T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2404 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1395 TEKNOLOJ TAR H Yazar Prof.Dr. Ergun TÜRKCAN (Ünite 1-8) Editör Yrd.Doç.Dr. Hasan ÇALIfiKAN ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Hasan Çal flkan Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. E. Emre Özkeskin Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Teknoloji Tarihi ISBN 978-975-06-1075-2 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 4.900 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011
çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii G R fi... 2 B R TEKNOLOJ K TABININ YAZIMI VE YÖNTEM... 2 Teknoloji Ö reniminde Görselli in Önemi... 2 Kitaptaki Yöntem ve Ana Temalar... 4 Bir Teknoloji Tarihini Okumaya Haz rl k... 6 G R fi... 7 BAZI TEMEL KAVRAMLAR ÜZER NE... 7 Teknoloji Nedir?... 7 Bilim Nedir?... 8 Teknolojiye liflkin Baz Temel Kavramlar... 9 Teknolojik lerleme ve Teknolojik De iflme Nedir?... 10 Bilim ve Teknoloji Sistemi ile Ulusal Yenilik Sistemi Nedir?... 13 cat, Keflif ve Yenilik Nedir?... 13 nsan Yarat c l n n çsel ve D flsal Dinamikleri... 16 CADIN AfiAMALARI... 17 catlar n Anonim Dönemi... 17 S nai Haklar ve Patent Sistemleri Hakk nda... 20 Kiflisel Mucit mi Kiflinin cad m? cad n Kiflisel Mucitler Dönemi... 21 cad n Kolektif-Organize ya da Kurumsal Dönemi... 24 1. Araflt rma ve Gelifltirme Faaliyetlerinin Tan mlar Hakk nda:... 25 Bilimsel Faaliyetlerin Sonuçlar n Ölçmek... 26 Patent statistiklerinin Teknoloji Üretimi Ölçümünde Kullan m... 27 Patent statistiklerinin Dezavantajlar... 28 Patent statistiklerinin Avantajlar... 28 B L M VE TEKNOLOJ POL T KALARINA G R fi... 29 Bilim ve Teknoloji (B&T) Politikas n n Baz Temel Kavramlar... 29 Bilim ve Teknoloji Politikas Teori ve Prati inin Geliflimi... 31 Bilim Politikas Yenilik Politikas na Dönüflüyor... 32 Teknolojinin Yay lmas ve Teknoloji Transferine liflkin Sorunlar... 34 Özet... 36 Kendimizi S nayal m... 37 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 38 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 38 cad n Anonim Dönemi-I. Aflama... 40 G R fi... 41 LK TOPLUMLARDAN ANT K MEDEN YETLERE TEKNOLOJ... 41 lk nsanlar - lk Aletler, Avc ve Toplay c Toplumlar... 41 fiehir Toplumlar : Neolitik Devrim, Tar m ve Kölecili in Do uflu Devletin, Bürokrasinin cad na Yol Açar... 45 Tar m Devrimi ve Köleci Sistemin Baz Özellikleri... 46 Yaz n n cad... 48 lk Temel Teknolojiler: Tekerlek, Seramik, Cam, Madencilik, Tekstil... 50 Antik Ça n nflaat Teknolojileri... 54 G R fi 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Antikite de Temel Makineler... 59 El, Su ve Yel De irmenleri... 66 Bilimsel Aletler, Saatler ve Di er catlar... 67 Kara Tafl mac l... 69 Antik Gemi Teknolojisi... 71 B L MLER N DO UfiU VE ORTAÇA A KADAR GEL fimes... 73 Bilimlerin Do uflu... 73 Mezopotamya ve Eski M s r da Bilim... 74 Eski Yunanda Bilim... 75 Özet... 81 Kendimizi S nayal m... 82 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 83 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 83 3. ÜN TE 4. ÜN TE cad n Anonim Dönemi II. Aflama...... 84 G R fi... 85 ORTAÇA DA TEKNOLOJ K GEL fimeler... 85 fiövalye ile Serfin Ortak Noktas Demir... 85 fiatolar ve Gotik Katedraller... 91 lk Kapitalist flletme Tipi: Yünlü Dokuma... 93 Çan ve Top Dökümü... 95 Mekanik Saatlerin Do uflu... 98 De ifltirilebilir Parça Üretimine Do ru... 100 Madenler ve Su Tulumbalar (pompalar)... 104 TEKNOLOJ K ORTAÇA LARDAN ÇIKIfi... 106 Gemi Teknolojisindeki De iflim ve Yol Açt Büyük Co rafi Keflifler... 106 Askeri Devrim... 109 Hollanda n n Teknolojik lerlemeye Katk lar... 112 Özet... 117 Kendimizi S nayal m... 118 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 119 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 119 Ortaça da Avrupa ve Avrupa-D fl Toplumlarda Bilim ve Teknoloji... 120 G R fi... 121 ORTAÇA AVRUPA TOPLUMUNDA B L M VE ÜN VERS TE... 121 Ortaça larda Avrupa Toplumu... 121 Ortaça Potas, Yunan- slam-latin Bilim ve Düflüncesi... 123 Üniversitelerin Do uflu... 125 SLAM DA B L M VE TEKNOLOJ... 127 Arap m, slam m, Ortaça Bilimi mi?... 127 slam n Bilim ve Teknolojide Geri Kalma Sorunu... 129 slam Dünyas nda Müspet (Akli) Bilimler ve Teknoloji... 130 Osmanl n n Bilim ve Teknolojide Geri Kalma Sorunu... 132 Ç N DE B L M VE TEKNOLOJ... 134 Çin Medeniyeti ve Bat dan Fark... 134 Eski Çin de Bilimsel ve Teknolojik Paradigma... 136 Çin in Teknolojik Baflar lar ve Kaç n lmaz Durgunluk... 138
çindekiler v Özet... 145 Kendimizi S nayal m... 146 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 147 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 147 Bilimsel Devrim ve Sonras... 148 G R fi... 149 B L MSEL DEVR M... 149 Astronomi-Fizik Ekseninde Göklerde Dünyay Sarsan Bir Devrim... 149 Kopernik (1473-1543)... 150 Tycho Brahe (1546-1601) ve Johannes Kepler (1571-1630)... 152 Galileo Galilei (1564-1642)... 156 Isaac Newton (1642-1727)... 159 Bilim Devriminin Sosyo-ekonomik Kökenleri... 160 Bir Kurum Olarak Bilim ve Bilimsel Topluluklar... 161 18. VE 19. YÜZYILLARDA B L MSEL GEL fimeler... 162 Modern Teknolojilerin Bilimsel Kökleri... 162 Bilim Devrimi Sonraki Yüzy llar Ayd nlat yor... 162 Matematik ve Hesap Makinesi... 163 Fizik ve Mekanikteki Geliflmeler... 166 Elektrik Bulunuyor... 166 Astronomi ve Co rafya... 168 Kimya Bilimi Do uyor... 169 Mikroskop, Biyoloji-Jeoloji ve Evrim... 170 Geniflleyen Bir Evren, Belirsizlik, Görelilik ve Yirminci Yüzy l Fizi i... 173 Özet... 175 Kendimizi S nayal m... 176 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 177 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 177 ngiliz Sanayi Devrimi (Kiflisel Mucitlerin Do uflu ve H zla Ço almas )... 178 G R fi... 179 SANAY DEVR M ÖNCES... 179 ngiltere de Sanayi Devriminin Bir Provas Yap ld m?... 179 ngiliz Sanayi Devrimi Öncesi Entelektüel Ortam... 186 SANAY DEVR M N N TEKNOLOJ K fiemasi... 190 Buhar Makinesine Giden Yol... 190 Kok Kömürü ile Demir Ergitme... 190 Savery nin Buhar Makinesi ya da Madencinin Dostu... 192 Newcomen Buhar Makinesi... 193 Watt n Buhar Makinesi... 194 Pamuklu Dokumada Mekanik catlar... 195 Uçan Meki in Getirdi i Teknolojik Dengesizlik... 196 plik Üretiminin Makineleflmesi... 196 Dokuma Sürecinin Mekanizasyonu... 201 Makineli Fabrika Sistemi Do uyor (Buharla Pamu un Evlenmesi)... 203 SANAY DEVR M NE L fik N BAZI YORUMLAR... 207 5. ÜN TE 6. ÜN TE
vi çindekiler Niçin ngiltere?... 207 Sanayi Devrimi Bir Devrim mi?... 209 Giriflimciler-Mühendisler ve Üniversiteler... 209 Özet... 211 Kendimizi S nayal m... 212 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 213 Yararlan lan fiekil ve Resim Kaynaklar... 213 7. ÜN TE 8. ÜN TE On Dokuzuncu Yüzy l Teknolojileri -Kiflisel Mucitten Kolektif, Organize, Kurumsal catlar Dönemine-... 214 G R fi... 215 NG L Z SANAY DEVR M N N YAYILIP DER NLEfiMES... 215 Fabrikalar, Üretim Sistemleri, Sektörler... 215 Demiryollar n n Do uflu... 216 Buharl Gemi... 221 Buhar Makinesinden Buhar Türbinine... 222 YATIRIM MALLARI SEKTÖRÜ VE AMER KAN S STEM N N DO UfiU... 223 Yat r m Mallar Sektörünün Do uflu... 223 Do al Kaynak Bollu u ve Emek K tl... 224 Ahflap fllemede lk Standart (De ifltirilebilir) Yap Elemanlar... 225 Amerikan (Kitle) Üretim Sistemi... 228 De ifltirilebilir Parçalarla Üretim ve Taylorizm... 232 ÇEL K, ÇTEN PATLAMALI MOTORLAR VE ELEKTR K... 235 Çelik Üretimi, Alafl mlar ve Yeni Metaller... 235 Elektrik ile Demir-Çelik Üretimi ve Alafl mlar... 237 çten Patlamal Motor, Fordism ve Otomobilin Kitle Üretimi... 239 Elektrik Enerjisi ve Uygulamalar... 241 Elektrik ve Makine... 242 A IR K MYA SEKTÖRÜ VE PETROL SANAY... 243 A r Kimya Sektörünün Do uflu ve Geliflmesi... 243 Petrolün Sanayi Girdisi Olarak Ortaya Ç kmas... 246 Petrol Rafinasyonu ve Petro-Kimya Sanayi... 247 lk Sentetik Maddeler ve Mucit-Giriflimciler... 248 Özet... 251 Kendimizi S nayal m... 252 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 253 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 253 Yirminci Yüz Y l n Önemli Teknolojileri... 254 G R fi... 255 HAVACILIK VE UZAY TEKNOLOJ LER... 255 Uçak ve Modern Havac l k Sektörü... 255 Helikopter... 258 Roketlerin Geliflmesi ve Silah Haline Gelmesi... 259 Uzay Yar fl... 261 Uzay n Bar flç Amaçlarla Keflfi... 262 NÜKLEER TEKNOLOJ LER... 264 Nükleer Reaksiyonunun Anlafl lmas... 264 Nükleer Silahlar ve lk Denemeler... 265 Nükleer Enerjinin Bar flç Kullan m... 266
çindekiler vii FARMASÖT K VE GEN TEKNOLOJ LER... 266 laç (Farmasötik) Sektörünün Do uflu... 266 Antibiyotikler... 267 Bilime-Dayal Teknolojilere Örnek: Gen Teknolojileri(*)... 267 LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER N N DO UfiU VE POST-MODERN DÜNYA... 268 Telgraf-Telefon ve Gramofon... 268 Radyo ve Televizyon... 273 lk Bilgisayarlar ve Elektronik Devre Elemanlar (Transistörler)... 276 INTERNET ÇA I... 278 Robotlar ve Yeni Üretim Teknolojileri... 279 Acaba Bilgisayarlar cat Yapacak m? cad n Dördüncü Aflamas m?... 281 MODERN TEKNOLOJ LERE TOPLU B R BAKIfi: UZUN DALGALAR VE PARAD GMA DE fi M... 282 UZUN DALGALAR VE PARAD GMALAR HAKKINDA... 282 Uzun Dalgalar ve catlar... 286 Özet... 289 Kendimizi S nayal m... 290 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 291 Yararlan lan Resim ve fiekil Kaynaklar... 291 Sonsöz... 293 Kaynakça... 295 Konu Dizini... 299 sim Dizini...305
viii çindekiler Önsöz Bundan 30 y l önce, 1981 de teknolojiyle ilgili ilk kitab m, Teknolojinin Ekonomi Politi i yay nlanm flt. Bu benim doçentlik tezimdi ve daha çok iktisadi kalk nma amac yla iktisadi büyümeyi h zland racak bir bilim politikas tasar m n araflt r yordu. Sonraki y llarda bilim ve teknoloji politikalar hakk nda pek çok makale, kitap bölümü ve araflt rma yay nlad m. Emekli olduktan sonra, Dünya da ve Türkiye de B L M, TEKNOLOJ VE POL T KA bafll kl kitab m stanbul Bilgi Üniversitesi 2009 da yay nlad. Bu kitap, asl nda, bilim-teknoloji politikalar için Teori ve Uygulama amaçl genel bir yap tt r ve ayn zamanda, bu amaçla kitapta, genel bir bilim-teknoloji tarihi ile Türk modernleflmesi hakk nda 18. Yüzy ldan günümüze yaflanan teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir. Elinizdeki bu kitab yazarken de, pek çok kitapla birlikte, do al olarak yukar da ad geçen kitab mdan da yararland m ve al nt lar yapt m. Bu ders kitab n yazmay, bana, Anadolu Üniversitesinden de erli meslektafl m Prof. Dr. Levend K l ç teklif etti. Asl nda zor bir iflti, ama bu kitab flimdiye kadar yaz lmam fl ilk telif kitap olarak de erlendirdi im için, bunu bir direktif, hatta bir iddia say p, kabul ettim. Bu anlamda, bana bu fikri verdi i için kendisine teflekkür ederim. Avrupa dillerinde birçok genel ve özel teknoloji tarihi kitaplar mevcutken, Türkçede yaln zca bir tak m çeviri teknoloji tarihi kitaplar bulunmaktad r. Ancak, bir ders kitab olarak genel bir Teknoloji Tarihi kitab bildi im kadar yla bu zamana kadar mevcut de ildi; yaz lmal yd. Bu kitab n ortaya ç kmas sürecinde; ilk baflta Anadolu Üniversitesi Rektörü Say n Prof. Dr. Davut Ayd n a ve sonra da Aç kö retim Fakültesi Dekan Say n Prof. Dr. Ayd n Ziya Özgür e katk lar ndan dolay teflekkür etmek isterim. Kitab n bafl ndan bu yana bana yard m eden ve ayr ca kitab n editörlü ünü üstlenen Yrd. Doç. Dr. Hasan Çal flkan a da ayr ca teflekkür etmek isterim. Son olarak, Prof. Dr. Tevfik Fikret Uçar ve ekibinin, bu kitap ve benzerleri için haz rlad tasar m modelini ve kitab n son haline gelmesine yönelik dizgi biriminin de erli ve özverili çal flmalar n anmak ve teflekkürlerimi sunmak isterim. Tüm bu çabalar ve katk - lar olmazs z n bu dar alanda do ru yolu bulabilir miydik? Kuflkusuz hay r! Tüm bunlarla birlikte, bunun ilk Türkçe genel teknoloji tarihi dersi kitab olmas, metinde yapt m hatalar ve eksikleri asla mazur göstermez. Ben, kendi ad ma, bilgi da arc m n ve yaz m teknolojisi kapasitemin bu kadar oldu unu düflünüyorum. Gençlerin, daha güzel teknoloji tarihi kaynaklar ortaya koyaca - n ümit ediyorum. Zira onlar n, modern teknolojiye yatk nl klar tart fl lamaz
çindekiler ix Bu kitab, 2010 y l nda ölümsüzler aras na kat lan, Bilim ve Teknoloji Politikas alan n n yarat c s, Yenilik ktisad n n büyük teorisyeni, Sussex Üniversitesi ( ngiltere) Science Policy Research Unit in (SPRU) kurucusu, Hocam Prof. Chris Freeman a (1921-2010) ithaf ediyorum. Prof. Dr. Ergun TÜRKCAN Yazar Hakk nda... Prof. Dr. Ergun Türkcan, 1962 de Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi (SBF) Maliye- ktisat Bölümünden mezun oldu. Çeflitli üniversite, bakanl k ve kurulufllarda görev yapt. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt rma Kurumu nda (TÜ- B TAK) 1965-1974 y llar aras nda tam zamanl, 1993-2003 y llar aras nda da yar m zamanl olarak uzman, yönetici ve Baflkan dan flman olarak görev yapt. Türkcan, 1997 y l nda SBF den emekli oldu.
2 Teknoloji Tarihi Resim G.1 Müzeler. G R fi B R TEKNOLOJ K TABININ YAZIMI VE YÖNTEM Teknoloji Ö reniminde Görselli in Önemi Bir Teknoloji Tarihi kitab, genelde, bir Bilim ve Teknoloji Müzesi içindeki salonlar gezerek okunmal d r; en iyi ö renme yolu budur. Müzelere en yak n baflka bir yol da Sanayi Fuarlar olmal d r. ngiltere de, 1851 de, Hyde Park da kurulan Chrystal Palace daki (Londra) ilk Sanayi Sergisinden kazan lan gelirle, South Kensington daki Victoria&Albert Müzesi, Bilim ve Tabiat Tarihi Müzesi ile Imperial College of Science and Technology (Londra n n ilk teknik üniversitesi) ve Royal Albert Hall Konser Salonu nun arsalar sat n al nm flt. Londra da ünlü Cromwell Road un üstünde yer alan bu Yeni Gotik tarz binalar toplulu u ile Hyde Park aras nda kalan alanda, Kraliçe Victoria n n çok erken ölen efli Prens Albert in an s na yap lm fl, flehrin en önemli konser salonu The Royal Albert Hall yükselir. Sanat, bilim-teknoloji ve üniversite ile bütünleflmifltir. Medeniyet böyle bir alafl md r. Bunlar, yine hemen yak n zamanlarda, Washington da Smithsonian Institute ve Boston da, di er büyük flehirlerde aç lan müzeleri; Almanya da, 1903 de Deutsches Museum von Meisterwerken der Naturwissenschaft und Technik, Münih ve benzeri yüzlerce müze ve araflt rma kurumu izlemifltir. Bu kurumlar burada ismen saymak bile mümkün de ildir. Ancak, dünyan n her geliflmifl ve sanayileflmifl ülkesinin baflkentinde ve bafll ca flehirlerinde buna benzer birkaç kurum, müze yer al r. Bu müzelerin baz lar nda 100 bini aflk n parça (article) mevcuttur ve bunlar zamanla artmaktad r. Çünkü bunlar donmufl bir tarih de il, yaflayan, aletleri, mekanizmalar, olaylar aç klayan, deney yapan, yapt ran, yaflatan ciddi e itim ve araflt rma kurumlar d r. Müzeler sadece, e itim-ö retim d fl nda, o toplumun bilim ve teknolojiye katk lar n da sergileyerek, gelecek kuflaklara yol gösterir. Müzeler, e itim-ö retim gibi ifllevlerinin yan nda, toplumlar n, medeniyetlerin bilim ve teknolojiyele olan iliflkilerini ve katk lar n da sergiler. Baz müzeler bilime, baz lar daha çok teknolojik geliflmelere a rl k verir, ama genel olarak, bilimin teknolojiden ayr lmas kolay olamad için, müzeyi yaratanlar n amaçlar do rultusunda bilim ve teknoloji içeri i dengelenmektedir. Baz müzeler bir bilim kolunda (örne in; Greenwich Astronomi Müzesi), baz lar da bir teknoloji ve/veya somut bir dönemde odaklanm flt r (örne in; denizcilik müzeleri, Sanayi Devrimi müzeleri, askeri müzeler, ulaflt rma veya tramvay müzeleri, havac - l k, saat, silah, ortaça silahlar vb. müzeleri). Teknoloji Tarihi ile ilginin, Sanayi Devrimi ülkesi ngiltere de ayr bir bilim dal do urdu unu söylemeliyiz: Sanayi Arkeolojisi (Industrial Archaeology). Art k
Girifl 3 tarih say lan ilk sanayi üretim teknolojilerini, fabrikalar, kanallar, tren ve vapurlar, eski yollar, köprüleri, viadük ve kanallar, buhar santralar n (boiler house) her türlü tak m tezgahlar n, bunlar n ürünleri buhar makinelerini, içten patlamal motorlar hatta eski otomobil ve uçaklar onarmak, restore etmek, yeniden çal flt rmak ve ifllevlerini anlamak, tarih, bilim ve teknolojilerin kesiflti i bir disiplinler-aras araflt rma alan d r. Türkiye de böyle kurumlar m z henüz bulunmamaktad r. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt rma Kurumu (TÜB TAK), birkaç kez giriflimlerde bulundu ama bir sonuç al nmad. stanbul da, Sütlüce deki (Haliç) ve Ankara da Kale deki Koç Müzeleri, Avrupa örnekleriyle karfl laflt r lamazsa da, yine de bizim için özel imkanlarla kurulmufl güzel örneklerdir. Genelde, kapitalizmin geliflmifl oldu u yerlerde bile devlet eliyle kurulan bu genel müzelerin, devlet gelene inin güçlü oldu u Türkiye de olmamas büyük bir eksikliktir. stanbul da, (Befliktafl) Denicilik Müzesi, sadece Türk Donanmas na ait baz parçalar, yaz ve resimleri sergiler. Ankara (Etimesut) ve Eskiflehir de Hava Kuvvetlerinin birer havac l k müzesi nüvesi bulunuyor. Maden Tetkik ve Arama Kurumu (MTA) nun içinde bir jeoloji ve fosil müzesi mevcuttur. Ayr ca, Anadolu nun baz kentlerindeki etno rafya müzeleri yerli teknolojileri sergiler ama, sistematik ve bilimsel de ildir. Bu tür yerlere özel ilgi gösterilmesi gerekir ki, bu topraklara ait, eski teknolojik bilgiler, belgeler kaybolmas n. Çocuklu umda gördü üm, bildi im ve hatta bindi im bir ka n y, at arabas n, düveni, eski bir dövmeyi, demir kilidi, art k arasam da bulamam. Resim G.2 Koç Müzesinden Bir Kesit. Bu eksiklikler karfl s nda, ülkemizde genel ders kitab olarak yaz lacak herhangi bir Teknoloji Tarihi kitab n n, müzelerin yerine geçecek ölçüde çok aç klay c olmas, resim, flekil ve foto raflara a rl k vermesi kaç n lmaz oluyor. Bu nedenle, kitab n ünitelerine mümkün oldu u kadar, resimler, çizimler ve tablolar, aç klamalar yla birlikte konulmaya çal fl lm flt r. Baz özel konular ve icatlar için, ilgili yerlerde ba ms z aç klamalar görülecektir.
4 Teknoloji Tarihi (1) Pek çok önemli eser aras nda, 1950 lerde, bir gurup yazar taraf ndan, büyük boyda 5 cilt olarak haz rlan p, Oxford Üniversitesi taraf ndan 1954-1958 y llar aras nda bas lan A History of Technology bafll kl eserin anlat m, 1900 y l nda bitmektedir. Bunun bir özeti, Derry&Williams n, A Short History of Technology Oxford Paperback, 1960 kayna olarak verilebilir. Bu kaynak 783 sayfad r. Yararland m z di er genel teknoloji tarihlerini Kaynakçada belirtiyoruz. Biz, bu ders kitab nda temel olarak, 2009 y l nda stanbul Bilgi Üniversitesinin yay nlad B L M, TEKNOLOJ ve POL T KA bafll kl kitab m zdan ve büyük ölçüde, Freeman ve Soete nin yine yazar taraf ndan tercüme edilmifl YEN L K KT SADI isimli kayna ndan (TÜB TAK, 2003) hem model olarak hem de genifl al nt lar yaparak yararland k. Di er kaynaklar ise, yine Kaynakça bölümünde belirtilmektedir. (2) Bu konuda örnek olarak; Kurflun Kalemin tarihini yazan Petrosky nin Pencil ve Tornavidan n Tarihini anlatan Rybczynski nin One Good Turn adl kitaplar gösterilebilir. Kitaptaki Yöntem ve Ana Temalar Bu kitap, bir teknoloji ansiklopedisi de ildir; asl nda, günümüzde böyle bir kitap yazmak (1) gereksiz bile say labilir. nternet te, Wikipedia da ve di er sitelerde en ince ayr nt lar bulmak mümkündür. Ancak, bu kaynaklarda, her teknoloji çeflitli anlat m düzeylerinde, tek tek ele al n r; birbirleriyle iliflkileri, etkileflimleri daha do rusu, teknolojilerin bir bütün olarak do ufllar n n, genel çerçevesi yoktur. Teknolojiler, birbirlerinden, bilimlerden ve tabii, ihtiyaçtan (talep) etkilenerek do arlar. Önemli olan, her gün binlercesi ortaya at lan ürünlerin katolo u de il, belli temsili ürün veya üretim teknolojileri oda nda, jenerik teknolojiler de diyebiliriz, teknolojilerin do ma ve evrimleflme süreçlerini, içsel ve d flsal dinamikleriyle anlatabilmektir. Bu yöntem de, baz kritik teknolojileri seçmek ve onlar üzerinden geliflmeyi görmeye çal flmakt r. B rak n z modern bir yolcu uça n n geliflmesini ve türlerinin farklar n anlamay, bir at arabas n n, pullu un, buharl lokomotifin, kurflun kalem veya tornavidan n geliflmesini görmek bile çok vaktimizi alacakt r (2). Bu kitap, icat-yenilik mekanizma ve süreçlerine odaklanmaktad r. Bu nedenle, kitab n üniteleri aras nda organik ba lant lar mevcuttur; baz temalar, konular veya ürünler de iflik boyutlarda ve bafll klar alt nda yeniden ele al n p gelifltirilmektedir. Örne in, demirin, çeli in üretimi eski ça larda biliniyordu ama, Ortaça larda üretimi ve kullan m yayg nlaflarak demokratize oldu. Sanayi Devrimiyle üretim teknolojisi de iflti, odun kömürün yerini kok kömür al nca boyutlar büyüdü. Çelik üretiminde ve çeflitlerindeki de ifliklikler, 19. Yüzy l ortas nda, ucuz çelikalafl mlar ça nda, bunlara ba l de ifltirilebilir parçalar n (intercheangeable parts) seri üretimini, parçalar n h zl birlefltirilmesi de kitle üretim tekniklerinin geliflmesini, Taylorizm-Fordizm usullerini getirecektir. Oysa, ilk de ifltirilebilir parçalar, Sanayi Devriminden çok önce, Sümer iflçileri ya da köleler taraf ndan, flehirlerin inflaat için birbirine benzeyen, ayn büyüklükte piflirilen tu lalard r. Ayn kal plara dökülen tu lalar n üretim teknolojisi, ayn ebatta tafl kesmekten çok farkl d r. Tafl kesme, en saf haliyle emek-yo un bir üretim tekni i iken, tu la kesmek nispeten emek-sak ngan bir teknik say labilir. Teknik ilerleme, tarih boyunca emek-sak ngan bir yolda geliflecektir. Bir ürünün eski olmas, teknik ilerleme süreci d fl nda kalaca anlam na gelmez. nsanlar, göçebe iken hayvan tüylerini e irip ip ve ondan da kumafl ve benzeri giysiler, ev eflyalar yapmay biliyorlard. Yerleflik toplumlar bitki elyaf n da hammadde olarak kullan rd. Ama, Sanayi Devrimi, Hintlilerin elle dokudu u pamu un ipli inin ve pamuklu kumafllar n mekanik üretimine geçilmesiyle do mufltur. Bu dokuma tezgahlar buhar makinesiyle birleflince, romantik deyimiyle pamukla buhar evlenince fabrika sistemi ortaya ç km flt r. Makine, insanl n binlerce y ll k hayalidir; skenderiyeli Heron ilk buhar tazyiki ile dönen bir oyuncak yapt nda, bunun bir oyuncaktan öte de eri yoktu. Ama, su ve yel de irmenleri döndürülen bir çark üzerine kurulmufltur. Bu çark, yani tekerlek, çömlekçi tablas ndan öküz arabas n n tekerle ine, oradan makinelerin çarklar na, jet uçaklar n n motorlar na kadar, ayn geometrik formun say s z biçime girebildi ini gösteriyor. Bu da, bize, (icatta) baz temel elemanlar n fazla de iflmeden varl klar n koruduklar n gösteriyor. Çin bucurgat ile modern bir kule vincinin (tower crane) çal flma esas ayn d r; sadece çok daha a r yükü, çok yükse e ç karmak için insan gücü yerine elektrik motorlar kullan l r. Bir otomobili at arabas yla karfl laflt r rsan z, özü itibariyle 4 tekerlek üstünde giden bir platforma ulafl rs n z. Hiçbir icat-yenilik, belki ilk tafl aletler (artifacts) ve atefl d fl nda, saf ve ba-
Girifl 5 sit de ildir; eski birçok unsuru içerir. O nedenle, etkileri bak m ndan ne kadar büyük ve devrimci bulunsa da, hiçbir mucit, kendi icad n n tamam n n kendine ait oldu unu iddia etmemelidir, iddia edemez de. Her icat, nihai analizde, insanl n ortak mal olan bilgi stokunu kullanarak, ona yap lan küçük bir ilavedir ama, bu küçük ilave de insanl a çok önemli bir hizmet say lmal d r. Örne in, Bristol de, eski limanda, 19 yüzy l n en büyük mühendislerinden Isambard Kingdom Brunel in (1806-59) tamamen demir kullanarak, 1845 de infla etti i ilk uskurla (propeller) giden buharl gemilerden biri olan Great Britain, restore edilmifl biçimde sergilenmektedir. ngiltere de hâlâ kullan lmayan tren yollar nda, eski buharl lokomotifler, çok eski vagonlarla yolcu tafl maktad r. ngiltere de her yerde eski fabrika veya buhar santralar n n, (ünlü Tate Gallery, Thames de kenar ndaki bir elektrik santral içindedir) yeni ifllevleriyle yaflat ld n ve müze görevi yapt n da görebilirsiniz. stanbul Bilgi Üniversitesine verilmifl olan Ka thane de, 1914 de aç lm fl, ülkenin ilk elektrik üretim tesisi Silahtara a Elektrik Santral da flimdi hem müze hem de toplant mekan d r. Resim G.3 Canl bir müze örne i: Bristol Liman nda Isambard Kingdom Brunel in 1845 de iflletmeye al nan uskurlu buhar gemisi SS Great Britain ve ünlü uskuru. Bu gemi Falkland Adalar nda hurda vaziyette yatarken, ngiltere ye getirilip restore edilmifl ve müze olarak eski r ht mda ziyaretçilere aç lm flt r. SS Great Britain, dünyan n ilk baflar l transatlantik gemisi say l r (Brunel, 2006, resim 19-20).
1TEKNOLOJ TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Teknoloji tarihinin özelliklerini aç klayabilecek, Teknoloji tarihinin di er tarih türlerinden farklar n belirleyebilecek, Teknolojiye ba l olarak bilim ve araflt rman n temel kavramlar n tan mlayabilecek, cad n veya teknoloji üretiminin tarihsel aflamalar n belirleyebilecek, Bilim ve teknolojinin devletle iliflkileri çerçevesinde, modern bilim ve teknoloji politikalar n n tasar mlar yla teknik ilerlemenin yaratt güncel temel sorunlar tart flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Teknoloji Bilim Teknolojik ilerleme ve teknolojik de iflme Ulusal yenilik sistemi UYES Bilim ve teknoloji sistemi cat, keflif ve yenilik nsan yarat c l cad n aflamalar Anonim icatlar Kiflisel icatlar Kurumsal icatlar veya icad n kolektif-organize dönemi Araflt rma ve Gelifltirme Faaliyetleri (A&G ve AR-GE) Araflt rman n girdileri Araflt rma ç kt lar veya ürünleri Patent know-how Türk patent sistemi Bilim ve teknoloji politikalar Teknoloji transferi Uygun veya ara teknolojiler Roma Kulübü Teknoloji ve Çevrecilik çindekiler Teknoloji Tarihi Bir Teknoloji Tarihini Okumaya Haz rl k G R fi BAZI TEMEL KAVRAMLAR ÜZER NE CADIN AfiAMALARI B L M VE TEKNOLOJ POL T KALARINA G R fi
Bir Teknoloji Tarihini Okumaya Haz rl k G R fi Bir teknoloji tarihi veya bu konularla ilgili herhangi bir kitab okumak için, en az ndan, bu alandaki temel bilgiler, kavramlar ve tarihin ana aflamalar bilinmeli, tart flmal konular üzerindeki sorunun esas anlafl lmal d r. Günümüzün en önemli faaliyeti art k bilim ve özellikle teknoloji üretmektir. Üretim ve ihracat de erleri söz konusu oldu unda, eskisi gibi, belli temel mal gruplar nda ne kadar üretim ve ihracat yap ld de il, bu miktarlar içinde teknoloji-yo un ya da ileri teknoloji (high-tech ) mal ve hizmetlerin pay önem kazanmaktad r. Bu alanlar ve sorunlar sadece firmalar veya üniversiteler de il, devletlerin ve uluslar aras kurulufllar n da çok büyük ilgisini çekmekte, ulusal ve uluslararas büyük, pahal bilim ve teknoloji projeleri yap l p, daha da önemlisi uzun vadeli politikalar tasarlanmaktad r. Bilim ve teknoloji faaliyetlerinin girdilerinin (AR&GE harcamalar ve araflt r c insan gücü) ve ç kt lar n n (icatlar, yenilikler, patentler vb) ölçülmesi, bu konuda fikri mülkiyet haklar n n korunmas gerekmektedir. flte tüm bu konular ve sorunlar 1. ünitenin çerçevesini çizmektedir. BAZI TEMEL KAVRAMLAR ÜZER NE lk bölümde baz temel kavramlar aç klayaca z. Bu kavramlar; bilim, teknoloji, icat, keflif ve yenilik; bunlar n türleri, kaynaklar, tarihsel geliflme dinamikleri, evreleri, iliflki ve etkileflim süreçleri olarak s ralanabilir. Günümüzde, teknoloji denince, hep ileri teknolojiler, bilgisayarlar, 3G, 4G cep telefonlar, ipad ler, programlar, uçaklar, robotlar ve her gün yüzlercesi hayat m za giren yenilikler akla gelir. Oysa, ilk insanlar n avlanma amaçl yonttu u tafl da teknolojik bir objedir çünkü, bir ak l ürünüdür. Burada önce teknoloji üzerinde duraca z, çünkü tarihsel bir önceli i vard r. Teknoloji en çok tan m yap labilen, herkesin dilindeki kavram-terimdir (1). Halk genelde, teknoloji derken bilimi, bilim derken de, teknolojiyi kast etmifl olabilir. Oysa, teknoloji saf bilimsel bilgiden (knowledge); gündelik malumat, (enformasyon) yani biliflimden (2) bunlarla yak n ilgisi olmakla birlikte, çok ayr bir kavram, farkl bir bilgi kategorisidir. Teknoloji Nedir? Teknoloji, insan n tabiat, toplumu, kontrol etmek, de ifltirmek için hem kendi hem de toplumsal akl ve belle i kullanarak elde etti i sonuçlard r. Bu bir alet, ma- (1) Teknik terimi, Eski Grek (Yunanca), bir ifl, bir nesne yapmak, el zanaat, gündelik hayata iliflkin, kölelerin veya kad nlar n yapt pratik ifller (praxis) anlam ndaki techne kökünden geliyor. Bir sanat n icras, bir ressam n, bir kemanc n n, bir balerinin kendi özel çal flma tekni i de olabilir. (2) Enformasyon bir baflvuru bilgisi olup, niteli i icab herkes taraf ndan üretilebilir ve genelde, serbest bilgi kategorisine girdi inden, herkes taraf ndan da kullan labilir. Bunun kullan c lar aras nda bilim ve teknoloji üreten, araflt rma yapanlar da bulunabilir; o zaman da, bu enformasyon, bilimsel bilgi üretmeye yönelik bir sürece kat lm fl olur. Bir bak ma Internet ortam ndaki tüm verileri, genelde, bu bafll k alt nda toplamak mümkün olabilir. Bilimsel ve teknolojik bilgi stokundan ay rmak için, eski bir deyim olan malumat yerine öz Türkçe biliflim terimini kullanmak daha uygundur; baflka terimler de kullan labilir. Ancak, günümüzdeki biliflimiletiflim yani enformasyon toplumuna bir bilgi toplumu (knowledge=bilimsel bilgi) demek do ru de ildir.
8 Teknoloji Tarihi kine gibi maddi bir ürün veya av, savafl, bürokrasi için çeflitli örgütlenme türleri gibi sosyal bir yap lanma da olabilir; baflka deyiflle, her fley maddi kültür ile s n rl de ildir. Gündelik dilde, insanlar belli bir tekni i belirtirken de teknoloji terimini kullan rlar. Oysa, teknoloji ya da teknikler bilgisi (logos of techniques) bir fleyin (bu fley bir maddi ürün, bir hizmet hatta bir güzel sanat icras da olabilir) nas l üretildi i, nas l tüketildi i veya kullan ld na dair sistematik, belli bir sistem veya disiplin çerçevesinde sunulmufl bilgiler demetidir. Biz de bu kitapta teknoloji yi anlatmaktay z. Ancak, bilimsel bilgi ile teknolojik bilgi aras ndaki organik ba lar nedeniyle, çok kesin saf bilim-saf teknoloji ayr m yapmak neredeyse imkans zd r. Tabii, günümüzde bu iliflkiler çok güçlü ise de, tarihin ilk ça lar nda bile bu iliflki mevcuttur. Bir icad n, buluflun, üretime, kullan ma baflar yla uygulanmas na da yenilik demekteyiz. Alet kullanan ilk insandan (homo faber) beri biriken, birço u kaybolmufl, fakat günümüzde her gün üzerine pek çok eklemeler yap lan kullan fll bir bilgi stoku olan teknolojinin, di er bilgi kategorileriyle özellikle, bilimle iliflkisi veya çak flma alanlar na yeri geldikçe de inip gerekli aç klamalar yapaca z; böylece yeni tan mlar ve kabuller ortaya ç kacakt r. Ancak, teknolojinin, felsefi, tarihi, antropolojik, sosyolojik vb. aç lardan tan mlar aras nda gerçekten ifllevsel tan m veya yaklafl mlar na iktisat alan nda rastlan r. Çünkü, en genel hatlar yla, özünde eylem ve üretim olan bir bilgi kategorisiyle temelinde, üretim-tüketim yatan bir bilgi alan olan iktisad n yak nl veya organik ba lant s aflikard r. Ama teknolojinin tarihsel ve mant ksal ikizi ya da deyim yerindeyse paran n di er yüzü, kuflkusuz bilimdir. Bilim Nedir? Kuflkusuz, teknoloji yani pratik insan ihtiyaçlar n n karfl lanmas, tarihte, kronolojik bir öncelik de alsa, (ilk aletler, ilk avc l k teknikleri, atefl vb.) medeni insanlar, hala Platoncu SIRA S ZDE bir önyarg yla bilime özel bir yer ve önem verirler; her medeni SIRA S ZDE toplumun de erler sisteminde Bilim en üst s ralarda yer al r; tamamen metafizi e, bilinmeze karfl t olsa da, insanlar, onu, tanr gibi, din gibi aflk n kavramlarla yan yana koyar. Çünkü, bilim ve din, birlikte, ayn mekanda, ayn rahip-bilim adamlar - DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M n n elinde do mufltur. SORU Bilimi, yeni SORU ve do ru bilgi üretmek fleklinde, genifl anlamda tan mlarsak, yeni ve do ru bilginin ne oldu u ve hangi bilgi türünün bilim alan na girdi i gibi, felsefi (epistomolojik) D KKAT bir sorularla karfl lafl yoruz. Soru soruyu aç nca, cevaplar n da- D KKAT ha özel bir disiplin alan nda bulabiliyoruz: Bilim Felsefesi. Ancak, bilimin kendi tarihi, sosyolojisi, felsefesi, yöntemi ve politikas gibi, bilimin kendi yap s ve iflleyifliyle ilgili disiplinler ortaya ç kmadan önceki aflamas nda din-bilim-felsefe iç içedir. SIRA S ZDE SIRA S ZDE Tanr y, dinleri ve bilimleri de herhangi bir obje olarak inceleyen modern sosyal AMAÇLARIMIZ bilimlere ra men bu üç temel alandaki çeflitli kesiflmeler, etkileflmeler sona ermifl de ildir; hatta AMAÇLARIMIZ günümüzde daha da karmafl klaflm flt r. K T A P TELEV ZYON NTERNET Bu alanda yaz lm fl K T A pek P çok eser yan nda, Adnan Ad var n ünlü kitab Tarih Boyunca lim ve Din bafll kl 2 ciltlik eserini (Ad var,1944) anmadan geçmemek gerekir. Türkiye nin ilk bilim tarihçilerinden birisi ve orijinal bir düflünür olan Dr. Ad var, ilim ve din aras ndaki TELEV ZYON bu ezeli mücadelenin hikayesini ele al r. Bu konu bilim, felsefe ve sosyoloji aras ndaki en önemli kesitlerden biri olmakla birlikte, bu kitapta, daha çok, bilimle teknoloji aras ndaki iliflkiler ön plana ç kt ndan, bu ezeli çekiflmeye yeri geldikçe de- inmeye çal fl lm flt r. NTERNET
1. Ünite - Bir Teknoloji Tarihini Okumaya Haz rl k Bat dillerindeki Bilim ile Felsefe teriminin kökleri Latince ve Yunancadan gelse de ayn görünüyor: Eski Yunancada, Philo, sevmek, sophia, bilgi, hikmet yani Bilgiyi-sevmek; Philosophe ya da Philosopher, bilgiseven, hikmet sahibi anlam ndad r. Latincede, scire, bilmek fiilinden scientia, ya da science, 18. Yüzy l Ayd nlanmas nda (3) türetiliyor ve 17. Yüzy l bilim devriminde felsefenin bir dal olarak geliflen, Philosophia Naturalis teriminin yerini al yor. Bilimci (scientist) ise daha geç bir tarihte, 19. Yüzy l ortas nda ortaya ç k yor (4). Bat da, Latince din (religion), ba, vecibe, sayg gösterme fiilinden (religio-onis) do uyor (The Oxford English Reference Dictionary). Anlafl laca gibi, din, bir inanç ve ba l l k ifadesi iken, bilim ve felsefe ak l ürünü bilgilerin yarat lmas, test edilmesi, kullan lmas anlam na gelmektedir. Ama, bilimin niteli i hakk ndaki Bilim Felsefesi tart flmalar n n hiç bitmedi ini de söyleyebiliriz. Bilim terimi, bafl na her hangi bir belirleyici s fat eklenmemiflse, genelde, ngilizcedeki Do a Bilimleri anlam ndaki Natural Sciences yani fiziki bilimler anlam na geliyor. Asl nda, Türkçe Temel Bilimler terimi, fiziki olgular ve olaylarla ilgili Do a Felsefesi yerini alan bu anlamdaki terimden daha da iyi bir ifade say lmal d r. Çünkü, herhangi bir fizik varl kla ilgisi olmayan fakat tüm bilimlerin ortak paydas Matematik de bir temel bilim veya bilimlerin temelidir. Bilim terimi, baflta matematik, astronomi, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji vb. temel (pozitif = müspet) bilim dallar yla uygulamal bilimler say lan, t p, tar m ve mühendisli i kapsar. Tabii ki, bilimlerin kendi aralar nda ve sosyal bilimlerle olan s n rlar kesin de ildir. Pek çok ara kesitte ara-disiplinler, çak flmalar ve tekrarlar mevcuttur. Bu mant k içinde, tüm bilim dergilerinin at flar n tarayan endeksler 3 kategoriye ayr l r: Science Citation Index (SCI); Social Science Citation Index (SSCI) ve Arts and Humanities Citation Index (AHCI). Do ald r ki, bilimsel bilgi de, her zaman bir kullan ma yöneltilebilir; zaman n, yönünü ve fleklini, (e er modern bir araflt rma sistemi içinde elde edilmiyorsa), bafltan belirlemek güçtür. Bu noktada sorun, iktisadi ve toplumsal dinamiklerle ilgilidir. Çünkü, teknoloji bir kullan m, bir fayda yaratmayla ilgili üretim alan d r; katma de er veya fayda yaratmakla ilgilidir. Bilimsel faaliyetler anlamaya ; teknoloji ise kullanmaya yönelmifltir...bilimciler bazen teknolog (technologist) rolü oynarken, teknologlar da, do al olarak, çal flmalar yla bilimsel kefliflere yol açabilirler. Günümüzde, bu s n rlar belirlemek, 18. veya 19. Yüzy la göre çok daha güç ve karmafl kt r. Tüm bu konular ilerideki ünitelerde inceleyece iz. 9 (3) Frans z Ayd nlanmas nda önemli rol oynayan ve Ansiklopedistler diye bilinen grubun 1751 de ilk cildini yay nlad klar Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Aç klamal Sözlü ü nde (Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des Sciences des Arts et des Métiers) bu terim kullan ld gibi, Bilimlerin Ö eleri, nsan Bilgileri Sisteminin Ayr nt l Aç klamas ile Baflyarg ç Bacon n Bilimler Bölümlemesi Üzerine, Bilim Tarihi bak m ndan önemli say lan maddeler de bulunmaktad r. Bu eserin belli maddelerini Selahattin Hilav dilimize kazand rm flt r (Diderot/D alambert,1996). Ancak, ngiltere de, Science teriminin daha önce kullan ld anlafl lmaktad r: Eprahim Chambers n, 1728 de yay nlanm fl Cyclopedia, or an Universal Dictionary of Arts and Sciences, adl 2 ciltlik eseri (ibid,23). (4) Oxford hocalar ndan William Whewell, scientist terimini ilk kez, 1840 da Philosophy of Inductive Sciences adl eserinde kullanm flt r. Eskiden bilim adam terimi kullan l rken, art k bilim insan, bilim kad n veya k saca, bilimci denilmektedir. Teknolojiye liflkin Baz Temel Kavramlar Tarihsel olarak, teknolojilerin (insan bilgi stokunun) yok oldu u da görülmüfltür. Tüm Ortaça larda insanlar, hep Antik Yunan-Roma bilgi ve teknolojisine eriflmeye çal flm flt r çünkü, Roman n y k l fl yla bilinen her fleyin de yok oldu u (Latince ve okuma-yazma dahil) bir Karanl k Ça yaflanm flt r. Ön Asya daki (Mezopotamya su kanallar ve flehirleri üzerine kurulmufl olan) bir Hidrolik Medeniyet, Mo ol istilas s ras nda (13. Yüzy l ortas ) ve bir yüzy l sonraki Büyük Veba Salg n nda tamamen tahrip olmufltur. 18. Yüzy ldan itibaren ivme kazanan bir teknik ilerleme, giderek h zlanarak, sermaye ve bilimsel-bilgi yo unlu unu art rarak günümüze gelmifl ve yaflam n her alan n sarm flt r. Böylece, teknoloji üretmek-yönlendirmek de ayr bir bilim-teknoloji dal haline gelmifltir. Bu durum, baz yazarlara göre Kapitalizm ile tar m ve ticaret alan nda, özel sermaye birikiminin yani ilk kapitalist birikim biçimlerinin ortaya ç kmas yla Bat da, baz lar na göre de kaç n lmaz bir sanayileflme süreci ile mümkün olmufltur.
10 Teknoloji Tarihi (5) 1974 deki büyük Petrol Krizi s ras nda, otomobilleri atlarla çekmek, tar mda, traktör yerine at-öküz kullanmak gibi deneyler yap ld ama bunlar bir protesto gösterisinden ileri gitmedi. Türkiye gibi, nispeten az geliflmifl bir ülke bile, ne at arabas na, ne de karasaban ve ka n ya dönebildi; çünkü ne at kalm flt ne öküz. Karasaban ve ka n lar, bugün müzeye kald rmak için bile bulam yoruz. Bunun ötesinde, ne normal insanlar n ço u (Jokey kulüpleri hariç) ata binmeyi, ne de çiftçiler öküz gütmeyi biliyordu; bu teknikler çoktan unutulmufltu ve hat rlatacak kimse de pek kalmam flt. (6) (Schmookler,1966,1-5) Teknoloji kapasitesinin bir ülkenin fiziki üretim kapasitesine (physical plant) benzedi ini...(entelektüel sermaye terimini de kullan yor) ve bunun... yeni teknolojileri üretme h z yla eskilerini yayma h z na ba l oldu unu ifade ediyor... Belli bir dönemdeki, yeni teknoloji üretme h z na teknolojik ilerleme h z (rate of technological progress); bafllang çta mevcut teknolojilerin yay lma h z na da taklit h z (rate of replication) diyor. Bu yeni ürün ve üretim tekni ini bulana mucit ve eylemine icat; bunu ilk uygulayarak teknik de iflime yol açana yenilikçi, eylemine yenilik; bu ilk yenili i taklit edenlere de taklitçi denilir...klasik ekonominin durgunluk (stationary state) aflamas nda sadece taklit (imitation) ortaya ç kar...maalesef, hem Klasik hem de neo-klasik iktisat, teknolojik de iflimden ziyade, yay lman n analizine uygundur. Teknolojik de iflme ve teknoloji üretimi modern iktisad n pek bilinmeyen bir bölgesidir (terra incognitia). (7) Ancak, icad n anonim döneminde de, pek çok yenilikler, göçler, istilalar, zanaatkarlar n hareketleri yoluyla k talar-co rafyalar aras nda transfer edilmifltir. Antropologlar, arkeologlar bu hareketlere kültür yay lmas da demektedirler. Çünkü, maddi kültürler (icatlar) di er sosyal icatlar da tafl maktad r. Ancak günümüz dünyas nda, baz teorik kurgular ve çok k sa süren geçici olaylar d fl nda, daha geri zamanlardaki emek-yo un teknolojileri yeniden öne ç karmak veya tercih etmek pek mümkün görünmüyor. (5) Art k, teknoloji, yavafl-h zl, ileri do ru bir hareketin içindedir ve dünyan n her k sm da bu yürüyüfle, flu veya bu kapasitede, belli bir tempoda kat lmak durumundad r. Bu yaklafl mla, teknolojik ilerleme, makro düzeyde, tek-do rultulu (uni-linear), sermaye-yo un bir süreçken, teknolojik de ifliklik ise, mikro-düzeyde baz emek-yo un tercihlerin yap labilece i bir alan olarak iki ayr kategoriden bahsetmek mümkündür. Patentlenmifl veya patentlenmemifl, yay mlanm fl veya yay mlanmam fl teknik bilgilerin, bir k sm n n, çeflitli nedenlerle (gizlilik, rekabet, çevre ve etik sorunlar vb.) teknoloji piyasas na arz edilmedi ini biliyoruz. Teknolojilerin ulusal bir ekonomide ve uluslararas düzlemde, legal ve/veya illegal yay lmas (diffusion of innovation) ve içerilmifl (embodied) veya içerilmemifl (disembodied) biçimlerde uluslar aras nda transferiyle (transfer of technology) toplumlar n teknoloji stoklar sürekli de iflir ve canl kal r. Anlafl laca gibi, bir toplumun teknoloji stokunun büyüklü ü ve canl l (tekniklerin kullan labilir, ifle yarayan, katma de er yaratan k - s mlar n n toplam bilgi stokuna oran ), bu sistemin teknoloji üretme art yabanc teknolojileri özümseme kapasitesine ba l d r. Bu iki unsur ülkenin teknolojik kapasitesi diyebilece imiz bir kavram n içindedir (6). Teknoloji kapasitesi, asl nda, uzun dönem ortalama yat r m h z na (rate of investment) ve dolay s yla, büyüme h z na ba l, bunun bir fonksiyonu say labilir: Teknoloji üretimi için, modern bir toplumda bulunabilecek en önemli parametreler; Araflt rma ve Deneysel Gelifltirme (A&G) sisteminin büyüklü ü ve etkinli i, bu alanda harcanan milli gelirin pay ile teknoloji sat n almak, bu teknolojiyi uyarlamak/özümsemek, yani teknoloji transferleri yapmak, giriflimcilerin ay rd kaynaklarla bu teknolojileri seçmede gösterece i beceri-ak ld r. fiüphesiz, bu ana unsurlar, zaman içinde ve ülkelere göre oranlar de iflse bile, birbirini tamamlamal d r. Japonya ve Güney Kore, kendi modernleflmelerinde, önceki Türk Tanzimat ve Rus modernleflmelerinde görüldü ü gibi, önce modern teknolojilerin transferine a rl k verdiler ve özümseme kapasiteleri yüksek oldu u için araflt rma sürecine girdiklerinde kendi teknolojilerini yaratmaya çal flt lar; ama hiçbir zaman tamamen, teknoloji transferi a rl kl sanayi politikas sürdürme e çal flmad lar. Kitlesel teknoloji transferleri, modern kalk nman n ve sanayileflmenin temel araçlar ndan say l r. (7) Zaten araflt rma kapasitesi olmazsa, teknoloji transferi de, yat r mdan çok bir tüketim harcamas niteli i al r ve sürekli yeni teknolojiler için, daha do rusu teknoloji ürünleri için, artan bir harcama kap s olur; Türkiye bunun örne idir. Ayr ca, sadece ulusal A&G çabas yla, canl bir teknoloji stoku götürmek de günümüzde pek mümkün görünmüyor. ABD gibi, bilim ve teknolojide lider bir ülke dahi, teknoloji transferi yapmakta, her fleyi kendi kayna ile karfl lamaya kalkmamaktad r. (Kendi A&G kaynaklar n n ötesinde tüm dünyan n beyinlerini çekerek, teknoloji transferinin en etkili yolunu kullanmaktad r). ngiltere, kendi yaratt teknolojilerle, Birinci Sanayi Devrimini yaratan toplum olmakla birlikte, daha 19. Yüzy l ortas nda, yeni teknolojileri az geliflmifl sayd ABD den transfer etmeye bafllam flt bile. Teknolojik lerleme ve Teknolojik De iflme Nedir? Bu noktada baflka teknoloji kavramlar na da de inmek gerekmektedir. Herhangi bir ürünü tan mlayan teknik bilgiye ürün teknolojisi, bu ürünün nas l üretilece i-
1. Ünite - Bir Teknoloji Tarihini Okumaya Haz rl k 11 ni gösteren teknik bilgiye de üretim teknolojisi denmektedir. Bir uçta, her fleyi üretecek bir makine, öteki uçta sadece bir mal üretecek bir makine oldu unu düflünelim. Örne in, bir üniversal tak m tezgah, bir torna, torna ustas, teknik s n rlar içinde kendisine verilen her türlü parçay yapabilir. Biraz daha büyükçe bir örnek, içinde pek çok tak m tezgah, alet-teçhizat bulunan makine atölyesidir. Burada, yine çizimleri verilen her türlü makine ve teçhizat imal edilebilir. Buradan, sermaye mallar üreten sermaye mallar sektörünün esnek yani malleable oldu u düflünülebilir. Oysa, bu esnekli in belli bir gurup mal yani metal iflleme alan nda olmas kaç n lmaz. Baflka bir deyiflle bir makine atölyesinde temel kimya mallar üretemezsiniz. Temel kimya (sülfür asidi, klor, soda) veya petro-kimya sanayi gibi, tek bir mal n, belli bir y ll k üretim miktar için, bir tesis kurulur, ölçe i de ifltirmek bile ayr bir yat r m say l r. Bu arada, kimya, çimento vb. 24 saat sürekli belli bir homojen mal ç karan ve genelde, kimya sektöründeki üretim teknolojilerine proses teknolojisi dendi ini, parça üretimine imalat prosesi (manufacturing processes); hareketli bir bant üzerinde de il, kendi etraf nda toplanan bir grupla üretilen (uçak, otobüs, lokomotif, gemi vb.) mallar n da, binalar gibi, infla (construction) edildi ini kaydedelim. Baflta hareketli bant üzerindeki, de ifltirilebilir parçalar n birlefltirilmesine dayanan Taylorist-Fordist kitle (mass) üretimi dahil, hepsi de üretim teknolojisinin çeflitleridir. Resim 1.1 A380 Dünyan n en büyük uça olarak nitelendirilen A380, yaklafl k 4 milyon parçadan olufluyor. Bu parçalar, aralar nda Türkiye nin de bulundu u yaklafl k 30 ülkeden 1500 imalatç taraf ndan üretiliyor. Bir otomobil fabrikas nda, yeni modeller devreye girerken de, yeni makineler, kal plar ve özel tezgahlar getirilir; di er aletler ve teçhizat yeniden düzenlenir (retooling). lerde de inece imiz, bilgisayarl tasar m ve üretimin (CAD/CAM) do urdu u Esnek Üretim Sistemleri (FMS) teoride esneklik getirmifl görünse de, bunun da s n rlar n n oldu u kuflkusuzdur. Bu tart flman n d fl nda, ürün ve üretim teknolojileri teorik ve tarihsel analizler için çok kullan lan kavramlard r.
12 Teknoloji Tarihi Resim 1.2 Makine Atölyesi (Machine Shop) (8) Faktörlerin sak nganl da (yani emek ya da sermaye-sak ngan olmas ) ancak emek ve sermayenin homojen oldu u modellerde karfl laflt r labilir. E er teknolojik de iflim, usta zanaatkar düz proleterya ile, bir tür sermayeyi baflka bir tür sermaye ile ikame ediyorsa, ölçüm sorunu çok daha zorlafl r (Mokyr, 1995, s.15). (9) Bir baflka eflya ölümü de kazara ölümdür (accidental death); yani bir porselenin, bir vazo veya taba n k r lmas yla ifade edebilece imiz sondur. Bir biblonun ömrü çok uzundur ancak, k r labilir. Yine de bir üretim yeri olan lokantan n veya otelin porselen malzemelerinin tükenme oranlar belli bir istatistik katsay içinde gerçekleflir ki, bu da az çok normal amortisman oranlar na uygundur. Bu kavram, ani ölüm (sudden death) fleklinde de ifade edilebilir. Bir makinenin sahip oldu u yar -rant (quasi-rent) kavram çerçevesinde, zamana ba l olarak, bu rant n h zla buharlaflt bir radyoaktif ölüm (radioactive decay) sürecinden de bahsedilebilir (Hahn&Matthews, s.43-5) Tabii ki, sermaye mallar n n homojen olmamas, her yeni makinenin, eskisinden farkl olmas, sadece sermaye stokunun ve teknik ilerlemenin ölçülmesini zorlaflt rmakla kalmay p, bunun amortisman n, net ve gayri safi yat r mlar n ölçümünü de zora sokmaktad r (8). Örne in, bu y l ald n z bilgisayar, üç y l öncekinden çok daha ucuz fakat teknik olarak on kat h zl d r ve iflyerinde, daha pahal ya al nm fl eski modeller bulunabilmektedir. Nas l bir amortisman uygulanacakt r? Baz modeller, daha ç kt y l teknik bir ölümle (obsolesence) karfl lafl rken, baz lar normal amortisman dönemi yaflamaktad r. Buradan, teknik ömür ile ekonomik ömrün her zaman çak flmad söylenebilir (9). Bu sermayenin bulan k (fuzzy) niteli inden ileri gelmektedir. Baflka deyiflle, teknik ilerleme makine ve insana içerilmifl oldu undan, sermayeyi tan mlamak san ld ndan güçtür, denilebilir. Teknik ilerlemeyi sermaye teorisi veya büyüme modellerinden kolayl kla ay rmak mümkün de ildir çünkü, ikisi ayn fleyin farkl yüzleridir. Yirminci yüzy l n ikinci yar s nda, tarihin ve politikan n yan s ra iktisat biliminin de teknolojiyi keflfetti i görülmekte ve birçok kavram teoriye kat lmaktad r. Bunun bafl nda, toplam verimlilik kavram gelir. Teknik ilerlemenin bir tan m da verimlilik art fl d r: flçi bafl na, iflletme bafl na mikro veya bir milli ekonominin üretim faktörlerini kapsayan makro ölçekteki verimlilik art fllar, ayn zamanda üretimin ne ölçekte ileri yöntemlerle yap ld n n göstergesidir. Modern teknik ilerleme fiziki yat r mlar (A&G faaliyetleri, yeni makine-teçhizat ile tesisler) ve insana yap lan (e itim-ö retim) befleri yat r mlarla da gerçekleflir. Böylece, fizik sermaye kavram na paralel ve/veya onu ikame edebilen bir befleri sermaye (human capital) kavram do mufltur. Birçok kuramc için Sosyal Yenilik kavram da çok önemlidir. Bilgisayar önemli bir teknik ilerleme, fakat onun yol açt, örne in, elektronik kamu (e-governance) ve iflyönetimi, elektronik (e-market) pazarlama usulleri, evde çal flma (e-work) ve ö renme imkanlar sosyal yeniliklerdir. Ayr ca, devletten dine, dilden e lenceye de in akla gelebilecek her kurum ve kolayl n çok eski veya çok yeni sosyal icatlar-yenilikler oldu u unutulmamal d r.