1413 TARİHÎ TÜRK DİLİ ALANINDA UZUNLUK/MESAFE ÖLÇÜMÜNDE KULLANILAN BİRİMLER ÖZYETKİN, A. Melek * TÜRKİYE/TУРЦИЯ Bilindiği gibi bir şeyin uzunluğunun, büyüklüğünün ve ağırlığının mukayesesi için ölçü birimlerine ihtiyaç vardır. Belirli birimler ile yapılan kıyaslama neticesinde ölçü kavramının gerekleri yerine getirilir. Daha önce Eski Türkçe sahasındaki ölçü terimleri üzerine yaptığımız çalışmada, tarihsel dönemlerden bugüne uzanan süreçte Türkçede kullanılan ölçü birimlerinin çeşitliliğine ve dikkat çekici yapısına değinmiştik. 1 Bu bildiride, konuyu daha dar bir kapsamda ele alarak; tarihi Türk dili alanındaki Türkçe metinlerden tespit ettiğimiz, uzunluk/ mesafe ile ilgili somut ve soyut özellikteki birimler üzerinde duracağız. Uzunluk deyince bir cismin boyunu ifade eden büyüklüğü anlıyoruz. Bu büyüklük en, boy ve yükseklik yönlerinde olabilir. Uzunluk, fizikte mesafe uzaklık kavramıyla eşdeğer anlamda kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu iki kavram günlük hayattaki kullanımda içiçe geçmiş kavramlar olarak görülebilir. Türklerin uzunluk/mesafe ölçümündeki düşünme ve somutlaştırma şekilleri, bu alanda yapılan metaforlar, kültürel ve psikolojik altyapı bakımından dikkat çekici olup, birçok açıdan incelenmesi gereken zengin bir malzeme sunmaktadır. Öncelikle genel olarak tarihsel metinlerimizde geçen, uzunluk/mesafe ölçümünde bir nesnenin en, boy ve yüksekliğini belirlemek için kullanılan birimleri yapısal özelliklerine göre tasnif ederek konuya genel bir giriş yapabiliriz: Antropometrik birimler: Bunlar bütün dillerde ve kültürlerde ortak olan ölçü birimleridir. İnsanın vücut organlarından yararlanarak doğal yollarla oluşturduğu birimlerin, tüm dillerde olduğu gibi Türkçede de bugüne uzanan kullanım alanları vardır. Eski Türkçe metinlerde antropometrik ölçülendirmede mesafe veya uzunluk ölçmede karşımıza çıkan Türkçe kökenli adak ~ ayak ayak (ED 45a-b), kol kol (ED 614b-615a), maŋ adım (ED 766b), erŋek parmak (ED 234b), çigin dirsek (ED 415b), kulaç (ED 618a-b, TMEN 1502), karı (ED 644b-645a, TMEN 1477), tiz ~ diz vb. geçer. Dilin aslî unsurlarından yararlanılarak ortaya konan bu antropometrik ölçülendirme yanında, özellikle geç Eski Türkçe metinlerde ölçü sisteminde büyük ölçüde Çin tesiri dikkati çeker. Hatta * A.Ü., DTCF, TDE Bölümü. Sıhhıye, Ankara/TÜRKİYE. e-posta: ozyetgin@gmail.com. 1 A. Melek Özyetgin, Eski Türkçede Ölçü, Mustafa Canpolat Armağanı, Yay.: Aysu Ata, Mehmet Ölmez, Ankara 2003, 195-204.
1414 antropometrik birimlerin yaygın kullanılan Türkçe karşılıkları yanında Çince kökenli kelimeler de çıg ayak (ED 404b2, TMEN 1155), tsun parmak (ED 555b) gibi metinlerde bir arada geçer. Bu etkilenmede kuşkusuz Çinle olan köklü ilişkilerin, ortak tarihi, kültürel ve ekonomik ilişkilerin etkili olduğunu düşünmek gerekir. Eski Türk ölçü sistemini, özellikle Uygur sahasında, büyük ölçüde Çin tesiri altında şekillendirmiştir. Uygurların Çinlilerle yoğun ticarî faaliyetleri olmuştur. Bu nedenle, Uygurlar Çin pazarıyla uygunlaşabilmek amacıyla, ölçü konusunda standartlaşmış ve Çince ölçü birimlerini tercih etmiştir. Yine antropometrik birimlerin standart bir ayarda kabul edilerek metrik değerlerinin uzunluk ve mesafe için kullanımını eski metinlerde görüyoruz. Eski Türkçe döneminde özellikle bu terimlerdeki Çin kökenli birimlerin kullanımları dikkati çekiyor. Örneğin şıg ~ şık katı nesneler (tahıl vb.) için kullanılan ağırlık ölçü birimi; yer, arazi ölçü birimi < Çin shī < źiäk Stein (Gabain 1973: 62); ED 867b şık (< Çin. shih) as a measure of capacity, ten pecks conventionally 2,5 bushels. (Yamada 1971: 492-493); çıg < Çin. ch ih (Giles I, 992), Orta Çin. chyek uzunluk ölçü birimi Çin tsch ik ayak = 10 tsun. ED 404b 2çıg a Chinese foot about 35 cm; Çin. bere uzunluk ölçüsü (ED355b). İslâm çevresine girilmesiyle birlikte Türklerde ölçü sistemi, bütünüyle Arap sistemine göre, gelenekten gelen yerli unsurları da içine alarak yeniden düzenlenmiş ve şekillendirilmiştir. Ayrıca bu ölçü birimleri bölgeden bölgeye, dönemden döneme değişebilen metrik değerlere de sahip olmuştur. Örneğin Osmanlı devletindeki uzunluk ölçü birimi olarak arşın kullanılmış olmakla beraber, çarşı arşını ile mimar arşını (Zira-ı Mimari/Zira) ve dolayısıyla alt birimleri de birbirinden farklıdır. Örn. Çarşı ölçüleri 1 Arşın 0,6858 m.; 1 Rub (urub) 0,0857 m. (1/8 Arşın); 1 Kerrab (Kirâh) 0,0428 m. (1/16 Arşın); 1 Endaze 0,6525 m.; Mimar ölçüleri 1 Arşın (Zira) 0,757738 m.; 1 Parmak (1/24 zira) 0,031572 m.; 1 Hat (1/12 parmak) 0,002631 m.; 1 Nokta (1/12 hat) 0,000219 m Bildirimizde özellikle üzerinde duracağımız; uzunluk ve mesafe ölçümünde karşımıza çıkan bir başka uygulama da doğadaki somut nesnelerden yararlanılarak ortaya koyulan ölçümlerdir. Fiziki nesneler ve maddeler bizim dünyayı algılamamızın esasıdır. Uzunluk/mesafe ölçümünde birim olarak doğada yer alan somut nesnelerin kültüre göre şekillendiğini söyleyebiliriz. Tarihsel dönemlerde askeri bir toplum olan Türklerde, gündelik hayatın bir parçası olarak süŋük, mızrak, ok gibi askeri aletlerin ölçüde birim olarak kullanılması dikkat çekicidir. Bunun yanında yıgaç ~ ıgaç, ip ~ tanap (ölçü ipi) ~ urgan, taş da mesafe ölçümünde kullanılan birimler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu birimlerin de tarihsel alanlarda, bölgeden bölgeye değişebilen metrik değerleri vardır. Örneğin ıgaç ~ yıgaç ağaç özellikle mesafe ölçümlerinde, yaklaşık 5 kilometrelik (bir fersah) uzaklık için ıgaç bir birim olarak kullanılmıştır (ED 79b). Kâşgarlı Mahmut un Divan ında bir yıgaç yer bir fersah yer anlamında yıgaç fersah,
1415 eski bir yer ölçüsü (DLT III, 8) olarak geçmektedir. Dede Korkut kitabında agaç 1 km.ye kadar olan bir uzunluk birimi (TTS I, 26) şeklinde geçer. Ele aldığımız örneklerde, kaynağını doğadaki cansız varlık ve maddelerden alan ve uzunluk/mesafe ölçümünde kullanılan metaforlar dikkati çekmektedir. Bilindiği gibi metafor, iki kavram arasındaki benzerlik ve bağa bağlı olarak; bir kavramın bir başka kavram ile anlatılmasıdır. Bir nesnenin özelliklerinin başka bir çarpıcı nesne veya onun özellikleri ile anlatılması şeklinde bir şemalama ile dilde temel anlamda nesne (cansız şey) anlatan söz, başka bir nesneyi (cansız şeyi) estetik olarak adlandırmak için metaforik olarak kullanılır. 2 Metaforların esasında benzetme vardır ve çoğunlukla tamlamalardan oluşmuş ögeler şeklinde karşımıza çıkar. Metinlerde ölçü birimleriyle ilgili metaforların belirli kalıplar içinde verildiğini görüyoruz. İşlevleri arasında ölçü bildiren kelimeler yapma da bulunan fiilden isim yapım eki -(X)m 3 ile bir kelimesi deyimsel bir kullanım içinde, uzunluk/mesafe ölçümlerinde görev almaktadır: (bir) -m (nesne) Divan da geçen bir yügrüm yer bir koşuşla gidilecek kadar yer. yügür- koşmak fiilinden -m ile türetilen yügrüm < yügür-üm bir koşuluk yer (DLT III, 47) anlamında geçer. -m ekiyle türetilmiş diğer bir ölçü kavramı DLT de geçen turum <turum birinin boyu kadarınca olan uzunluk (DLT I, 396). Özellikle uzunluk ölçümlerinde insan bedeninin birim olarak kullanıldığını biliyoruz. Burada turum kelimesi boy kelimesinin eş anlamlısı olup kişi boyu (Bab.), adam boyu (DS) şeklindeki uzunluk/derinlik ölçümlerinde eş kullanımda olan bir şekildir. Divan da bir er turumu suv bir adam boyu su cümlesinde bir nesnenin derinliğinin ölçümünde birim olarak karşımıza çıkıyor. DLT de aynı zamanda turumla- suyun derinliğini boyu ile ölçmek fiili de geçmektedir. Ölçü kelimelerinden -m nin türevlerinden atım menzil, mesafe anlamında genel bir ölçü bildiren terim olarak tarihi Türk dili alanında kullanılmıştır: atım (<at-ım) (ED59b) tek atış, a single shot. Bir ok atımının ulaştığı mesafe. atım atış, atım (DLT III, 59); Çağ. ok atımı a distance of a bow-shot (Sang.). TTS atım yeri Ok, kurşun menzili, okun ve kurşunun erişebileceği yer (I, 275). Ok atımı bir okun gidebileceği mesafe. Farklı tarihsel metinlerde aynı kullanımda gez atımı, tir atımı (Çağ.) da geçmektedir. Buradaki metafor modeli, kaynak alan olan ok ile hedef alanı olan mesafe arasındaki mantıksal 2 Melek Erdem, Türkmen Türkçesinde Metaforlar, KÖKSAV: Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 6, Ankara 2003, s. 178. 3 Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation, I, Wiesbaden 1991, s. 291.
1416 ilişkilendirmeyle ortaya çıkar. Burada metafor şemasında birim olarak kullanılan ok (~ tir), teğet ve çizgisel hareket eden bir nesnedir. Ve hızlı bir nesne olarak varılacak uzak ve aşağı yukarı belirli bir mesafeyi gösterir. Çünkü okların da metrik açıdan bilinen bir menzili vardır. Burada hedef olarak belirli bir uzaklığı gösteren bu ölçü metaforunda maddenin fonksiyonel özelliğinin kaynak olarak alındığını görüyoruz. Ok ile ilgili bir başka kelime oktam Bir ok atımı (DLT I, 107), bir oktam yer bir ok atımı yer, bir okun gidebileceği mesafe ibaresinde geçmektedir. Clauson kelimeyi tek veri olarak değerlendirmiştir. Kelime ok+ta-> okta- ok atmak (Erdal II, 456) fiilinden ölçü kelimeleri yapma işlevi olan -m ile türetilmiş bir şekildir. Kelime tarihi alanda başka yerde tespit edilememiştir. Bununla birlikte modern lehçelerde geçmektedir. Osmanlı sahasında bir 16. yüzıl metninde taş atımı yer, kendü diyarımızdan bir yer istedüm, bir atseğirdimi miktarı ve üç taş atımı yer bana tayin eyledi (TTS I, 274) belirli bir uzunluğa işaret eden ölçü birimi olarak geçiyor. Çağatay sahasında, Babürname de ise taş ın birim olarak değeri daha farklıdır: 12.000 deve adımı veya tırıs giden bir atın bir saatte katettiği mesafe anlamında geçer. Yine askerî kültürden gelen somut nesnelerin uzunluk için birim olarak kullanıldığı bir başka örnek; Orhon yazıtlarında geçen süŋüg batımı karıg söküpen kögmen yışıg toga yorıp kırkız bodunug uda basdımız Mızrak batımı karı söküp Kögmen dağlarını aşarak Kırgız halkını uykuda (iken) bastık (KT D35, BK D26-27) cümlesindeki süŋüg batımı karıg ibaresinde karın derinliğinin ölçümünde doğadan bir nesne, süŋüg ün mızrak ölçü birimi olarak kullanımı ilgi çekicidir. Burada kaynağını süŋüg ün fonksiyonel özelliğinden alan metaforik bir kullanım vardır. Belirli bir uzunlukta olan süŋüg mızrak, derinlik ölçümü için kullanılmıştır. Yukarıda örneklerini işlediğimiz metaforik yapıda kullanılan -m ile türetilmiş kelimeler yanında, tarihi Türkçenin sözvarlığında uzunluk kavramına ad olan kelimeler de somut nesnelerle birlikte uzunluk/mesafe ölçümünde kullanılmıştır. DLT de bu türden ölçü kelimeleri geçmektedir: Örneğin turk (<tur-k) bir cismin uzunluğu, boyu (I, 349) bir süngü turkı bir süngü uzunluğunca. Clauson kelimenin bir şeyin uzunluğu anlamında olduğunu söyler. (ED537b). Kelime Kırg. Kaz. turk, Trkm. durk, Tuv. durt olarak yaşar. Clauson kelimenin tur- fiil kökünden türetildiğini söyler. Kelime Budist metinlerde de geçer altırar yegirmi erŋek turkı onaltışar parmak uzunluğunda.., tört eŋrek /// turkınça yer (AbitAnk.82) (Erdal I, 224-225). DLT de bu isimden türemiş turkla- ölçmek fiili de geçmektedir (III, 445). Özellikle insanın boyunun ölçümünde kullanılan metaforik kullanımlar da Divan da dikkati çeker: erŋeyü çok kısa boylu, boyu iki arşın olan adam, cüce (I, 136). Bu kelime muhtemelen erŋek parmak kelimesiyle ilgili olmalıdır.
1417 Kelimenin kökeni açık değildir. Yine tapı ne uzun ne kısa, orta (III, 216). Bodı tapı er a man of moderate stature. Büktel orta boylu, insan hakkında (I, 481), büktel er orta boylu adam. Taylaŋ er boylu poslu adam Bir başka metaforik kullanım sın boy, pos (III, 138), sınlıg boylu, poslu (III, 138). sın the human body (ED832a) hence stature, height, external apperance (Kırg.Kzk. Nog.), bodlug sınlıg kişi a tall men (III, 138), bod sın (hend.) (KB); tal bodlug boyu düzgünce kişi, en çok ince, uzun cariyeler için kullanılır (III, 156). Burada ölçü birimi olarak kullanılan tal düzgün ve uzun bir nesne olarak, uzun boya metafor olarak kullanılmıştır. Uzunluk/mesafe ölçümünde kullanılan metaforlarda en dikkat çekici olanı at ile ilgili olanlarıdır. Bozkır Türk kültüründe en önemli unsurlardan olan, gündelik hayatın ayrılmaz parçası at; at oruukı, at ayagı, at yorukı, at yürüyüşü, at adımı gibi ibarelerde, mesafe ölçümünde kullanılmıştır. Tonyukuk Yazıtı nda geçen: az yir yolı anı birle (?)... ermiş bir at oruukı ermiş Az ülkesi yolu Anı ırmağı boyunca imiş (ancak) bir atın geçebileceği kadar imiş (Ton. D 24). 4 Bu ibarede oruk yol path (ED215a) anlamındadır. at oruukı ibaresinde, yolun genişliğinin ölçümünde birim olarak bir atın geçebileceği genişlikte metaforuna dayanılmıştır. Burada metaforun kaynağı at olup hedef bir yerin genişliğinin ölçümüdür. Orta dönem metinlerinde aynı kullanımda at ayagı ibaresi de metaforik bir kullanım olarak genişlik ölçümü için geçmektedir. Yine uzaklık/mesafe için atla ilgili bir başka metaforik kullanım eşg/kin uzun yol (DLT I, 109) kelimesidir. Kelime genel Türkçenin sözvarlığında at için kullanılmıştır: eşgin hızlı yürüme, rahvan (ED 260b). Osm. eşkin açık adımlarla hızlı yürüyen (at) (TTS III, 1556) anlamındadır. Bu metafor modelinde kaynak olarak atın yürüyüş özelliklerine dayanılarak, kısa at adımlarıyla olan uzun yolculuğa işaret edilmiştir. at yorukı, at yürüyüşü, at adımı gibi tarihsel metinlerde geçen kullanımlar da bu metafor modeline uyan biçimlerdir. Uzunluk/mesafe ölçümlerindeki bir başka metafor modeli, kaynağını insan vücuduyla, duyu organlarından alanlardır. İnsanın duyu organlarıyla ilgili olarak meydana getirilmiş mesafe ölçümlerinde belirli sınırlar ve farklılıklar vardır. Uzaklık-yakınlık derecesine göre kullanılan ölçü birimlerinde de farklılıklar olur. Örneğin gözün ve kulağın ulaşabildiği mesafeler birbirinden farklıdır ve ayrıca insan bedeninde duyuların ulaşabildiği mesafeler de tahmine dayalıdır. Mesafe, uzaklık-yakınlık derecesinin ölçümünde kullanılan birime göre ölçü farklılık gösterir. 5 Bir göz görümü ifadesi, bir çagrımlık yerden daha uzak bir mesafeyi ifade eder. Bugünkü modern Türk dili alanında da bu kullanımlar vardır: göz 4 Talat Tekin, Tunyukuk Yazıtı, Simurg: Ankara 1994. 5 Melek Erdem, Türkmen Türkçesinde Metaforlar, KÖKSAV: Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 6, Ankara 2003, s. 210.
1418 alabildiğine gözün görebileceği en uzak mesafeler (TSl. 787), çağrım yüksek bir sesin yetişebileceği kadar uzaklık (TSl. 382), bir çagrımlık yer vb. tüm bunlar metaforik kullanımlar olarak dikkati çeker. Bu türden duyu organlarıyla ilgili metaforik kullanımlar, Eski Türk yazıtlarında da geçmektedir: közün körmedük kulkakın eşidmedük bodunumın ilgerü kün tugsıkıŋa birigerü kün ortusıŋa kurıgaru kün batsıkıŋa yırıgaru tün ortusıŋa tegi konturtum gözle görülmedik, kulakla işitilmedik (kadar çok) halkımı ileride gün doğusuna, güneyde gün ortasına, geride gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar (uzanan geniş topraklarım üzerinde) yerleştirdim (BK K 11). Bilge Kağan Yazıtı nda geçen bu cümledeki közün körmedük kulkakın eşidmedük bodunum cümlesini Talat Tekin gözle görülmedik, kulakla işitilmedik (kadar çok) anlamında miktar bildiren bir ölçü birimi olarak değerlendirmiştir. Ancak burada halkın sayıca çokluğundan ziyade, bu metaforik yapıyı gözün göremeyeceği kulağın işitemeyeceği kadar uzak mesafelerde yaşayan anlamında düşünülebileceğini söyleyebiliriz. Tarihsel metinlerde uzunluk/mesafe ölçümü için kullanılan bu türden metaforik ibarelerin sayısını kuşkusuz artırmak mümkündür. Türkçe kavramlaştırma özelliği bakımından son derece zengin bir dildir. Ölçü konusunda metrik değerler olmakla birlikte, uzaklık/mesafe kavramlarının daha belirgin ifade edilmesinde önemli rol oynayan metaforlu yapıların, dilin bu zengin kavramlaştırma yönünü ortaya çıkarması açısından dikkatle ele alınması gerekir. Edebi metinlerimizin bu açıdan da değerlendirilmesi gerekmektedir. Kültürün ayrılmaz bir parçası olan dili, o kültüre sahip olanların duygu ve düşüncelerini yansıtan bir ayna olarak düşünebiliriz. Her kültürde sözvarlığı, insan ile doğal çevresi arasındaki ilişkiyi yansıtır ve insan hayat tarzına tanıklık eder. 6 Konumuz gereği ele aldığımız uzunluk/mesafe ölçümlerinde somut ve soyut birimlere dayalı metaforik kullanımlar da Türklerin yaşam ve düşünce tarzından, tecrübelerinden yansıyan unsurlardan kaynaklanmaktadır. KAYNAKÇA VE KISALTMALAR Atalay, Besim, (1985-1986). Divanü Lugati t-türk Tercümesi, C. I-Iv, Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara. Clauson, Sir Gerard, (1972). An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford. DLT: Bkz.: Atalay. Doerfer, G., (1963-75). Türkische Und Mongolische Elemente İm Neupersischen, I-IV, Wiesbaden. Ed: Bkz.: Clauson (1972). 6 Melek Erdem, a.g.e., s. 291.
1419 Erdem, Melek, (2003). Türkmen Türkçesinde Metaforlar, Köksav: Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 6, Ankara 2003, Erdal, Marcel, (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach To The Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden. Gabain, Annemarie Von, (1973). Das Leben Im Uigurischen Königreich Von Qoço (850-1250), Wiesbaden. Giles, H. A., Chinese-English Dictionary, London 1912. Özyetgin, A. Melek, (2003). Eski Türkçede Ölçü, Mustafa Canpolat Armağanı, Yay. Aysu Ata, Mehmet Ölmez, Ankara 2003, 195-204. Tekin, Talat, (1988). Orhun Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara. -----, (1994). Tunyukuk Yazıtı, Ankara. Tmen: Bkz.: Doerfer. Tsl. Türkçe Sözlük, 25. Baskı, Türk Dil Kurumu: Ankara 2005. Tts: Tarama Sözlüğü, 6 C., Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara 1963-1972. Yamada, N., (1971). Four Notes On Several Names For Weights And Measures İn Uighur Documents, In: L. Liget (Ed.), Studia Turcica, Budapest, 491-498. -----, (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte. Hrsg. Von Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umera Und Takao Moriyasu. 1-3. Osaka. Zieme, P.-Kara, G. (1978). Ein Uigurisches Totenbuch, Nāropas Lehre in Uigurischer Übersetzung, Akadémiai Kiadó, Budapest.
1420