ÖLÇME VE KONTROL Giriş: Bu konu, atölyede meydana getirilecek işlerin ölçme ve kontrolü ile birlikte parçaların çalışıp kullanılacağı yere göre fonksiyonlarını yapabilmesi için ölçme ve kontrolün önem ve gereğini, ölçme teknikleri kavratmak için tertiplenmiştir. Konunun amaçları: Bu konudaki öğrenim faaliyetleri sonunda aşağıdaki bilgi, beceri ve alışkanlıklara sahip olmamız gerekir. I. BİLGİ: II. BECERİ: A-Ölçme kontrolde amaç: 1- Resme ve modele uygunluğun kontrolü 2- Yüzey kontrolü kalitesi 3- Açı ve ölçülerin kontrolü B- Ölçü aletleri: 1/50 verniyelli kumpaslar Derinlik kumpasları Mikrometreler C- Kontrol aletleri: 1- Gönyeler 2- Üniversal açı gönyeleri D- Vidalar kontrolü: 1- Vida mastarları 2- Diş tarakları E- Özel kalınlık mastarları ve kullanılma yerleri 1-1/50 verniyeli kumpaslarla ölçme, uygulama 2- Derinlik kumpasları ile ölçme uygulamaları 3- Mikrometrelerle ölçme uygulamaları 4- Gönyelerle kontrol uygulamaları 5- Üniversal açı gönyeleri ile kontrol uygulamaları 6- Diş taraklı ve vida mastarları ile kontrol Tarih 14.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 1
A-Ölçme ve kontrolden amaç: Ölçme: Herhangi bir şeyi kanunla tespit edilmiş bir birimle mukayese etmedir. Kontrol: İşin doğru ve usulüne uygun yapılıp yapılmadığını inceleme ve denetleme. Resme ve modele uygunluğun kontrolü: Ölçme ve kontrol olmaksızın bir makine parçasının önceden tespit edilen standartlara uygun olup olmadığı belirtilemez. Makine parçalarının gerekli boyut ve biçimde yapılıp yapılmadığını tespit edebilmek için hassas ölçü ve kontrol aletlerine ihtiyaç vardır. Bugünkü endüstride makine parçalarının boyut ve biçim bakımından aynı olması, takıldıkları yerlere uyması ve görevlerini tam olarak yapması istenir. Ölçme ve kontrol, makine yapımının teknik ve iktisadi şartlara uymasını sağlayan belli başlı unsurlardandır. İster parçaların olsun isterse tezgâhların takıştırılması ve ayarı söz konusu olsun, ölçme ve kontrolden emin olmak şarttır. Resme ve modele uygunluğun en iyi şekilde belirlenmesi bir uzmanlık işidir. Yetiştirilmiş uzmanlarla doğru neticeler almak mümkün olabilir. Ölçme ve kontrolü etkileyen faktörleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. 1- İşin fiziksel özelliği: İşin özelliğine göre ölçü ve kontrol aleti seçmek gerekir. 2- İşin hassasiyeti: Yapılarak işin resminde belirtilen tolerans miktarı, ölçü ve kontrol aletinin seçimine büyük ölçüde tesir eder. 3- Ölçü ve kontrol yerinin özellikleri: Ölçü ve kontrolün yapıldığı yerin sarsıntıdan uzak olması, yeterli bir şekilde ışıklandırılması, normal sıcaklık derecesinde bulunması ölçme kontrolün istenilen şekilde olmasını temin eder. Çok hassas ölçmelerde, gerek odanın, gerekse ölçülerek iş parçasının sıcaklığı +20ºC olmalıdır. 4- Ölçenin bilgisi ve becerisi: Bilgisiz bir kişinin, en hassas bir aletle düzgün bir ölçü alması mümkün değildir. Yüzey kalitesi kontrolü: Yüzeylerin kontrolü için hassas aletlerle, gönyelerden faydalanılır. Kontrol işleminde yüzeyin işlenme durumu büyük rol oynar. Yüzeyin ince işlenmiş olması kontrolün sıhhatli olmasını sağlar. Gönyeler ile kontrol esnasında ışıktan faydalanılır. Işığın durumuna göre yüzeyin kalitesi belirtilir. Hassas aletlerle kontrolde, aletin yoklayıcı ucu kontrol edilecek yüze temas ettirilir. Ucun iniş ve çıkışı kadran üzerinde görülür. Bu iniş ve çıkışın çok az oluşu yüzeyin iyi olduğunu ifade eder. Tarih 14.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 2
Açı ve ölçülerin kontrolü: İki doğrunun kesişmesi ile açı meydana gelir. Açının büyüklüğü, doğruların değişik doğrultularda olmasıyla meydana gelir. Açıyı meydan getiren doğrulara açının kolları denir. Bir açının kolları birbirine dik durumda ise, bu açı dik açı olur. 4 dik açı, tam açı = 360º yi meydan getirir. Bir dik açının 90 da birine açı ölçme birimi denir ve derece(º) ile gösterilir. Derecenin as katları dakika(') ve saniyedir(''). 1º=60'' ve 1'=60*60=3600'' dır. 90ºden küçük açılara dar açı, 90ºden büyük açılara geniş açı, 180ºlik bir açıya doğru açı, 180ºbüyük açıya büyük açı denir. Açılar sabit veya ayarlanabilir açı ölçme aletleri ile ölçülür. Sabit açı ölçme aletleri, yalnız belli açının ölçülmesi için yapılmıştır. Ayarlı açı ölçme aletleri, derce bölüntülü ve bölüntüsüz olarak yapılırlar ve herhangi bir açıya göre ayar edilebilirler. Bunlar bölüntülü olarak yapılmış olanlarına üniversal açı gönyeleri adı verilir. B- Ölçü Aletleri: KUMPASLAR 1/50 verniyerli kumpas: Atölye ve teknoloji I kitabında açıklandığı gibi, kumpasın cetveli üzerindeki 49mm lik kısım hareketli çene üzerinde 50 eşit parçaya bölünmüştür. Bu bölüntüye verniyer bölüntüsü denir. Verniyerin iki çizgisi arası 49/50=0,98 mm dir. Verniyerin iki çizgisi ile cetvelin iki çizgisi arasındaki fark 1 0,98=0,02 mm olur. 0,02mm kumpasın ölçme tamlığını ifade eder. O halde bu kumpas en küçük olarak 0,02 mm yi ölçebilir. Verniyerin1.,2.,3.,...ve 50. bölüntüyü gösteren çizgileri ilke 1.,2.,3.,...ve 50. bölüntüyü gösteren çizgileri arasındaki farklar sırasıyla 1/50,2/50,3/50,...ve 50/50mm dir. Eğer verniyerin 41. bölüntüsü cetvelin herhangi bir çizgisiyle aynı hizada ise, cetvelde okunan milimetre değerine 41*0,022=0,82 mm eklenmelidir. Verniyerin bölüntülerinin her beş çizgide biri üzerine 1,2,3,5,6,7,8,9 ve 10 rakamları yazılmıştır. Bunlar mm nin onda değerlerini gösterirler doğru ve çabuk okumayı sağlarlar. Verniyerin sıfırı cetvel üzerindeki 25mm yi geçmiş ve verniyerin 36. çizgisi de cetveldeki milimetre çizgilerinden biriyle karşılaşmış ise kumpas 25,72 mm açılmış olur. 1/50 verniyerli kumpaslarla deliklerin ölçülmesinde okunan değere, uç kısımların kalınlığı ilave edilmelidir. Çünkü bu kumpasların çenelerinin deliğe giren kısımlarında genel olarak 5 er mm2lik fazlalık bulunur.(fotoğraf 1) Tarih 14.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 3
Parmak verniyerler: 1/10,1/20 ve 1/50 verniyerli kumpaslarla parmak cinsinden ölçmede yapılabilir. Çünkü cetvelin üst tarafına parmak taksimatı yapılmıştır. Cetvel üzerindeki bölüntü, 1'' lik mesafenin 16 eşit parçaya bölünmesiyle meydana getirilmiştir. İki çizgi arası 1/16'' tir. Hareketli verniyerin üst kısmındaki parmak verniyer ise, cetvel üzerindeki 7/16'' nın 8 eşit parçaya bölünmesi ile meydana getirilir. Verniyerin iki çizgisi arası 7/16'':8=7/16''*1/8=7/128'' olur. Verniyerin 1. bölümü ile cetvelin 1. bölümü arasındaki fark 1/16''-7/128''=8/128'' - 7/128''=1/128'' olup bu kumpas en küçük 1/128'' i ölçer. Verniyerin sıfırı, cetvelin üzerindeki 5/6'' i geçmiş ve verniyerin 5. çizgiside cetveldeki parmak çizgilerinden biriyle aynı hizada ise kumpas, 5/16'' 5/128'' açılmış olur. Verniyerin sıfırı, cetvelin üzerindeki 3/4'' i geçmiş ve verniyerin 2. çizgiside cetveldeki parmak çizgilerinden biriyle aynı hizada ise kumpas, 3/4'' 1/32'' açılmış olur. Çenelerin uçlarında bulunan 5 er mm fazlalıklardan dolayı bu çenelerin çıkıntıları ile iç çapları parmak olarak ölçebilmek için, hareketli çenenin üst tarafında birbirinin aynı olan ikinci bir verniyer bölüntüsü daha vardır. Delik ölçülerini parmak olarak okumak için bu ikinci verniyer kullanılır. Okunan değer doğrudan doğruya parmak olarak deliğin ölçüşünü verir. Çenelerin ucundaki fazlalık ilave edilmez. Çünkü bu ikinci verniyer bölüntüsünün sıfırı 10mm ileridedir. Ve çıkıntı farkı haliyle ölçüye katılmış olmaktadır. Ancak bu şekilde ölçme, 1/64 '' verniyer bölüntülü kumpaslarla söz konusu olabilir. Derinlik kumpasları: Boydan boya işlenmiş delik ve oluklar ekseriya derinlik kumpasları ile ölçülür. Bunların cetvel ve verniyer bölüntüleri 1/10,1/20 ve 1/50 tamlıkta ölçme yapan kumpasların aynıdır. Bazılarında ince4 ayarlama tertibatı da vardır. Diğer kumpaslarda olduğu gibi, derinlik kumpaslarının da bütün parçaları çelikten yapılmıştır. Cetvelin uç kısmı aşınmaması için sertleştirilmiştir. Bu uca değişik biçimler verilebilir. vardır. Millerin kama kanallarının derinliklerini ölçmeye yarayan özel derinlik kumpasları da Tarih 14.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 4
RESİM 1 - KUMPAS MİKROMETRELER Doğrulama ve kontrol işlerinde çok kullanılan bir ölçü aletidir. Genel olarak bütün mikrometrelerde sabit somun içinde hareket eden bir vidalı mil bulunur. Bu vidanın adımı genellikle 0,5mm dir. Vidalı mil bir dönüş de 0,5mm yol alır. Kovan üzerine, vida adımına uygun olarak 0,5mm aralıklı düşey çizgiler çizilmiştir. Vidalı mile tespit edilmiş olan tambur vidanın dönüşünü kontrol eder. Vidaya tam bir devir yaptırılırsa tamburun kenarı kovan üzerindeki düşey bölüntü çizgilerinden biri ile karşılaşır. Her tam devirde 0.5,1 ve1,5 mm gibi değerler ölçülür. Tam olmayan vida dönüşlerine ait ölçüleri tespit etmek için tamburun konik kısmı üzerine 50 bölüntü yapılmıştır. Tamburun bir devri sonunda vidalı mil 0,5 mm ilerlediğine göre 0,5mm. 50 eşit parçaya bölünmüş demektir. Buna göre tambur üzerindeki iki çizgi arası 0,5/50=0,01mm olur. Tarih 15.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 5
Kovan üzerindeki bölüntüler her 5 mm de tambur üzerindeki bölüntüler ise her 5 bölüntüde bir numaralanmıştır. Mikrometrenin uçları kapalı olduğu zaman, kovan üzerindeki sıfır çizgisi tamburun kenarı ile çakışır. Aynı zamanda tamburun üzerindeki sıfır çizgisi de kovanın üzerindeki yatay çizgiyle üst üste gelir. Mikrometre ile ölçerken önce kovan üzerindeki rakamların tamburun kenarına kadar olan mm ve 0,5mm değerleri okunur. Sonra bunlara kovanın yatay çizgiyle karşılaşmış olan tambur üzerindeki 0,01 mm nin katlarını gösteren miktarlar eklenir. Örneğin; kovan üzerinde tam 8mm değeri vardır. Tambur üzerindeki 8. bölüntü çizgisi ile üst üste gelmiştir. Buna göre 8+0,08=8,08mm değeri okunur. Mikrometrelerin bakımı: Mikrometre, hassas bir ölçü aleti olduğu için titizlikle kullanılmalıdır. Aksi halde hassasiyeti kaybolur. Mikrometreyi kullanmaya başlamadan önce, ölçme milinin ve örsün ucunu temizlemek lazımdır. Ayarının iyi olup olmadığını kontrol edilmeli gerekirse ayarlanmalıdır. Mikrometre temiz tutulmalı ve ara sıra vidasına bir iki damla yağı damlatılmalıdır. Paslanmasına ve kararmasına mani olmak için yağlı bir bezle silinmelidir. Ölçü alırken hafif bir baskı yapılmalı, mikrometreyi doğru konumda tutmalıdır. Aksi halde mikrometre vidasının bozulmasına ve yanlış ölçülmesine sebep olunur. Mikrometre ile ölçme işlemi yapılırken ortamın sıcaklığı mikrometre üzerine yazılı +20ºC yi geçmemeli. Elin ısısı ile aletin ısınmamamsı için gerginliği az olan ipek kumaşla veya kendine mahsus ölçme sehpaları ile tutulmalıdır. C- Kontrol Aletleri Gönyeler: Düzlem yüzeylerin kontrolü için çeşitli gönyeler vardır. Gönyeler komşu yüzeyleri dikliği de kontrol etmeğe yararlar. Herhangi bir açı altında bulunan yüzeylerin kontrolü için de gönyeler vardır. Gönyeler, aynı zamanda markacılıkta birbirine dikey olan çizgileri çizmek için kullanılır. Vargel ve freze tezgâhlarında dikey yüzeyli işlenecek parçalar gönye yardımı ile çabuk ve hassas olarak ayarlanır. Üniversal gönyeler: Bu gönye, üç ayrı parçadan ve her parçada kullanılacak bir ölçme cetvelinden meydana gelmiştir. Bu gönye, büyük hassasiyet istenmeyen işler için kullanışlıdır. Gönye başlığında 90º lik yüzeyden başka 45º eğik bir yüzey daha vardır. Gönye başlığında aynı zamanda parçanın tesviyesi kontrole yarayan bir de su düzeci vardır. Tarih 15.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 6
D- Vidaların Kontrolü: Vida mastarı: Çoğu zaman vidalar, yerine göre pafta ve kılavuzlarla çekilmektedir. Bunlar da büyük bir hassasiyet aranmaz. Hassas olması istenilen vida dişlerinin, profillerine göre tespit edilmiş bulunan standart ölçülere uygun olarak yapılması gerekir. Bunu kontrol etmek için vida mastarları kullanılır. Vida mastarı, bir defa diş üstü çapını diş dibi çapını, adımı ve ayrıca dişlerin iyi bir temas sağlayacak şekilde biçimlenmiş olup olmadığını kontrol etmek üzere yapılmıştır. Uçlardaki vidalı kısımların uzun olanı geçer, kısa olanı da geçmez tarafıdır. Mastarın geçer tarafı, yukarıda belirtilen özellikleri kontrol ederken, geçmez tarafı da aynı şartlar da bitirilmiş vidanın, beraber çalışacağı parçaya takıldığında uygun bir geçme sağlayıp sağlamayacağını kontrol eder. Geçer taraf geçip, geçmez tarafta geçmezse açılan vida iyidir. Vida mastarının iki tarafı geçer veya iki tarafı da geçmezse, vidanın bozuk olduğu anlaşılır. Diş Tarağı: Vidaların kontrolü için kullanılan diş tarağı, birçok ince çelik yaprakların bir araya getirilmesi ile yapılmıştır. Yaprakların her birinde, standart bir dişe göre açılmış V biçimli dişler vardır. Kontrol edilmesi istenilen vida dişine uygun olan yaprak aranır bulunur ve böylece vida dişinin hangi ölçü ve özellikte olduğu anlaşılır. Yapraklar üzerine rakamlar yazılmıştır. Whitworth vidalar için olanlarda, yapraklar üzerindeki rakamlar vidanın parmaktaki diş sayısını ve bazılarında da aynı zaman da vida çapını gösterir. Metrik vidalar için olan diş taraklarında, yapraklar üzerine vidanın sadece adımı yazılmıştır. E- Özel Kalınlık Mastarları ve Kullanma Yerleri: Makine ve aparatların montajında, örneğin; kızak ve yataklardaki boşluklar ile supap aralığı, piston boşlukları v.b. küçük boşlukların ölçülmesi için kalınlık mastarları(sentiller) kullanılır. Bunlar hassas olarak taşlanmış ve sertleştirilmiş çelik yapraklardır. Sentiller genel olarak takım halinde yapılırlar. Metrik ve parmak ölçüsünde olanları da vardır. Parmak ölçüsü sentillerin kalınlığı, sentil üzerine binde inç olarak yazılır. Metrik sentillerin üzerine de kalınlıklar mm olarak yazılır. Örneğin; metrik bir sentil takımı üzerinde şu ölçüler bulunabilir. 0,05-0,1-,015-0,2-0,25-0,3-0,4-0,5. Bir kısım sentiller iki kademeli olarak yapılmıştır. Bu sentillerin uç kısımları ince, arka kısımları kalındır. Bunun için her yaprak üzerinde yan yana 10-12 rakamları yazılmışsa bu sentilin uç kısmı 0,010 inç, arka kısmı 0,012 inç kalınlığındadır. Sentiller, ölçülecek yerlere zorla sokulmamalıdır, bükülüp kırılmamalıdır. İş bitince yağlı bezle silinip temizlenmelidir. Tarih 15.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 7
Tarih 15.07.2010 İŞYERİ AMİRİ 8