerası Bir muhabir olarak, olayları belirli bir bakış açısından gördüğünüzün farkında olmak zorundasınız. Olayları ve konuları sunuyorsunuz ve onlara belli bir konumdan bakıyorsunuz. Kendi masanızda veya bir bilim insanının laboratuvarında oturuyor olabilirsiniz. Bir basın toplantısından haber aktarıyor da olabilirsiniz veya birisinin mutfağında neler gördüğünüz hakkında yazıyor da olabilirsiniz. Her hikâyenin bir haber açısına yani bakış açısına ihtiyacı vardır. Haberinizin konusu bilim olsa bile, tamamen objektif bir habercilik bakış açısı yoktur. Bir genel eğilime dikkat çekmeyi, bir araştırma bulgusunu bağlamına yerleştirmeyi ya da bilimsel bir tartışma üzerine yorum yapmayı seçebilirsiniz. Belki de belli bir kişinin portresini bir çalışma gününü onunla beraber geçirerek çizebilirsiniz. Demek ki bir hikâyeyi anlatmanın pek çok yolu olabilir. Bakış açınızı dikkatle seçin. Yazılı basında, internette veya radyoda çalışıyor olsanız bile, kendinizi elinde kamera tutan bir haberci olarak düşünün. Kendinize soracağınız soru şu: Hayali kameranızı nereye yerleştireceksiniz? Kameranız şu konumlarda olabilir: tek bir kişiye yakın, örneğin bir hastaya veya bir kurbana yakın, bir olayın geçtiği yerden yukarıda, uzakta, bağımsız, çok yakın ilişki içinde olmayan bir konumda, bilgi veren bir örgüte, örneğin bir sivil toplum kuruluşuna veya bir şirkete yakın, bir bilim çevresine yakın günlük hayatlarındaki problemleri incelediği için okuyuculara/dinleyicilere yakın olabilir. Başka seçenekler olduğu da kesin. Kameranızı yerleştirdikten sonra yerini değiştirmeyin. İyi bir neden olmadan oradan oraya atlamayın. Başka bir deyişle, haberinizi oluşturduğunuz süre boyunca belli bir bakış açısına sadık kalın; tabii eğer kamera pozisyonunuzu değiştirmenizi gerektirebilecek kadar uzun bir haber hazırlamıyorsanız. Eğer kamera pozisyonunuzu değiştirmeniz gerekirse, ne zaman ve neden böyle yaptığınızı okuyucuya açık bir şekilde anlatın. ÖRNEK: Batı Afrika da yeni bir jeoterrmal fabrikanın inşaatını ele almak istediğinizi düşünün. Editörünüz daha uzun bir hikâye yazmanıza izin veriyor. Kısa bir haberde olası üç kamera açısından biri benimsenebilirdi; ama daha uzun bir inceleme yazısında üçü de bölümler halinde kullanılarak birleştirilebilir: a. Yenilenebilir enerji kaynağından yararlanacak olan kişiler b. Fabrikayı inşa eden mühendisler ve şirket; bunların çalışmaları ve sondaj yaparken açılan her deliğin getirdiği finansal risk c. Jeotermal fabrikanın yapımını destekleyen hükümet yetkilileri ve sivil toplum kuruluşları. Bu kişilerin gelecekte enerji temini konusundaki görüşleri nedir? Aşağıdaki bağlantıya tıklayın ve bunun nasıl yapılabileceğini gösteren inceleme yazısını okuyun. Kenya enerjiyi yeraltında arıyor [ http://www.news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4473111.stm ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 9
1.7.2 Araştırma cümlesi üzerinde çalışmak Bir hikâyenin ana hatlarını açıklığa kavuşturmak için, tek bir cümle yazmak yararlı olabilir. Bu araştırmanızı planlamakta olduğu kadar, metninizi yapılandırmakta ve yazma stilinizi bulmakta da size yardımcı olacaktır. Şu örneğin çok yararlı bir başlangıç noktası olduğu kanıtlanmıştır: Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şu şekilde bakıyorum:... Yapmanız gereken, bu araştırma cümlesini yüksek sesle veya yazarak tamamlamaktır. ÖRNEKLER: 1. Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şu şekilde bakıyorum: Kenya jeotermal enerji kaynaklarına yatırım yaparak, daha iyi bir geleceğe doğru çalışıyor. 2. Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şu şekilde bakıyorum: Jeotermal fabrikalar dünyanın bazı bölgelerinde enerji problemlerinin çözülmesine yardımcı olabilir, ama sondaj işleminin finansal riski hâlâ aşılamamış büyük bir engeldir. 3. Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şu şekilde bakıyorum: Kenya da jeotermal enerji kullanan bir çiçek tarlası, bu enerji formunun yaratıcı ve başarılı bir biçimde kullanımına örnektir. Yukardaki örneklerde olduğu gibi, araştırma cümlesinin tamamlanması her zaman bir bakış açısı, hatta bir yargı içermelidir. Bu, kendi kişisel görüşünüzü ve yorumunuzu katacağınız anlamına gelmez. Sadece haber araştırmanızı odaklandırmanıza ve kameranızın konumunu iyi seçmenize yardımcı olur. Araştırma cümlesini kullanmak: Bir hikâyeyi ne şekilde anlatmak istediğinizi açıklığa kavuşturmanıza, konunun hangi yönlerinin ve hangi olguların önemli, hangilerinin önemsiz olduğuna karar vermenize yardımcı olur. Bu araştırma cümlesini araştırmanıza başlamadan önce bile kullanabilirsiniz. Yazınızdaki her paragrafın hikâyeyle nasıl uyum sağlayacağınızı anlamanza yardımcı olur. Yazdığınız her cümle, bir şekilde araştırma cümlenizin yönünü takip etmeli veya araştırma cümlenizi bir açıdan ele almalıdır. Fakat elbette habercilikte kendi varsayımlarınızı da sorgulamanız gerekir. Bu nedenle, araştırma sırasında gerekirse araştırma cümlenizde değişiklik yapmaya hazırlıklı olun. Eski cümlenin yanlış olduğunu veya yenisi kadar iyi olmadığını fark edebilirsiniz. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 10
1.8 İçeriği yapılandırmak Haberinize başlamadan önce, planlamaya zaman ayırın. Hikâyede mutlaka olması gerekenleri ve hangi sırada olacaklarını bir kâğıda yazın. Yarı ilgili bir okuyucuyu cezbedecek bir giriş bulun. Okuyucular haberin neyle ilgili olduğunu ve makalede ne dendiğini hemen anlamak istediklerinden, çoğu durumda doğrudan konuya girmek en iyisidir. İyi yazılmış bir hikâye, birbiriyle az çok ilgili olguları bir araya getirmekl değildir; yazıda tekrar, belli bir tema olmalıdır. Okuyucu bir paragrafın neden önceki paragraftan sonra geldiğini kolayca anlayabilmelidir. Yazmaya başladıktan sonra, makalenin başlangıçtaki yapısını değiştirmek isteyebilirsiniz. Yine de işe bir planla başlamış olmak size fayda sağlayacaktır. Makalenin ne şekilde bitebileceğiyle ilgili önceden bir plan yapmak da yararlı olacaktır. İyi bir bilim muhabiri, okuyucuyu bilgiye boğmaktan kaçınır. Bilim muhabirlerinin bildikleri her şeyi göstermeye çalışmamaları, okuyucuya sunacakları şeyin son hali konusunda iyi bir seçim yapmaları gerekir. Planlarken ve yazarken, aralara anlaşılması nispeten daha kolay ve eğlendirici paragraflar koyarak hikâyenin dikkat gerektiren kısımlarını bölmeye çalışın. Editörünüzle kararlaştırdığınız sözcük sınırına uymayı da unutmayın. Bilim yazarlığında yapılan seçimlere dikkat etmek çok önemlidir. Ele aldığınız konular karmaşıktır. Bu nedenle konunun hangi yönlerini basit bir dille anlatacağınıza, hangilerini daha detaylı açıklayacağınıza karar vermeniz gerekir. En az bunun kadar önemli olan diğer noktalar da hangi unsurlara kısaca değineceğiniz, konunun hangi yönlerini tamamıyla çıkaracağınızdır. Haber açınızı, kamera nızın bakış açısını ve araştırma cümlenizi ne kadar net tanımlayabilirseniz, bu kararları vermek de o kadar kolay olacaktır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 11
1.9 Anlatı yazarlığı Makalenize bir insan veya insanlarla ilgili kısa bir hikâyeyle başlamak okuyucunun ilgisini çeker, özellikle de makaleniz bir inceleme yazısıysa. Ancak bu okuyucuyu doğrudan haber temanızın özüne götürmesi durumunda işe yarar. Eğer baştaki kısa hikâye okuyucuyu gerçekten çekerse, bu hikâyeyi tüm makaleye yaymayı bile düşünebilirsiniz. ÖRNEK: Aşağıdaki bağlantıya tıklayın ve hikâyenin ilk üç paragrafıyla son paragrafına bakın. Haber sadece bir değil, okuyucuyu ana noktaya götüren birbirine benzer iki hikâyeyle başlıyor. Hindistan da gelişim ve iklim değişimi karşı karşıya: [ http://www.scidev.net/dossiers/index. cfm?fuseaction=dossierreaditem&type=2&itemid=546&language=1&dossier=4 ] Anlatı yazarlığı tiyatronun klasik kurallarına uyar. Bir ana karakterin yanı sıra ya ana karaktere bir rakip ya da ana karakterin karşı karşıya olduğu bir zorluk gerektirir. Sonda, çatışmanın çözülüp çözülmediğini, eğer çözüldüyse nasıl çözüldüğünü, ana karakterin zorluğun üstesinden gelip gelemediğini anlatmak zorundasınızdır. Kameranız bu karaktere odaklanacak, okuyucu neler olup bittiğini bilmek isteyecektir. (Bu yöntem televizyon ve radyoda da işe yarar.) Hikâyedeki bütün genel olgular ve bilimsel detaylar genel dramaturjiye dahil edilir. Bu nedenle, şöyle bir hikâye aktarma cümlesini tamamlamak faydalı olacaktır: Bugün size ismi... olan ana karakterimin hikâyesini anlatacağım Bu karakter... zorlukla/mücadele/çatışma ile karşı karşıya. En sonunda, bu zorluk/mücadele/çatışma çözümleniyormiştir ya da hiçbir şey değişmiyor. Örneğin, sadece grip aşılarıyla ilgili en son bilgileri belirtmek yerine, bir yazar şu cümle üzerinde çalışmayı tercih edebilir: Bugün size, grip virüslerine karşı yeni aşılar bulmaya çalışan bilim insanı Jo Smith in hikâyesini anlatacağım. Anlaşılan her yıl bir savaş veriyor. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 12
1.10 Yapılmaması gerekenler Aşağıda makalenizi planlama, araştırma ve yazma sürecinde size yardımcı olacak bazı kuralların özetini bulacaksınız. Bilim haberciliğinde fazlaca yapma kuralı vardır. Bir hikâyeyi, aynen bir basın açıklamasında sunulduğu şekilde sunmayın. Haberlerinizle daima bilim insanlarını ve tıp doktorlarını tatmin etmek zorunda olduğunuzu düşünmeyin. Siz onların sözcüsü değilsiniz. Onlar da sizin okuyucunuz değil. Röportaj yaptığınız bilim insanlarına halkla ilişkiler ve habercilik arasında fark olduğunu açıklamanız gerekebilir. Konuyla ilgili olarak birden fazla bilim insanına başvurmaktan çekinmeyin; böylece hikâyenin iki veya daha fazla yönünü sunabilirsiniz. Konuyla ilgili olarak birden fazla üniversiteye veya araştırma enstitüsüne başvurmaktan çekinmeyin. Hikâyenizin değerini arttırmak için yeni bir bulgunun önemini abartmayın. Bu bulguyu bağlamına yerleştirmeye çalışın. Makalelerinizde gereksiz bilgilere yer vermeyin. Habercilik, doğru parçaları yerine yerleştirmek olduğu kadar, gereksiz şeyleri dışarda bırakmak da demektir. Aptalca gibi görünen sorular sormaktan korkmayın. Bu, işinizin bir parçasıdır ve okuyucularınızın arasında daima bu soruların cevaplarını isteyen birileri olacaktır. Bilim insanlarına Ne dediğinizi anlamıyorum demekten korkmayın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 13
1.11 Yapılması gerekenler Aşağıdakileri yapmaya çalışın: Hikâyenin yönetimi sizde olsun. Şöyle düşünmeyi deneyin: Bu benim hikâyem! Ben bir muhabirim ve okuyucularım için bu hikâyenin hangi yönlerinin ilginç ve önemli olduğu da dahil olmak üzere, nasıl olacağına ben karar verebilirim. Mümkün olduğunca hatasız bir iş çıkarmaya çalışın. Herkesin anlayabileceği açık ve net bir dil kullanın. Verdiğiniz bilgilerin doğru olup olmadığını kontrol edin. Kim? Ne? Ne zaman? Nerede? Neden? Nasıl? sorularını cevaplayın. Aynı zamanda, okuyucularınızın sorabileceği diğer tüm soruları da cevapladırın. Elinizdeki bilgileri, özellikle de internet üzerinden bulduklarınızı kontrol edin; bazıları geçerliliğini yitirmiş olabilir. Hikâyenin önemini tahmin etmeye çalışın. Hikâye ne kadar büyük, ne kadar önemli? Bu konu kimleri etkiliyor? Daha fazla bilgi almak ve hikâyenin bütün yönlerine hâkim olmak için başka kimlerle konuşmalıyım? Hikâyenin arka planını öğrenmeye ve açıklamaya çalışın. Sizin işiniz, bilim insanları ve politikacıların bile görmemiş olabileceği bağlantıları ve sonuçları görmektir. Çalışmanızı şeffaf hale getirin. Okuyucularınız en önemli bilgilerin kaynaklarını bilmsin. Böylece araştırmanızı nasıl yaptığınızı ve kimlerle görüştüğünüzü bilirler. Redaksiyon işlemini işin bir parçası olarak görün. Meslektaşlarının eleştirilerini dinlemek istemeyen bir muhabir işini profesyonelce yapmıyor demektir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 14
1.12 Gözden geçirme soruları (1-3) Aşağıdaki 6 soru ve 4 ödev Ders 1 de ele alınan konuları gözden geçirmenize yardımcı olacaktır. Bu sorulara verilebilecek bazı olası cevaplar bir sonraki sayfada veriliyor. Kendi cevaplarınızı bir kâğıda yazmadan önce bu cevaplara bakmayın. Lütfen aşağıdaki web sitesine bir göz atın: [ http://www.scidev.net/en/science-communication/practical-guides/ ] Bir haber hikâyesinin SciDev.Net te yayımlanabilmesi için hangi kriterlere sahip olması gerektiğini öğrenin. Sonra aşağıdaki 3 soruyu yanıtlamaya çalışın: SORU 1: Bir SciDev.Net makalesi okuyucusunun, o makalenin ana tartışma konusunun ne olduğunu anlayabilmesi için kaç paragraf okuması gerekir? a. 1 paragraf b. 3 paragraf c. 5 paragraf SORU 2: SciDev.Net için ilk habernizi yazmaya başladığınızı, ama hikâyenizin daha bitmeden 600 kelimeye ulaştığını düşünün. Bu durumda ne yaparsınız? a. 500 kelimeye düşürürüm. b. 650 kelime yazmak için editörden izin isterim. c. 1200 kelime yazar, editöre yollar ve haberin neden bir inceleme yazısı haline geldiğini açıklarım. SORU 3: Aşağıdaki konulardan hangisinin SciDev.Net tarafından kabul edilme olasılığı daha yüksektir? a. Hamilelikte Sıtma için Güvenli Alternatif Tedavi Gana da yapılan denemeler, sıtmalı hamile kadınları sulphadoxine-pyrimethamine (SP) ile kombine olarak veya tek başına amodiaquine vererek tedavi etmenin, herhangi bir ciddi yan etkiye yol açmaksızın sıtma parazitlerini neredeyse bütünüyle yok ettiğini gösterdi. b. Batı ve Kuzey Afrika da Çekirge İstilası Uyarısı Birleşmiş Milletler, Batı ve Kuzey Afrika yı bölgedeki ekinler üzerinde yıkıcı bir etki yaratabilecek olası bir çekirge istilasına karşı alarmda olmaları için uyardı. 2004 yazında, bir çekirge patlaması ekinleri, meyve ağaçlarını ve Batı Afrika nın pek çok bölgesindeki bitki örtüsünü mahvetmiş, 400 milyon ABD Dolarıyla ölçülen bir zarara yol açmıştı. c. Tunus bilimsel gelişmeyi hızlandırma planlarını açıkladı Tunus, bilimin ve teknolojinin ulusal gelişmeye katkısını artıracak üç girişim duyurdu. Bu girişimlerin bir rolü de politikacılara potansiyel sosyoekonomik önemi olan araştırma trendleriyle ilgili bilgi sağlamak olacak. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 15
1.13 Gözden geçirme sorularının (1-3) yanıtları SORU 1: Bir SciDev.Net makalesi okuyucusunun, o makalenin ana tartışma konusunun ne olduğunu anlayabilmesi için kaç paragraf okuması gerekir? a. 1 paragraf b. 3 paragraf c. 5 paragraf Yanıt: a. 1 paragraf SORU 2: SciDev.Net için ilk habernizi yazmaya başladığınızı, ama hikâyenizin daha bitmeden 600 kelimeye ulaştığını düşünün. Bu durumda ne yaparsınız? a. 500 kelimeye düşürürüm. b. 650 kelime yazmak için editörden izin isterim. c. 1200 kelime yazar, editöre yollar ve haberin neden bir inceleme yazısı haline geldiğini açıklarım. Yanıt: a. 500 kelimeye düşürürüm. SORU 3: Aşağıdaki konulardan hangisinin SciDev.Net tarafından kabul edilme olasılığı daha yüksektir? a. Hamilelikte Sıtma için Güvenli Alternatif Tedavi Gana da yapılan denemeler, sıtmalı hamile kadınları sulphadoxine-pyrimethamine (SP) ile kombine olarak veya tek başına amodiaquine vererek tedavi etmenin, herhangi bir ciddi yan etkiye yol açmaksızın sıtma parazitlerini neredeyse bütünüyle yok ettiğini gösterdi. b. Batı ve Kuzey Afrika da Çekirge İstilası Uyarısı Birleşmiş Milletler, Batı ve Kuzey Afrika yı bölgedeki ekinler üzerinde yıkıcı bir etki yaratabilecek olası bir çekirge istilasına karşı alarmda olmaları için uyardı. 2004 yazında, bir çekirge patlaması ekinleri, meyve ağaçlarını ve Batı Afrika nın pek çok bölgesindeki bitki örtüsünü mahvetmiş, 400 milyon ABD Dolarıyla ölçülen bir zarara yol açmıştı. c. Tunus bilimsel gelişmeyi hızlandırma planlarını açıkladı Tunus, bilimin ve teknolojinin ulusal gelişmeye katkısını artıracak üç girişim duyurdu. Bu girişimlerin bir rolü de politikacılara potansiyel sosyoekonomik önemi olan araştırma trendleriyle ilgili bilgi sağlamak olacak.. Yanıt: Üç yanıt da (a, b ve c) doğru. Bu haberlerin üçü de SciDev.Net de yayımlandı. Bu alıştırma sadece sizi kriterler üzerinde düşündürmek içindi. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 16
1.14 Gözden Geçirme Soruları (4-6) SORU 4: Aşağıdaki bağlantıya tıklayınca bir inceleme yazısına ulaşacaksınız. Bu yazının araştırma cümlesi nedir? Milyonları öldürebilecek ilaçlar [ http://www.newscientist.com/channel/health/mg19125683.900-the-medicines-that-could-killmillions.html ] SORU 5: Aşağıdaki inceleme yazısına bakın. Bu yazının araştırma cümlesi nedir? Düşükler: Bu Kabustan Nasıl Sağ Çıkılır [ http://www.islamonline.net/servlet/satellite?c=articlec&cid=1159951553865&pagename=zone- English-HealthScience%2FHSELayout ] SORU 6: Araştırma motorlarıyla, örneğin Google [ http://www.google.com ] veya Yahoo! [ http://www.yahoo. com ] ile ilgili bir haber yapmanız istendi. En az iki tane olası araştırma cümlesi yazın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 17
1.15 Gözden geçirme sorularının (4-6) yanıtları Siz yanıtlarınız da farklı ifadeler kullanmış olabilirsiniz; aşağıdaki yanıtlar sadece öneri niteliğindedir. SORU 4: Aşağıdaki bağlantıya tıklayınca bir inceleme yazısına ulaşacaksınız. Bu yazının araştırma cümlesi nedir? Milyonları öldürebilecek ilaçlar [ http://www.newscientist.com/channel/health/mg19125683.900-the-medicines-that-could-killmillions.html ] Yanıt: Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şöyle bakıyorum: Sahte ilaçlar özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanları tehdit ettiğinden, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) yeni bir özel görev birimi oluşturarak harekete geçti. SORU 5: Aşağıdaki inceleme yazısına bakın. Bu yazının araştırma cümlesi nedir? Düşükler: Bu Kâbus Nasıl Atlatılır [ http://www.islamonline.net/servlet/satellite?c=articlec&cid=1159951553865&pagename=zone- English-HealthScience%2FHSELayout ] Yanıt: Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şöyle bakıyorum: Düşük yapan kadınların buna doğru bildikleri şekilde üzülmeye hakları var ve doğru desteğe ihtiyaç duyuyorlar. SORU 6: Araştırma motorlarıyla, örneğin Google [ http://www.google.com ] veya Yahoo! [ http://www.yahoo. com ] ile ilgili bir haber yapmanız istendi. En az iki tane olası araştırma cümlesi yazın. Yanıtlar: Aşağıdaki olası araştırma cümlelerinin dışında başka pek çok alternatif cevap olabilir. i) Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şöyle bakıyorum: Küresel pazarda araştırma motoru olarak sadece bir kaç ana oyuncu kaldı. ii) Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şöyle bakıyorum: Uzmanlar birden fazla arama motorunun ve gelişmiş arama özelliklerinin kullanılmasını tavsiye etse de, pek çok kişi sadece bir arama motoru ve temel arama özelliğini kullanıyor. iii) Haber araştırmamı bitirdim ve konuya şöyle bakıyorum: Google Çin in yasalarına uyarak ve arama sonuçlarını sansürleyerek Çin deki rejimi destekliyor. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 18
1.16 Ödevler (1-2) ÖDEV 1: Okuyucuyu tanımak Bu ödev Ders 1 ile bağlantılıdır. Bu ödevi kendiniz yapıp daha sonra üzerinde tartışmak üzere bir öğretmene veya bir danışmana gönderebilirsiniz. a. Çoğu SciDev.Net haberinin uluslararası bir bakış açısı vardır. SciDev.Net web sitesinden yaşadığınız ülkeyle ilgili herhangi bir haber seçin. Bu haberi 200 kelimeyi aşmadan, bir yerel gazetenin okuyucularına hitap edecek şekilde,tekrar yazmaya çalışın. b. Bu hikâye için yaşadığınız yere yakın olan başka kimlerle ilişkiye geçebilir veya röportaj yapabilirsiniz? c. Gazetenizde çocuklar için bir köşe başlattığınızı düşünün. Web de (SciDev.Net ten olması gerekmez) 11-16 yaş arası çocuklara uygun bir bilim haberi bulun. Haberi 100 kelimeyi aşmadan, bu okuyucular için tekrar yazın. ÖDEV 2: Araştırma cümlesi Bu ödev Ders 1 ile bağlantılıdır. Bu ödevi kendiniz yapıp daha sonra üzerinde tartışmak üzere bir öğretmene veya bir danışmana gönderebilirsiniz. a. Daha önce yazdığınız bir haber seçin. Bu habere uygun araştırma cümlesini veya haber aktarma cümlesini seçebilir misiniz? Şimdi alternatifler, yani uygun olabilecek başka araştırma cümleleri veya haber aktarma cümleleri düşünün. b. Bildiğiniz bir haber kuruluşu seçin. Bir kaç yıl önce yaptıkları bir haber bulun. Bu haberin araştırma cümlesi neymiş? Bu eski konuyla ilgili şimdi nasıl bir hikâye yazardınız? Yeni bir araştırma cümlesi veya hikâye aktarma cümlesi geliştirin. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 19