KONYA OVASINDA TARIMDA YERALTI SUYU KULLANIMININ SOSYAL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Mithat Direk Y. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Konya Bilal Acar Y. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Konya Aykut Gül Prof. Dr. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Adana ÖZET Bu çalışma, Konya ili Çumra ilçesinde sulanan tarım alanlarında yeraltı suyu kullanımının çiftçilerin sosyal yapılarına etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Çalışmanın materyalini üreticilerle yapılmış anketlerden elde edilen veriler ve konu ile ilgili yapılmış diğer çalışmalar oluşturmaktadır. Araştırma sonucunda, ankete katılan çiftçilerin %58,6 sının ilkokul, %20,7 sinin ortaokul, %10,3 ünün lise ve yine 10,3 ünün de üniversite veya yüksekokul mezunu oldukları tespit edilmiştir. Çiftçilerinin yarıdan fazlasının ilkokul mezunu olması, büyük oranda su tasarrufu sağlayan damlama sulama gibi modern sulama tekniklerini benimseme ve uygulamada güçlük meydana getirdiği tespit edilmiştir. Yörede genellikle yağmurlama ve salma sulama yöntemi uygulamaları yoğunluktadır. Çiftçilerin bitki görünümünden yararlanarak sulama zamanı tespitini yaygın olarak kullandıkları ve bunun başlıca sebebini ise sulama zamanını tam olarak belirlemede yeterli bir teknik bilgi ve ekipmana sahip olmamalarıdır. Ayrıca yörede çok su-çok ürün mantığından dolayı çiftçilerin sulama sürelerini gereğinden fazla tuttukları belirlenmiş olup bunun da sadece sulama suyunda israfa neden olmadığı bunun yanında basınçlı sulama sistemlerinde (yağmurlama ve damla sulamada) fazladan dizel ve elektrik kullanımı sonucunda sulama maliyetinin artmasına ve dolayısıyla tarımsal üründe azalmaya yol açtığı ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Yeraltı suyu, ekonomik, anket, su tasarrufu, sulama yöntemi. GİRİŞ Bir çok yönden kamu mülkiyeti özelliği gösteren yeraltı suyu kullanımındaki artış, beraberinde su kaynaklarının kıt oluşu, yeraltı suyu kullanımını etkileyen dış faktörler ve sürdürülebilir tarım ve gıda güvenliği konularını gündeme taşımıştır (JICA, 1997; Jumaa et al., 1999). Özellikle son yıllarda konu ile ilgili olarak bir çok çalışmalar yapılmıştır (Ahmed and Rodriguez, 1998; Asplund, 2000; Dixon, 1989; Feinerman and Kieth, 1983; Rodriguez et al., 1999; Zhang and Oweis, 1999). Yeraltı suyu kullanımı konusu teknik boyutunun yanı sıra - 79 -
sosyal ve ekonomik açılardan da irdelenmesi gereken önemli bir konudur. Ancak Türkiye de bu alanda yapılan çalışmalar son derece sınırlıdır. Konya 41.694 km 2 yüzölçümü ile Türkiye nin en geniş arazisine sahip il olup, tamamen kapalı bir havza içerisinde yer almakta ve denizden ortalama 1016 m yüksekte bulunmaktadır. Konya ilinde düz ve geniş ovaların arasında yer alan volkanik yapılı dağlar mevcuttur. Bunların en önemlileri; Karapınar Ovası nın güneyinde yer alan Karacadağ (2025 m), Konya nın güneybatısındaki Erenler dağı (2319 m) ve batısındaki Takkeli dağ (1700 m) olarak sıralanabilir. İlin orta kesimini kaplayan düz alanda KONYA OVASI yer almaktadır (Anonymous, 2002). Konya İlinde, ekilen arazilerin önemli bir bölümünün sulama olanaklarından yoksun olduğu görülür. Yerüstü su kaynaklarının yetersiz olduğu bu havzada, sulama olanağı bulunan arazilerde büyük oranda yeraltı su kaynakları kullanılmaktadır. Konya ilinde işlenen tarım arazilerinin % 61.97 si su kaynakları bulunduğu takdirde sulanabilir niteliktedir. Ancak yetersiz su kaynakları nedeniyle sulanabilir arazilerin henüz %20.70 i sulamaya açılmış durumdadır. Diğer taraftan kısıtlı su kaynaklarının tek bir yapıda toplanıp dağıtılması sonucu oluşturulmuş bulunan Konya Ovaları Sulamaları Projeleri, KOP, gerek finansman yetersizliği, gerekse teknik yetersizlikler dolayısıyla henüz tamamlanabilmiş değildir. Sulamaya açılan araziler, işlenen tarım alanının % 12.83 üne tekabül etmektedir. İlde sulanabilir arazilerin yaklaşık 1.300.000 hektarı sulanmayı beklemektedir. Kendi kaynakları yetebilen çiftçilerin büyük bölümü ise yeraltı su kaynaklarını kullanarak biran önce sulu tarıma geçmek istemekte ve sondaj ile kuyular açtırmaktadır. Bu kuyuların açılmasında herhangi bir izin veya sistem bulunmamakta, çiftçilerin kendi insiyatifleri ve tarlasının konumuna göre, çiftçi bazlı bir planlama sonucu çiftçi kuyuları açılmaktadır. Ayrıca, her yıl il genelinde toplam işlenen alanın % 38 ine tekabül eden 1.014.000 hektar alanın nadasa bırakılması da, Ova topraklarının geciktirilmeden suyla buluşturulmasının önemini göstermektedir. Konya kapalı havzası, dört havzadan oluşmaktadır. Bunlar; ortada Konya Ovası, güney- güneydoğuda Karaman ve Ereğli Ovaları, batıda Beyşehir-Seydişehir Ovaları, kuzey doğuda Tuz gölü çevresidir. Bu çalışmada, Konya Ovasını temsilen, Çumra ilçesinde yeraltı suyu kullanımının çiftçilerin sosyal yapılarına etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. MATERYAL VE METOT Çalışmanın materyalini üreticilerle yapılmış anketlerden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Ayrıca konu ile ilgili yapılmış diğer çalışmalardan da yararlanılmıştır. Araştırma, Konya ili Çumra ilçesi sınırları içerisinde bulunan, sulanan tarım alanlarında yürütülmüştür. Çumra, Konya nın güneyinde yer alır ve ortalama denizden yüksekliği 1000 metredir. İç Anadolu Bölgesinde yer alması münasebetiyle karasal iklim yapısında olup, yazları sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlı geçer. Ortalama yıllık yağış 300 mm ve bunun sadece 130 mm lik kısmı bitki yetişme döneminde düşmesi nedeniyle, özellikle yaz aylarında, sulama, tarımsal üretim açısından büyük önem taşımaktadır (Anonymous,1982). Çumra Bölgesinde en fazla yağmurlama sulama yöntemi kullanılmakta olup, bunu karık ve uzun tava sulama metodu izlemektedir. Çiftçilerin %75 i yağmurlama sulama metodunu uygulamakta ve su kaynağı olarak yer altı sularını tercih etmektedirler (Çiftçi ve ark., 1994). - 80 -
Çalışmanın Çumra yöresinde yapılmasının nedeni, uzun yıllardan beri yörede sulama faaliyetlerinin yürütülüyor olmasına karşılık, giderek artan oranda bir yeraltı suyu kullanımının gözlemlenmiş olmasıdır. Araştırma yerinin seçimi gayeli olarak yapılmış olup, yörede yapılması gereken anket sayılarının tespit edilmesinde kullanılacak ana kitle tespit edilememiştir. Böylece ana kitlenin tespit edilemediği durumlarda uygulanan pilot örnek seçilerek örnek sayısının belirlenmesi yöntemi uygulanmıştır. Seçilen bu örneklerden elde edilecek verilerin daha sonraki çalışmalar için bir veri oluşturması; bundan da kolaylıkla örneklemede kullanılacak yöntemin çıkarılması mümkün olacaktır. Tesadüfî olarak seçilen ve yeraltı su kaynaklarını kullanarak tarımsal faaliyetlerini sürdüren 54 işletme ile yapılan anketlerden elde edilen bilgiler çalışmada kullanılmıştır. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA İşletmecilerin yapısı Konya yöresinde en önemli tarımsal üretim bölgelerinden birisi olan Çumra da bulunan çiftçiler, gerek uyguladıkları tarımsal teknikler gerekse toprak ve su kaynaklarının bitki yetiştirilmesinde uygun olması nedeniyle yüksek katma değer oluşturmaktadırlar. Ancak, yüksek katma değer oluştururken ekonomik kurallara dikkat etmedikleri ve sürdürülebilir tarım tekniklerini yeterince kullanmadıkları görülmüştür. Uygulanan çiftçilerin ortalama yaşı 47 olarak tespit edilmiştir. Çiftçilerin yaklaşık 27 yıldır çitçilikle uğraştıkları, bir başka deyişle 15-20 yaşından itibaren ailesinden işleri devraldığı ve babadan kalma tarım bilgilerini sürdürdükleri gözlemlenmiştir. Ankete katılan çiftçilerin %58,6 sının ilkokul, %20,7 sinin ortaokul, %10,3 ünün lise ve %10,3 ünün de üniversite veya yüksekokul mezunu oldukları tespit edilmiştir. Bu durum çiftçilerin Konya daki birçok yöreye göre oldukça yüksek bir eğitim düzeyine ulaştığını göstermektedir. Sulama ile yapılacak tarımsal faaliyetlerin dikkat ve beceri yanında iyi bir eğitime de gereksinme duyması, yapılacak politika ve yayım uygulamalarında başarıyı yükseltecektir. Bunun yanında yöre çiftçilerinin yarıdan fazlasının ilkokul mezunu olması, büyük oranda su tasarrufu sağlayan damla sulama gibi modern sulama tekniklerini benimseme ve uygulamada güçlük meydana getirmektedir. İşletmelerin Yapısı İşletmelerde ortalama arazi varlığı 104,8 dekar olup, ortalama 5,1 parçadan oluşmakta ve arazilerinin %95 i sulanmaktadır. En fazla parçalı arazi 15 parça olarak tespit edilmiştir. Bu rakamlar ortalama parça sayısı bakımından Türkiye ortalamasına yakın olup, arazinin büyüklüğü bakımından Türkiye ortalamasından oldukça yüksektir. İşletmelerde en fazla yetiştirilen ürünler şekerpancarı ve fasulyedir. Ayrıca mısır, havuç, çerezlik kabak, kavunkarpuz, marul gibi bitki türleri de yetiştirilmektedir. İşletmelerde ana faaliyet alanı sadece bitkisel üretim olanların oranı %31, bitkisel üretim yanında hayvancılık faaliyetleri de olan işletmelerin oranı ise %69 dur. İnceleme yapılan yörede tarım arazilerinin bitki yetiştiriciliğine oldukça uygun olmasından dolayı sadece hayvancılık faaliyeti ile uğraşan işletmeye rastlanmamıştır. İşletmelerdeki ana faaliyet alanı bakımından da yöre farklılık göstermektedir. Sulama Yapısı Anket uygulanan yöre, Türkiye de planlı anlamda ilk sulama şebekesinin tesis edildiği bölgedir. Buradaki işletmeler uzun yıllardan beri sulama kültürüne sahip işletmelerdir. Beyşehir Gölünden alınan su ile yapılan sulama faaliyetlerinin çiftçilerde yüksek düzeyde - 81 -
tarımsal ürün artışına neden olduğu görülmüş, suyun yetmediği durumlarda ise işletmelerde açılan kuyularla sulama yapılması gündeme gelmiştir. Araştırma alanında yerüstü su kaynaklarının yetersiz olduğu, şebekelerde istenen zamanda ve miktarda su bulunamamasından dolayı, yeraltı su kaynaklarının kullanımı her geçen gün artmıştır. Bu durumda işletmelerde giderek artan bir yeraltı suyu kullanımı söz konusudur. Öyle ki hemen hemen her tarla başına açılan bir kuyu ile sulama yapılmaya çalışılmakta, su kaynaklarının bitmez tükenmez bir hazine olduğu düşünülmektedir. Bugün bile fazla su-fazla ürün düşüncesi çiftçiler arasında olduğu kadar teknik elemanlar arasında da yaygındır. Fazla miktarda uygulanan su sadece sulama maliyetinin artmasına neden olmaz, bunun yanında kök bölgesindeki bitkinin hava-su dengesinin bozulmasına sebep olarak, bitki köklerinin de çürümesine ortam hazırlar. Sonuçta verimde önemli oranda bir azalma olabilir. Ayrıca birinci sınıf bir tarım arazisi bile aşırı sulama suyu uygulaması sonucunda drenajın yetersiz olduğu alanlarda topraklarda çoraklaşmaya sebep olabilir. Toprakların tuzlulaşmasında taban suyunun tuz konsantrasyonu büyük önem taşımaktadır. Araştırma alanında taban suyunun tuz konsantrasyonları Çumra ilçesinin yerleşim yerlerinden olan Okçu da 649-3000 micromhos/cm (4. sınıf bir sulama suyu), Beylerce de 550-2108 micromhos/cm (3. sınıf sulama suyu), İnli de 550-1400 micromhos/cm (3. sınıf sulama suyu) arasında değişmektedir (Çiftçi et al., 1999). Bu tip sulama sularının ancak drenajı iyi tarım alanlarında uygulanması tavsiye edilebilir. Diğer taraftan fazla su kullanımı, kuyulardan su alımında kullanılan pompanın fazladan çalışmasına, yani hem su hem de enerji israfına neden olmaktadır. Bu nedenle sadece bitki kök bölgesinin ıslatıldığı, sulama randımanı yüksek, damla sulama gibi modern sulama tekniklerinin uygulanmasına geçilmesi yüksek nitelikli tarımsal üretim için gereklidir. Gül et al. (2005), Suriye nin kurak bölgelerindeki farklı işletmelerde (yıllık ortalama yağış miktarı 200-350mm) yeraltı suyu ile sulama yapılan alanlarda yapmış oldukları bir araştırmada, düşük fiyatlı dizel yakıt kullanımının yeraltı suyu kullanımını önemli oranda artırdığını, bu ise hububat üretiminde önemli bir artışa sebep olmasına rağmen sulama suyunun kıt olduğu bu alanlarda yeraltı suyu seviyesinde düşmelere sebep olduğunu tespit etmişlerdir. Araştırıcılar yeraltı suyu kullanımındaki artışın en önemli sebeplerinden birinin de bölgede yüksek su tüketen bitkilerin ekim alanlarındaki artış olduğunu ortaya koymuşlardır. Bölgede yeni açılan kuyularda su bulma ihtimalinin çok düşük olmasına rağmen çiftçilerin kuyu açmada kullanılan makinenin ucuz olan dizel yakıtla çalışmasından dolayı sürekli olarak kuyu açmaya teşebbüs ettiklerini gözlemlemişlerdir. Su kaynaklarının sınırlı miktarda olduğu bölgelerde, gerek sulama mühendisleri gerekse çiftçiler nezdinde, girdi-çıktı ilişkileri sağlıklı bir şekilde irdelenmeli ve hayati önem taşıyan bu su kaynakları gereksiz olarak kullanılmamalıdır. Yapılan bir çalışmada (Karata, 1985) GAP alanında pamukta 8 den daha fazla sulama yapılması tavsiye edilirken, Direk ve Akdemir (1992) 8 den daha fazla yapılan sulama sonucunda elde edilen gayrisafi üretim değerinin artmadığı belirlemişlerdir. Buna göre 8 den daha fazla yapılacak sulama, sadece doğal su kaynaklarımızın israfına sebep olmaz; aynı zamanda verimli olan tarıma elverişli toprakların da çoraklaşmasına sebep olabilir. Bitkilerin sulanmasında en yüksek çıktıyı değil de, elde edilen en yüksek gayrisafi üretim değerinin alınması, suyun ekonomik kullanımı açısından son derece - 82 -
önemlidir. Nitekim bu konuda Akıncı (2004), bitkilere verilecek kısıtlı sulama suyunun sulanan tarım alanlarının artıracağını ve daha fazla alanın sulanabileceğini vurgulamıştır. Su Kaynakları Konya Ovası kapalı bir havzaya sahiptir. İlde bulunan yerüstü su kaynakları ise sınırlıdır. Konya Ovalarının toplam su potansiyeli 5.84 milyar m 3 /yıl dır. Burada en büyük payı yılda 2,7 milyar m 3 ortalama verime sahip Göksu ırmağı almaktadır. Göksu ırmağının bugün için ancak 0,5 milyar m 3 /yıl ı ekonomik olarak kullanılabilir durumdadır(çizelge 1). Çizelge 1. Konya Ovalarının Sulama Suyu Potansiyeli (Anonymous, 2002). Su Kaynağı Yıllık Potansiyeli (Milyar m 3 ) Yer Altı Suyu 0.920 Yer Üstü Suyu 2.400 Göksu nun Kullanılabilir Suyu 0.500 Toplam Kullanılabilir Su 3.820 Göksu nun kullanılması muhtemel Suyu 2.020 Genel Toplam 5.840 Konya Ovalarının toplam 1.9 milyon hektarı sulanabilir niteliktedir. Bu arazilerin tamamının sulanabilmesi için 12 milyar m 3 /yıl suya ihtiyaç vardır. Mevcut su kaynakları ile sulanabilecek arazi miktarı 550 bin hektar olup, bu miktarın tamamına yaklaşılmıştır. Bundan sonra yapılacak sulama mevcut su kaynaklarının daha fazla kullanılması anlamına gelmektedir. Mevcut su kaynaklarını geliştirmeden yapılacak ilave sulamalar, su kaynaklarının sürdürülebilir bir şekilde kullanımından çok, kaynakların bir daha kullanılmayacak şekilde tahribi anlamına gelmektedir. Sulama Yöntemleri Daha önceden de bahsedildiği gibi Konya ili ve çevresinde yer üstü su kaynakları potansiyeli yetersiz olması ve istenen zamanda ve miktarda sulama şebekelerinde su bulunmamasından dolayı yeraltı su kaynaklarının tarımda kullanımı zorunluluk arz etmektedir. Yörede genellikle tarla bitkilerinin sulanmasında yaygın olarak yağmurlama sulama yöntemi uygulanmaktadır. Günümüzde çiftçilerin büyük bir kısmı sulama maliyetinin düşük olması ve modern sulama teknikleri hakkında yeterli bilgi sahibi olamamaları sebebiyle salma sulama yöntemlerini tercih etmektedir. Salma sulama yöntemlerinde sulama maliyeti düşük ancak işçilik giderleri yüksek, homojen olarak tüm bitlilere su uygulanmadığı için verim de düşüktür. Bu yöntemde bitkilere homojen bir sulama suyu uygulamak için hemen hemen her yıl arazi tesviyesine ihtiyaç duyulur ve bu da fazladan maliyet demektir. Son zamanlarda Konya çevresinde sıra bitkileri (sebze v.b), meyve bahçeleri ve bağ yetiştirilen alanlarda damla sulama yöntemi - 83 -
kullanılmaktadır. Ekonomik yetersizlikten ve bilgi eksikliğinden dolayı büyük oranda su tasarrufu sağlayan damla sulama yöntemi yakın zamana kadar yörede uygulama şansı bulamamıştır. Artan su sıkıntısından dolayı söz konusu sulama yönteminin uygulanması her geçen gün artış göstermektedir. Aynı miktar sulama suyu ile salma sulama yöntemleri ile karşılaştırıldığında 2 kat daha fazla alanı sulama imkânlarından dolayı damla sulama yöntemi yörede benimsenmektedir. Etkin bir su kullanımı için yörede büyük oranda su tasarrufu sağlayan yeni sulama yöntemlerinin arazide uygulanması ile ilgili seminer, kurs vb. yayım faaliyetlerine ihtiyaç bulunmaktadır. Sulama Zamanı Sulama zamanının belirlenmesinde çok çeşitli yöntemler olmasına rağmen, pratikte çiftçilerin büyük çoğunluğu bitki görünümünden yararlanarak sulama zamanı tespitini yaygın olarak kullanmaktadırlar. Bunun başlıca sebebi, çiftçilerin sulama zamanını tam olarak belirlemede yeterli bir teknik bilgi ve ekipmana sahip olmamaları söylenebilir. Nitekim araştırma alanında yapılan anket sonuçlarına göre, sulama zamanının belirlenmesinde çiftçilerin büyük çoğunluğunun bitki görünümünü yani yapraklarda koyulaşma veya buruşma olduğu anı kıstas olarak aldıkları belirlenmiştir. Bunun yanında yıllardır sulama tecrübeleri ve hava sıcaklığındaki değişmeleri esas alan çiftçilerde mevcuttur. Araştırma sonuçlarına göre, sulama zamanını, çiftçilerin %47 si bitkilerin yaprakları buruşunca, %26 sı belirli bir plan dâhilinde kendince bir hesap yaparak, %9,5 i komşularının uygulamasına bakarak, %8 i belirli bir takvime göre, %9,5 i de diğer nedenlerle tespit ettikleri belirlenmiştir. Oysa sulama zamanının geldiğini ve ne kadar süre sulama yapması gerektiğini belirlemede civalı tansiyometre gibi aletler kullanılabilir. Ayrıca, topraktan örnek alınarak nem durumuna göre sulama yapılıp yapılmayacağına karar verilebilir. Sulama Yapılan Bitkiler İncelenen işletmelerde genellikle ekonomik getirisi yüksek şeker pancarı, tarla fasulyesi, mısır, havuç, çerezlik kabak ve marul gibi bitkiler yetiştirilmektedir. Söz konusu bitkilerin sulanmasında genellikle yağmurlama sulama yöntemi uygulanmaktadır. Ancak karık (domateste) ve uzun tava (tarla fasulyesi) sulama yapılan alanlar da mevcuttur. Özellikle yaz aylarında sulamasız bu bitkilerin yetiştirilmesi mümkün değildir. Yörede ortalama yıllık yağış 300 mm dir ve sulama mevsiminde hemen hemen hiç yağış düşmemektedir. Bu sebeple söz konusu bitkilerin emniyete alınması bakımından yer üstü su kaynaklarının yetersiz olduğu durumlarda yeraltı su kaynaklarını kullanmak zorunluluk arz etmektedir. Yetiştirilecek bitki deseninin belirlenmesinde mevcut su kaynaklarının miktarı göz önünde bulundurulmalı ve gerekirse bitki deseninde değişikliğe gidilmelidir. Su tüketimi yüksek olan bitkilerin yerine daha düşük olan bitkilerin yetiştirilmesi çiftçilere tavsiye edilmelidir. Gelecekteki Su Durumu ile ilgili Görüşler Çiftçilere gelecekte bir su sıkıntısının yaşanabileceğine inanıyor musunuz? şeklinde bir soru yöneltilmiştir. Yörede özellikle sulama mevsiminde su sıkıntısı ciddi boyutlardadır ve çiftçiler arasında su sıkıntısından kaynaklanan anlaşmazlıklarla karşılaşılmaktadır. Ankete cevap veren üreticilerin % 63 ü gelecekte bir su sıkıntısı olacağına inanmaktadır. Ankete katılan - 84 -
üreticilerden sadece %9,2 si gelecekte bir su sıkıntısı yaşanmayacağını belirtmişlerdir. Çiftçilerin %27,8 inin ise gelecekte olabilecek su sıkıntısı konusunda bilgisi bulunmamaktadır. Bilindiği gibi özellikle gelişmiş ülkelerde insanlar su konusunda herhangi bir sıkıntı yaşamamaktadır. Bunun nedenleri, bu ülkelerin su kaynaklarını etkin bir şekilde kullanmalarıdır. Günümüzde su kıtlığı çeken ve gelecekte çekeceği düşünülen ülkelerin büyük bir bölümü Kuzey yarım kürede aynı enlem kuşağındaki Afrika ve Orta Doğu ülkeleri ile yüksek nüfuslu Asya ülkeleridir (Çeliker ve Anaç, 2004). Araştırıcılara göre, su kıtlığının başlıca üç temel sebebi bulunmaktadır. Bunlar; 1-Yenilenebilir kaynak miktarının kıtlığı, 2- Suyun kullanım şeklindeki hatalar, 3- Yüksek nüfus artışının kişi başına düşen kaynakları azaltmasıdır. Türkiye açısından su kıtlığının temel nedenlerinin yağışın mevsimlere ve bölgelere göre dağılımının düzensizliği, su kullanımındaki hatalar ve yüksek nüfus artışı olduğu söylenebilir. Yeraltı Su Kaynakları Yeraltı su kaynaklarından yararlanmak amacıyla açılan su kuyularının herhangi bir izin alınmadan açılması, sadece çiftçinin ekonomik gücüne dayanması sonucu, kuyu arası mesafelerinin giderek daha da yakınlaşmasına neden olmuştur. Bu durum iki kuyu arası mesafenin 100m ye kadar düşmesi ve hemen hemen her tarla başında bir kuyunun açılması sonucunu doğurmuştur. İncelenen işletmelerde birden çok kuyuya sahip olan işletmelerin oranı %65 dir. Elde edilen verilere göre, ortalama kuyu derinliği 97m, kuyulardaki su seviyesi ise 27 m dir. İncelenen işletmelerde işletme başına 2.46 kuyunun açılmış olduğu görülmüştür. Bu da hemen her işletmenin finansal gücü oranında her parsel tarlasına bir kuyu açtırma istek ve arzusunu yansıtmaktadır. Yeraltı su kaynaklarının böylesine kontrolsüz ve başıboş kullanımı ciddi sıkıntıları da beraberinde getirmektedir. Nitekim çiftçilerin %74 ünün sulamaya başladıkları günden bugüne kuyularındaki su seviyesinin giderek azaldığını ifade etmesi bunun tipik sonucudur. Bu kontrolsüz sürecin devamı durumunda yeraltı kaynaklarının sonuna gelineceği açıktır. Rıda (2003), tarafından Suriye de yeraltı suyu kullanımının yayılmasına neden olan faktörleri belirlemek ve dört bölgede altı ilde, kritik su alanlarında hasadın verimliliğini değerlendirmek için bir çalışma yürütülmüştür. Çalışmada ayrıca, yeraltı suları için talep ve sulama maliyet fonksiyonu analiz edilmiştir. Çiftçilerin yeraltı su yatırımları modellenmiş, kuyu açmanın başarısının ihtimali belirlenmiş ve dinamik sistem simülasyonu geliştirilmiştir. Geleneksel önerilere zıt olarak, bu alanda yeraltı suyu kullanımının sürdürülebilir geleneksel canlı hayvanarpa tarım sistemini sürdürülemez sisteme dönüştürdüğü ve orta zamanda göçe neden olduğu bulunmuştur. Alım fiyatları, düşük yakıt masrafı ve yeraltı suyuna geçişe açık genişleme için zorunlu kılmıştır. Yine aynı çalışmada, yüksek su tüketimli ürünler için su talebinin elastik ve bu yüzden fiyatlarının sürdürülebilir şekilde su kullanımında önemli rol oynayabileceği bulunmuştur. Yeraltı suyu ile sulamadaki yatırım telafisinin zor ve riskli olduğu ve kuyu açma başarı ihtimalinin sadece 0.14 olduğu bulunmuştur (Rıda, 2003). - 85 -
ÖNERİLER Çiftçiler tarafından ifade edilen çok su-çok ürün söyleminin kesinlikle doğru olmadığı bir gerçektir. Ayrıca sulama mühendisleri tarafından yapılan bazı araştırmalarda da işin parasal boyutları göz önüne alınmamakta ve aşırı sulama tavsiye edilebilmektedir. Bu durumda su kaynakları bilinçsizce kullanılmakta ve doğal kaynaklardan en önemlisi olan yeraltı su kaynakları giderek azalan bir yapı göstermektedir. Suriye de uygulanan yanlış girdi ve enerji politikaları sonucunda yeraltı sularının sürdürülebilirlik imkânı kalmamıştır. Türkiye de girdi fiyatlarının yüksekliği Suriye deki kötü sonucun bizde hemen ortaya çıkmasını geciktirmektedir. Ancak suyun uygun değer maliyetle elde edilememesi kaynakların etkin kullanılmaması sonucunu doğurmaktadır. Bu bakımdan yeraltı sularının kullanımında daha gerçekçi politikaların üretilebilmesi için bölgede bu konuda teknik ve ekonomik boyutların detaylı bir şekilde incelendiği araştırmalar yapılmalıdır. Bu gerçekçi politikalardan biri de su ücretlerinin sulanan alan esasına göre değil, m 3 esasına göre tahakkuk ettirilmesidir. Ayrıca, çiftçi bazlı açılan kuyuların envanterinin tutulması ve belirli bir mesafeden daha yakın kuyu açılmasını önleyici yasal tedbirler alınması su kullanım etkinliğindeki başarıyı artıracaktır. Damla sulama yönteminde salma sulama ile karşılaştırıldığında sulanan tarım alanlarının yaklaşık iki kat artacağı bir gerçektir. Bu sebeple, sulama suyu kaynaklarının sınırlı olduğu Konya Ovası ve Türkiye de benzer iklime sahip bölgelerde bir an önce damla sulama (en azından yağmurlama sulama) gibi önemli oranda su tasarrufu sağlayan modern sulama tekniklerinin kullanılması benimsetilmelidir. Damla sulama ile bitkilere sürekli olarak az miktarda su uygulanmasından dolayı sık aralıklarla yapılan sulamalar ile bitkiler herhangi bir strese girmeden suyu alacaklarından hem tarımsal ürün artacak hem de yetiştirilen ürünler kaliteli olacaktır. KAYNAKLAR - Ahmed, M. and A. Rodriguez. 1998. Groundwater Issues in Syria: Competitiveness of Strategic Crops in Aleppo. FAO/ICARDA Working Papers. - Akıncı,M.,2004. Kısıtlı Sulama. www.khgm.gov.tr/kutuphane/makale/makale001.htm - Anonymous, 2002. Konya Master Planı. Tarım İl Müdürlüğü. Konya. - Anonymous,1982. Türkiye de Bitki Su Tüketim Rehberi. Topraksu Yayınları No : 35. Ankara. - Asplund, M., 2000. What Fraction of a Capital Investment is Sunk Cost, Journal of Industrial Economics, Vol. XLVIII, September, pages 287-304. - Çeliker, A.S. ve Anaç, H., 2004. 21. Yüzyılda Su Kıtlığı. Türktarım, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dergisi, Sayı.156, Ankara, s.12-17. - Çiftçi, N., Olgunçelik, B., Acar, B., 1999. Groundwater Quality and Its Usability in Irrıgation for Konya-Çumra Region. International Conference, Forging Regional Cooperation in the Mediterranean Basin. First Conference Arles, France, Espace Van Gogh 27-28 May 1999. - 86 -
- Çiftçi, N., Topak, R., Çelebi, M., 1994. Konya Bölgesi Çiftçilerinin Sulama Drenaj Uygulamaları ve Karşılaşılan Sorunlar. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi Cilt : 5, Sayı : 7, Konya S 93-107. - Direk, M., Akdemir,Ş., 1992. Şanlıurfa İlinde Pamukta Sulama Yöntemi ve Zamanının Dekara Gayrisafi Üretim Değerine Etkisi. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi Cilt: 7 Sayı : 1, Adana. S 65-74. - Dixon, L. S. 1989. Models of Groundwater Extraction with an Examination of Agriculture Water Use in Kern County, California. Unpublished Ph.D. Thesis, University of California at Berkley, California. - Feinerman, E. and K.C. Kieth, 1983. Benefits from Groundwater Management: Magnitude, Sensitivity, and Distribution. American Journal of Agricultural Economics. 85 (November). - Gül, A., F.Rida., A. Aw-Hassan., O. Büyükalaca., 2005. Economic Analysis of Energy of Use in grounwater irrigation of Dry Areas: A Case Study in Syria. Applied Energy 82, 289-299. - JICA. 1997. The Study on Water Resource Development in Northern and Central Basins in the Syrian Arab Republic: Final Report. Tokyo, Nippon Koei Co. Ltd. - Jumaa, V., M. Naji and M. Pala. 1999. Review Paper on Optimizing Soil Water Use in Syria. in Efficient Soil Water Use Proceedings Workshop Organized by Soil Water use Consortium, Niger, April 26-30 1998, Jordan May 9-11 1999, edited by N Van Dulmkwden, M. Pala, C. Studer and C. L. Bieldes. - Karata, H.,1985. Harran Ovasında Pamuk Su Tüketimi. TOKB, Köy Hiz. Gen. Müd. Köy Hiz. Şanlıurfa Araş. Enst. Yayınları, No.24, Şanlıurfa. - Rıda, F., 2003. Computer Simulation Models for Sustainable Groundwater Use in Agriculture in Syria. Yayınlanmamış doktora tezi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Adana. - Rodriguez, A., H. Salahieh, R. Badwan, H. Khawam. 1999. Groundwater use and Supplemental Irrigation in Atareb, Northwest Syria. 1999. ICARDA Social Science Paper No. 7. - Zhang, H., and T. Y. Oweis, 1999. Water-Yield Relations and Optimal Irrigation Scheduling of Wheat in the Mediterranean Region. Agricultural Water Management 38:195-211. - 87 -
EFFECTS OF USE OF GROUND WATER IN AGRICULTURE ON FARMERS SOCIAL STRUCTURE IN KONYA PLAIN Mithat Direk Y. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Konya Bilal Acar Y. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Konya Aykut Gül Prof. Dr. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Adana ABSTRACT This study was conducted to determine the effects of use of ground water on social structures of farmers in irrigated areas of Konya-Çumra province. The study data were obtained from the farmer surveys with other studies related to this subject. The present study showed that the graduations of sampled farmers were found 58.6%, 20.7%, 10.3% and 10.3% in primary school, secondary school, high school and university, respectively. As a result of this, more than half of the farmers were graduated from the primary school so that the modern irrigation techniques in which water saving is very high such as trickle irrigation could not be applied easily in study area. According to the study, surface and sprinkler irrigation methods are very common. The most of the farmers were decided to determine the irrigation time by observation of the crop leaves. The main reasons were deficiencies of technical information and equipment. In addition, in such area most farmers think that more water means more crop yields so that duration of irrigation was higher than the desired. This situation was not caused only excess water application but also in pressurized irrigation methods (sprinkler and trickle irrigation systems) led to excess oil or electric consumption that resulted in higher irrigation cost. In addition, higher water application also may cause significant crop yield reduction. Key words: Ground water, economy, survey, water saving, irrigation method. - 88 -