MARMARA DEN Z N N DE EN O NOGRAF K ARTLARININ ZLENMES PROJES 2007 YAZ AYA I 2007 Temmuz-A ustos Dönemi Hidrografik-Biyolojik-Klimatolojik stasyon Çalı maları Editör M. Levent Artüz 2007
Saygıyla anıyoruz...
MARMARA DEN Z N N DE EN O NOGRAF K ARTLARININ ZLENMES PROJES 2007 YAZ AYA I (Ön Raporlar) 2007 Temmuz-A ustos Dönemi Hidrografik-Biyolojik-Klimatolojik stasyon Çalı maları Proje Yöneticisi - Editör M. Levent Artüz Çalı ma Koordinatörü O. Bülent Artüz Proje Ekibi Atilla Aydemir, Barı Sönmez, Duy en Özel, Gülnur Öztas, layda Tan, Koracan Merako STANBUL 2007
ÖNSÖZ Artüz Ailesi'nin ku aklar boyu büyük bir özveri ile sürdürdü ü ara tırmaların 2007 a aması olan "Marmara Denizi'nin De i en Hidrografik artları" projesine Sevinç ve Erdal nönü Vakfı olarak katkıda bulunabilmemiz bizim için bir onur olmu tur. 31. 10. 2007 de yitirdi imiz kurucumuz, e im Erdal nönü, ara tırmanın geçen yılki bölümünün yayınlandı ı "Bilimsel Açıdan Marmara Denizi" isimli esere yazdı ı sunu yazısında çalı maların Marmara Denizi'nin sa lı ını kazanmasına ve korunmasına katkılarının bizleri mutlu kılaca ını belirtmi ti. Son dönemde Marmara Denizi'nde gözledi imiz bozulmalar bilimsel raporların yöneticiler tarafından henüz yeterince de erlendirilmedi i gerçe ini bir kez daha ortaya koydu. Ancak sonuçları ne kadar dikkate alınmasa da olanaklarımız ölçüsünde ara tırmayı desteklemeyi sürdürece iz. Böylelikle gelecek ku aklara olan görevimizi yerine getirme e çalı aca ız. Umarım dönülemez yola girilmeden uzmanların sözlerine kulak verilir. Sayın Levent Artüz'e, Be ikta Belediye Ba kanlı ı'na ve tüm eme i geçenlere en içten te ekkürlerimi sunuyorum. Sevinç nönü Sevinç ve Erdal nönü Vakfı Ba kanı 7
8
SUNUM Marmara Denizi nde 1954 senesinden bu güne de in sürdürülen Hidrografik, O inografik ve Biyolojik çalı malar neredeyse hiç kesintiye u ramadan günümüze de in sürdürülmü tür. Bizler de, bu yola bir ta daha koyabilmenin gururunu ya ıyoruz. Teknolojinin ilerlemesi, Marmara Denizi çevresi ve etki alanına büyük endüstri merkezlerinin kurulması, yerle im bölgelerinde nüfusun artması paralelinde, önlemlerin alınmayı ına ba lı olarak, kirlenme hızı büyük oranda artmı ve bu su kütlesi atık yüklerini kaldıramayacak hale gelmi tir. Bu çalı madaki ana amaç, bu tümü ile sahip oldu umuz denizimizin kirlenme hızını kantitatif olarak ortaya koymak ve zaman içersindeki de i imleri belgelemektir. Bu raporda bulunan veriler bu sebeple ham veri olarak, alınması gereken önlemlerin neler oldu unu ortaya koyacak tüm kesimlerden ara tırmacılara ve makamlara sunulmaktadır. Çalı mada ölçülen veriler ve yatay-dikey da ılım aralıkları üst su tabakası ve Akdeniz kökenli alt su tabakasının özelliklerini ve bunlar arasındaki ara yüzey (interface) tabakasının konumunu açıkça yansıtmaktadır. Projenin ana konusunu olu turan Ekolojik de i imler ara yüzey ile yüzey arasında yer alan su kütlesinde gerçekle mektedir. Yapılan ölçümler alt su kütlesindeki olumsuz geli melerin, örne in suda çözünmü oksijen (DO) yo unlu undaki azalmaların produktif üst su kütlesine olan etkisini açıkça ortaya koyması açısından son derece ilgi çekicidir. Çalı manın verilerinin yayınlanmasını sa layan TC stanbul Kültür Üniversitesi ve bu konuda bizden yardımlarını esirgemeyen TC stanbul Kültür Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Dursun Koçer e te ekkürü bir borç bilirim. Bu çalı manın gerçekle mesinde çok büyük desteklerini gördü ümüz Sayın Prof. Dr. Erdal nönü ye ve Sevinç Erdal nönü Vakfına, projeyi parasal olarak destekleyen Be ikta Belediye Ba kanı Sayın smail Ünal a, projenin gerçekle mesinde çok büyük katkıları ve deste i bulunan Sayın Av. Güne Gürseler e ve Oktay-4 teknesi kaptanı Ali Aktay ile yardımcısı Recep Öksüz e, ara tırma gurubumuz adına ayrıca te ekkür etmek isterim. stanbul, Aralık 2007 M. Levent Artüz 9
10
çindekiler: Önsöz 7 Sunum 9 Giri 13 Ölçümler ve uygulanan yöntemler 14 Mevkii tayinleri 14 Su sıcaklı ı (TºC) ölçümleri 15 Salinite ve Klornite ölçümleri 15 Konduktivite (LF) ölçümleri 15 Çözünmü oksijen (DO) ölçümleri 15 Yo unluk (SIGMA-T) ölçümleri 16 ph ölçümleri 16 I ık geçirgenli i (Bulanıklık) ölçümleri 16 Plankton ölçümleri 16 Klorofil ölçümleri 16 Bentik materyal ölçümleri 16 Hidro-QL O inografik-hidrobiyolojik Program ve Veritabanı 17 O inografik-hidrobiyolojik veritabanı ve O inografi programı tanımı ve özellikleri 18 Raporlar ve Sunum 22 Hidrografi Internet Sitesinin Yapısı 23 stasyon da ılımı ve konumları 24 O inografik stasyonlar 25 O inografi ölçüm ham verileri 26 Ölçümlere ve Tablolara li kin Açıklamalar 26 Data kartları 33 Bulanıklık (Secchi-Disc de erleri) 77 Plankton stasyonları 80 Fito (Bitkisel) Plankton 82 Zoo (Hayvansal) Plankton 83 Plankton veri tabloları 87 Plankton da ılım verileri 88 Marmara Denizi nde 2007 senesinde geli en anomaliler 90 Klorofil ölçümleri 93 Klorofil fitoplankton grafikleri 94 Bentik Materyal stasyonları 95 Bentik materyal verileri 96 Bentik materyal da ılımı 96 Meteorolojik veriler 99 Metod 99 Veri grafik çıktıları 100 Sonuç 102 11
12
G R Marmara Denizi nin De i en O inografik artlarının zlenmesi Projesi bir deniz için yapılmı uzun soluklu izleme projeleri arasında önemli bir yer i gal etmektedir. Söz konusu proje 1954 senesinde Et ve Balık Kurumu tarafından ba latılmı ve sırası ile.ü. Hidrobiyoloji Ara tırma Enstitüsü,.Ü. Çevrebilimleri Enstitüsü, Marmara ve Bo azları Belediyeler Birli i,.t.ü. Gemi n aat ve Denizbilimleri Fakültesi tarafından bir bayrak yarı ı eklinde 1995 senesine kadar devam ettirilmi tir. 1995 senesinden sonrası ise, proje 2005 senesinde Sevinç Erdal nönü Vakfı bünyesine geçene de in, senelik ba ımsız bölümler halinde yürütülmü tür. Bu uzun süre içersinde biriken veriler, birçok kez farklı yayınlar ile de erlendirilmi ve temel olarak Marmara Denizinde 1978 ubat Döneminde Yapılan Hidrografik Çalı malar Ön Raporu (ARTÜZ, M.., KORKMAZ, K. 1978), Marmara Denizinin hidrografisi ve su kirlenmesi açısından etüdü (ARTÜZ, M.., BAYKUT, F. 1986), Marmara Denizi ekosisteminde de i en oseanografik artların ara tırılması Böl I., Böl II, Böl III. ( ARTÜZ, M.. et all, 1993-1994; ARTÜZ, M. L. et all, 1995) ve Bilimsel Açıdan Marmara Denizi (ARTÜZ, M. L. et all, 2007) isimli yayınlarda veriler toplu halde verilmi tir. Bu oldukça uzun soluklu proje, Sn. Prof. Dr. Erdal nönü nün sahiplenmesi ve Sevinç Erdal nönü Vakfının deste i ile, tekrar ciddi bir ekilde ele alınmı ve yürütülmektedir. Vakfın projeye sahiplenmesi ile, geçmi ten günümüze tüm veriler bir veri tabanı içersinde toplanmı ve de erlendirilmeye alınmı tır. 1954 senesinde yapılan ilk çalı madan bu güne kadar devamlılık gösteren bu veriler, sanırım dünya yüzünde az bulunur uzunlukta bir zaman dilimini içermektedir. Söz konusu çalı malar, süreklili in sa lanabilmesi amaçlı olarak, yaz ve kı ayakları eklinde senelik periotlarda sürdürülmektedir. Yaz aya ı için öngörülen zaman dilimi her sene temmuz ayı, kı aya ı için öngörülen zaman dilimi ise, her sene ubat ayıdır. Bu çalı madan amaç, zaman içersinde de i iklik göstern parametrelerin ölçülerek konu ile ilgili yapılacak çalı malara bir veri tabanı olu turmaktır. Bu çerçevede imkan bulunsu u sürece, söz konusu ölçümler gerçekle tirilecek ve gerek basılı olarak gerekse internet üzerinden ilgilenenlerin kullanımına sunulacaktır. Bu yayında, söz konusu projenin 2007 yaz aya ının verileri sunulmaktadır. 13
ÖLÇÜMLER VE UYGULANAN YÖNTEMLER 31-07-2007 15-08-2007 tarihleri arasında, Bo azlar ve Marmara Denizi nde Sevinç ve Erdal nönü Vakfı bünyesinde ve Be ikta Belediyesi sponsorlu unda 45 hidrografik istasyonda (Bkz. stasyon da ılım ve konumları) çalı malar yapılmı tır. Bu çalı malarda yüzeyden dibe kadar olan su sütununda Temperatür, Salinite, Elektrik geçirgenli i, Yo unluk, Suda çözünmü oksijen, ph ölçümlerinin yanı sıra, biyolojik çe itlili i saptamak amacı ile plankton ve fauna örnekleri alınmı tır. lk uygulaması 1954 senesinde Et ve Balık Kurumu bünyesinde gerçekle tirilmi ve sürdürülmü ve 1962 senesinde fiilen Hidrobiyoloji ara tırma Enstitüsü tarafından ba latılmı ve zaman içersinde Marmara ve Bo azları Belediyeler Birli i (M.B.B.),. Ü. Çevre Bilimleri Enstitüsü ve.t. Ü. Gemi n aatı ve Denizbilimleri Fakültesi tarafından belirli dönemlerdeki ayakları gerçekle tirilmi bulunan, Marmara Denizi Ekosisteminde De i en O inografik artların Ara tırılması Projesi nin 2007 senesi yaz aya ı aralı ında, projenin kapsamında olan rutin ölçümler gerçekle tirilmi tir. Ara tırma sırasında gerçekle tirilen rutin ölçümler; - Sıcaklık ölçümleri (TºC) - Salinite ve Klornite ölçümleri ( S ve Cl) - Yo unluk hesaplamaları (Sigma-T) - Elektrik iletkenli i (LF) (mhos cm 2 ) - Ses iletkenli i hesaplamaları (S.sp x 10) - Suda çözünmü oksijen (DO) (mg/l ve ml/l) - ph da ılımı - Secchi-disc (I ık geçirgenli i, bulanıklık) - Deniz rengi - stasyon su derinli i - Hava artları ile ilgili ölçümlerin yanı sıra; Belirli noktalarda plankton çekimleri ve buna ba lı olarak; Planktonda: - Tür tayin ve da ılımları, - Volumetrik analiz, Bentikde: - Tür tayin ve da ılımları, - Envanter olu turulması, - Türlerin kantitatif ölçümleri, - Tür tayin ve da ılımları, i lemleri yapılmı tır. Mevki tayinleri : Hidrografik ara tırmaların sa lı ı açısından önemli faktörlerden birisi olan mevki tayini, Magellan MAP 330 GPS ile gerçekle tirilmi tir. Çalı malar sırasında aletin kendi hafızası ve çalı ma bitiminde alanda ba lı oldu u bilgisayara aktarılan veriler, daha sonra http://gps.artuz.com adresi üzerinden çok kullanıcılı harita programına ve yine internet üzerinden çalı an çok kullanıcılı Hidro-QL o inografik veri tabanına (http://hidro.artuz.com), data kartları eklinde otomatik olarak i lenmi tir. 14
Su sıcaklı ı (TºC) ölçümleri : Ara tırma yapılan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba lı olarak 5sn. periyotlar halinde, derinlik sensörü verilerine ba lı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m. derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakasının kesin konumunu saptamak amacı ile 15-25m. derinliklerde 1 er metre aralıklarla sıcaklık ölçümleri yapılmı tır. Bu ölçümler saha çalı maları süresince kullanılan, 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekle tirilmi tir. Sıcaklıklar, söz konusu sonda aletinde bulunan termik sensör ile in-situ olarak saptanmı tır. Salinite ve Klornite ölçümleri : Ara tırma yapılan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba lı olarak 5sn. periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba lı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m. derinliklerde ve bunlara ek olarak haloklin tabakasının kesin konumunu saptamak amacı ile 15-25m. derinliklerde 1 er metre aralıklarla Salinite ve Konduktivite ölçümleri tablolara aktarılmı tır. Bu ölçümler saha çalı maları süresince kullanılan, 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekle tirilmi tir. Bu ölçere ba lı termosensor ile ölçüm yapılan suyun sıcaklı ı da di er aygıtlarınkine paralel olarak ölçülmektedir. Aslında bu aygıt ile ölçülen, deniz suyunun mhos/cm 2 cinsinden elektrik geçirgenli i olmaktadır. Suyun sıcaklı ı ile Konduktivite arasındaki ili kiden, mikroprosesör Saliniteyi hesaplayarak vermektedir. Konduktivite (LF) ölçümleri: Salinite ölçümlerine paralel olarak Konduktivite (elektrik geçirgenli i, LF, mhos/cm 2 ) ölçümleri yapılmı tır. Söz konusu ölçümler de 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekle tirilmi tir. Bu ölçümler H DRO-QL programında yer alan ve Klornite ve sıcaklık de erlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan de erler ile kar ıla tırılmaktadır. Çözünmü oksijen (DO) ölçümleri: Ara tırma yapılan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba lı olarak 5sn. Periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba lı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m. derinliklerde ve bunlara ek olarak DO da ılımının Termoklin/Haloklin tabakası ile ili kisini saptayabilmek ve denizel canlıların gereksinim duydukları 5mg/l sınırını saptamak amacı ile, 0.5-200m. arasında 25cm. ara ile, 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtı ile gerçekle tirilmi tir. Elde edilen veriler H DRO-QL programında yer alan ve de er çevrimi ile hesaplamaları ile birlikte ve ölçüm de erlerinin fonksiyonu olarak hesaplanan de erler ile kar ıla tırılmaktadır. 15
Yo unluk (SIGMA-T) ölçümleri: Sigma-T, Klornite ve Temperatür de erlerinden yararlanılarak HIDRO-QL programı ile tablolara otomatik olarak i lenmektedir. Bilindi i gibi Sigma-T yo unlu un kısaltılmı halidir ve; Sigma-T = (Yo unluk-1) x 1000 eklinde tanımlanmaktadır. Yo unlu un yatay olarak haritalandırılması, Örne in Marmara Denizi için, Karadeniz (üst) Akdeniz (alt) su kütlelerinin sınırını belirlemektedir. Bu iki kütle arasında hızla de i en ara tabakanın (interface) konumu da saptanabilmektedir. Detaylara inildi inde söz konusu ara tabakanın nerelerde upwelling yaptı ı görülebilecektir ki, bu Marmara Denizi nde yo un olarak uygulanan derin deniz de arjlarının akıbeti bakımından büyük önem ta ımaktadır. ph ölçümleri: Ara tırma yapılan istasyonlarda, derinli in elverdi i ölçülerde, yine derinli e ba lı olarak 5sn. periyotlar halinde derinlik sensörü verilerine ba lı sıralama çerçevesince ham veri eldeleri gerçekle tirilmi, elde edilen veriler hem ham veri olarak hem de standart derinliklerdeki veriler olarak i lenmi tir. Standart 0.5-10-25-50-75-100-150-200...m. derinliklerde ve bunlara ek olarak termoklin tabakasında 25cm. aralıklarla ph ölçümleri yapılmı tır. Bu ölçümler, 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtına ba lı ph sensörü ile, in-situ olarak gerçekle tirilmi tir. I ık geçirgenli i (Bulanıklık) ölçümleri: Ara tırma yapılan istasyonlarda, Secchi-disk (ı ık geçirgenli i) ölçümleri yapılmı tır. I ık geçirgenli inin klasik ölçümü olan bu yöntem, 25cm. Çapındaki beyaz renkte bir diskin su içersinde görülebildi i derinli in, göz ile saptanması esasına dayanmaktadır. Plankton ölçümleri: Plankton ölçümleri istasyonların büyü bir ço unlu unda ve rutin plankton ölçüm istasyonlarında dikey ve yatay çekimler olarak gerçekle tirilmi tir. Plankton kepçesi olarak, Hensen tipi nr: 15 (μm: 155) göz açıklı ına sahip, 60cm. Ø a ız açıklı ında kepçe kullanılmı tır. O inografik istasyonlar ve bunlardan ba ımsız plankton çekim istasyonlarında ayrıca o inografik verilerin alımı yapılmı tır. Numuneler %5 formol karı tırılmı deniz suyunda saklanarak volumetrik analizleri yapılarak, tür tayin ve envanter çalı maları için veri tabanı olu turmak amaçlı kaydedilmi lerdir. Klorofil ölçümleri: Bu ölçümler, plankton ölçümlerine ba lı olarak, 200m. derinli e kadar eri en, veri biriktirme özelli ine sahip (data-logger) mikroprosesörlü YSI 6600-D sonda aygıtına ba lı optik klorofil sensörü ile, 60m. derinli e kadar in-situ olarak gerçekle tirilmi tir. Bentik materyal ölçümleri: Bentik demersal materyal, istasyonlarda Beam-trawl çekilmesi sureti ile sa lanmı tır. Kullanılan beam-trawl 13.9m. torba boylu, 7.3m. torba a ız açıklı ı, 55cm. torba a ız yüksekli i ve 3.5cm. kuru olarak ölçülen göz açıklı ına sahiptir. Bentik materyal istasyonlarında beheri 15dak. süren çekimler gerçekle tirilmi ve çıkan materyalin kayıtları yapılarak kalitatif ve kantitatif özellikleri ile envanter olu turulmu tur. Bentik materyal istasyonlarında ayrıca o inografik verilerin alımı yapılmı tır. 16
Hidro-QL O inografik-hidrobiyolojik Program ve Veritabanı: 80'li yıllarda tek kullanıcılı bilgisayarlar için geli tirilmi olan Hidrografi Programı, internet ve günümüz teknolojilerinin yardımı ile grupsal çalı malara imkan verecek ekilde tarafımızdan tekrar (Bülent ARTÜZ ve ekibi) tasarlanmı ve yeni sürümü ile ilk olarak bu projede kullanılmı tır. Programda, temelde bir proje kapsamında yapılan ölçümlerin, bilgisayar ortamına kayıt edildikten sonra çe itli analizlerle de erlendirilmeleri esas alınmı tır. Yapılan hidrografik ölçümler, istasyon bazında girdikten sonra, tek bir istasyon için derinli e ba lı grafikleri alabilmektedir. O inografik çalı malarda temel ölçülen de erler baz alınarak gerek kendi içersindeki de i imleri, gerekse yeni hesaplanabilir de erler program dahilinde otomatik olarak veri tabloları eklinde de erlendirilebilmektedir. Örne in mg/l olarak ölçülen bir DO de eri aynı zamanda ml/l olarak da izlenebilmektedir. Aynı ekilde; bilinen elektriksel geçirgenli e ba lı tuzluluk ve temperatür ba lamında hesaplanan yo unluk ve di er veriler ile suyun ses iletimi, program kapsamında veri tablolarında otomatik olarak hesaplanmaktadır. Verilere ba lı olarak, istasyon mevkileri, ilgili haritada noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece tüm data grafik olarak, görüntü üzerinde anlamlı bir ekilde de erlendirilebilmektedir. Program içinde bulunan ve 1954 senesinde bu güne kadar ölçülmü veri tabanı, yapılan ölçümlerin kar ıla tırılmasına, belirli bir alanda da ılım ve ortalama de erlerin alınmasına veya yatay veya dikey yönlerde kesitler alınabilmesine olanak sa lamaktadır. Bunun yanında proje kapsamında yatay olarak tüm istasyonları kapsayan de erlendirmeler yapılabilmektedir. Söz konusu program in-situ ölçüm aletleri ile direkt ba lantılı olarak çalı abilmekte ve belirli istasyonlardan alınan verilerin i leme hataları ve uzun süreli zaman faktörü minimuma inmektedir. Programda kullanılan Data-Kart'larında ölçülen a a ıdaki de erler girildi inde: DERinlik SALinite (Su Tuzlulu u) ph (Asitlik-Bazlık) YÖN (Akıntı Yönü) TºC (Su Sıcaklı ı) DO(mg/l) (Suda erimi Oksijen) HIZ (Akıntı Hızı) Sistem tarafından: CL (Klorinite) mmhos (Elektrik geçirgenli i) DO(ml/l) (Suda erimi Oksijen) SIGMA-T (Yo unluk) S.Sp (Sound Speed) olarak verilmektedir. Proje kapsamında tüm istasyonlar girildikten sonra, istasyon bazında hesaplamalar da bitti inden dolayı, bu parametrelerin derinli e göre grafikleri hazırlanmaktadır. Ayrıca tüm istasyonlar arası ilgili parametrelerin yine derinli e göre ortalama hesapları yapılabilmekte ve ölçüm yapılamamı olan derinlikler için matematiksel interpolasyon ve ekstrapolasyon yöntemleri kullanılarak kesit de erler alınabilmektedir. Projeye ili kin tüm istasyonlar bir harita üzerinde görüntülenebilmekte ve proje kapsamına ili kin genel bir bakı olu turulabilmektedir. 17
O inografik-hidrobiyolojik veritabanı ve O inografi programı tanımı ve özellikleri : lk sürümü ki isel kullanıma yönelik olarak 1982 senesinde çalı maya ba layan ve stanbul Bo azı Tüp Geçit Projesi, TÜ gemi n aat ve Denizbilimleri fakültesi ile Ü cevre bilimleri bölümleri tarafından ortakla a ve ba ımsız olarak gerçekle tirilen birçok projede kullanılmı, denenmi ve kabul görmü o inografi ve veri tabanı programının 2. sürümü olarak nitelendirebilece imiz bu program temelde 2 bölümden olu maktadır. Veri tabanı ve Hidrografi programı Veri tabanı bölümünde o inografik veriler olarak 1952 senesinden bu güne de in, Marmara Denizi nde yapılmı çalı maların büyük bir bölümü yer almaktadır. Bu çalı maların da büyük bir bölümünü, zamanının stanbul üniversitesine ba lı Hidrobiyoloji Ara tırma Enstitüsü nün verileri tam ve eksiksiz olarak olu turmaktadır. Yanlı yönetimler sonucunda kaybolmu olan bu çok uzun bir zaman dilimine ait verilerin tam ve eksiksiz olarak tekrar kullanıma açılmı olması Marmara Denizi nin hidrografik geli iminin incelenebilmesi açısından çok büyük bir önem ta ımaktadır. Hidrografi programı ise; bu ham verilerin i lenebilmesi amaçlı olarak geli tirilmi bir bilgisayar programıdır. Söz konusu programın 2. sürümünde ilkinden farklı olan fonksiyonlar olarak; tek kullanıcıdan, çok kullanıcıya geçilmi olması, haritalama sisteminin aktif-vektörel hale getirilmi olması, derinlik verileri çerçevesince 3 boyutlu batimetrik haritalamanın ve 3 boyutlu dikey da ılım haritalarının bulunması ve o inografik verilerin islenmesinin yanı sıra, biyolojik bir veritabanının olu turulmu olması ve ilgili veri analizlerinin yapılabilmesi (tür listelemesi, ya -boy, ya -a ırlık e rileri olu turulması, tür da ılım analizleri, stok tespit çalı maları) göze çarpmaktadır. Ancak yine bu eklerin yanı sıra, kanımca en büyük geli me, 80 li yıllarda tek kullanıcılı bilgisayarlar için geli tirilmi olan Hidrografi programının, internet ve günümüz teknolojilerinin yardımı ile grupsal çalı malara imkan verecek ekilde tekrar hayata geçmesidir. Bu sayede yerinde (in-situ) yapılan ölçümler, direkt olarak ölçüm araçlarından alınabildi i gibi, aynı anda farklı istasyon ve/veya bölgelerde çalı an ekiplerin elde ettikleri veriler e zamanlı olarak izlenebilmektedir. Bu özellik bize istasyonlarda daha az zaman harcama imkanının yanı sıra, çok daha kısa bir sürede (gerek yatay düzlemde, gerekse dikeyde), çok daha fazla nokta ölçümü yapma olana ı sa lamaktadır. Bu sayede veriler, daha kısa aralıklarla yer aldıklarından, istatistik hesaplamalar daha hassas olmakta ve su kütlesi ile ilgili genel de erlendirmelerdeki hata payları en dü ük seviyelere inmektedir. Temelde, bir proje kapsamında yapılan ölçümlerin, bilgisayar ortamına kayıt edildikten sonra çe itli analizlerle de erlendirilmesi esas alınmı tır. Kullanıcı yaptı ı hidrografik ölçümleri, istasyon bazında girdikten sonra, tek bir istasyon için derinli e ba lı grafikleri alabilmektedir. stasyon mevkii, ilgili vektörel haritada, noktasal olarak gösterilebilmekte ve böylece grafik olarak tüm data, görsel olarak da anlamlı bir ekilde de erlendirilebilmektedir. Bunun yanında proje kapsamında yatay olarak tüm istasyonları kapsayan de erlendirmeler yapılabilmekte ve böylece ortam daha geni olarak de erlendirilebilmektedir. Proje bazında gerek in-situ olarak, gerek proje yöneticisi, gerekse proje yöneticisinin atadı ı elemanlar tarafından ölçüm sonuçları data kartlarına ( ekil 1.) i lenmektedir. 18
enen kartlar proje ve zaman aralı ı bazında, açıklaması yapılmı, materyal ve metot bilgileri tam olarak veri tabanında ar ivlenmektedir. Gerek proje bitiminde, gerekse proje süresince gerek ham veriler, gerekse i lenmi veriler; 2 ve 3 boyutlu grafikler, data tabloları, yatay ve dikey da ılım haritaları ve/veya 3 boyutlu modeller üzerinde incelenebilmekte ve/veya çıktıları alınabilmektedir. Bu döküm proje bazında veya tarih aralı ında olabilece i gibi, kö e koordinatları verilen bir alan içersinde veya belirgin bir istasyonun sembolize etti i su kütlesinde olabilmektedir. ekil. 1.- Bo DataKart görünümü Tablo temel olarak 2 bölümden olu maktadır. Üst kısmı olu turan bölüm, istasyona ait verilerin girildi i kısmı olu turmaktadır. Burada; Tarih: Ölçümün yapıldı ı tarih. * Seri No: Sistem tarafında verilen kart no Arz: Ölçümün yapıldı ı istasyonun Enlemi Tul: Ölçümün yapıldı ı istasyonun Boylamı Saat: Ölçümün yapıldı ı saat stasyon No: Bu projeye ait olan ölçüm yapılan istasyona verilen numara * Proje: Ortak de erlendirme yapılacak olan istasyonların üst kümesi. Derinlik: stasyonun max derinli i Sec-Disc Der: Secci-Disc derinli i, suyun gözle görülebilecek max derinli i Renk Kodu: Deniz rengini belirleyen parametre (Forel) Hava Sıcaklı ı: Ölçümün yapıldı ı andaki Hava sıcaklı ı Hava Basıncı: Ölçümün yapıldı ı andaki hava basıncı. lgili de erlerin girilebildi i alanlar bulunmaktadır. 19
Tablonun alt kısmında ise, istasyona ait verilerden bazıları derinli e göre ölçülüp girilmekte, buna kar ılık di er veriler otomatik olarak hesaplanarak, data kartı olu turulmaktadır. Bunlar; Der:. Ölçüm yapılan derinlik. TC: lgili derinlikteki su sıcaklı ı (Ölçülür) Sal: lgili derinlikteki salinite (Tuzluluk) (Ölçülür/Hesaplanır) Cl: lgili derinlikteki klorinite(ölçülür/hesaplanır) Sigma-T: lgili derinlikteki yo unluk (Hesaplanır) Mmhos: lgili derinlikteki elektrik geçirgenli i (Ölçülür/Hesaplanır) S.Sp: lgili derinlikteki ses hızı (Hesaplanır) Do (mg/l): lgili derinlikteki, litrede miligram olarak, suda erimi oksijen (Ölçülür/Hesaplanır) Do (ml/l): lgili derinlikteki, litrede mililitre olarak, suda erimi oksijen (Ölçülür/Hesaplanır) ph: lgili derinlikteki ph (Ölçülür) Hız: lgili derinlikteki akıntı hızı (Ölçülür) Yön: lgili derinlikteki akıntı yönü (Ölçülür) Datakart larındaki sistem; (Ölçülür/Hesaplanır) kolonlarla ilgili olarak temel fonksiyonların ölçülmesi prensibine dayanmaktadır. Buna göre birbirlerinin fonksiyonları olan de erlerden birinin ölçülmesi yeterli olmaktadır. Örnek vermek gerekecek olursa, Salinite klorinite de erlerinden birinin ölçülmesi veya DO nun mg/ veya mg/g de erlerinden birinin ölçülmesi di erinin hesaplanmasına olanak tanımaktadır. Bu sistem zaten halihazırda in-situ ölçüm yapan araçların ana veri sa lama prensibini olu turmaktadır. Kolaylı ı ise, özellikle titrimetrik metotlar kullanılarak elde edilen verilerin çevriminin otomatik olarak sa lanmasındadır. Tablo girilirken, yukarıda * ile i aretli yerlere ve en az bir derinlikteki ölçüm de eri girilmek zorunda bırakılmı tır. Hesaplanan de erler, ölçüm de erleri girildikten sonra, tablo kayıt i lemi sırasında hesaplanıp, ekrana hesaplanmı olarak gelirler. Proje sahibi, kendi girdi i tüm DataKart larında her türlü de i iklik, düzeltme, silme haklarına sahiptir. HidroGrafi programının web üzerinden çalı tırılabilmesi, sistemin bir üyelik sistemi eklinde kullanılabilmesini sa layabilmi, böylece ara tırma yapan ki iler DataKart larını, istedikleri ki ilere payla tırabilme imkanına sahip olmu lardır. Burada en önemli nokta, Data Kart ların sadece sahibi olan ki iler tarafından edit edebilmekte olması ve/veya silebilmesi, di er kullanıcıların ise, payla tırılma durumunda, sadece izleyebilmeleridir. Örne in, xxx isimli bir projenin, bir kısım istasyonlarını kullanıcı 1 girer, di er istasyonlarını kullanıcı 2 girerse ve bu kullanıcılar, önce birbirlerine izin verip, sonra bu projeye ait DataKart ları tek tek payla ıma açarlarsa, xxx projesi her iki kullanıcının de erlendirebilece i bir proje olurken, kullanıcılar bir düzeltme gerekti inde sadece kendi düzenledikleri DataKart larını düzeltebilmektedirler. Böylece ortak yürütülen bir çalı ma de erlendirilirken, yanlı lıklara olanak tanımayan bir sistem kullanılabilmektedir. Yine aynı örnekte, proje xxx için Rapor a amasında; kullanıcı 1 ve kullanıcı 2 nin ortak raporları alınabildi i gibi sadece bir kullanıcının girdi i DataKart ları da kullanılabilir. Sistem Rapor alınırken, tüm kriterlere göre Rapor alınmasını sa layabilmektedir. 20
Proje Yönetimi sistemin belkemi ini olu turmaktadır. Projelerin olu turulma ve izlenme a amaları kısaca a a ıdaki gibi düzenlenmi tir ve sistem çe itli kullanıcı seviyelerine sahiptir: 1-Admin 2-Kurucu 3-Yönetici 4-Kullanıcı 5-Eleman Admin, kullanıcılara yetki veren onları sisteme dahil edebilen aktif/pasif duruma getirebilen, kullanıcı yetkilerine göre, kullanıcı menülerini düzenleyen bir sistem kullanıcısıdır. Projenin a amalarında yer almaz. Kurucu, projeler içindeki tüm yetkilere sahip ki idir. Tüm projelere müdahale edebilir, de i tirip silebilir. Kullanıcılara müdahale edemez onların kullanıcı bilgilerini de i tiremez, de i tirebilirli i sadece projeler üzerindedir. Bir proje ba latabildi i gibi, bir Yönetici gibi projenin yapılandırılmasını sa layabilir. Yönetici, Proje ba latabilen, projeyi yapılandırabilen, kendi Projesi için Eleman giri i yapabilen bir yetkiye sahiptir. Yönetici, Proje elemanlarının projeye atandıkları andan itibaren durumlarını inceleyebilir, isterse projeye ek elamanlar alabildi i gibi, projeden istedi i elemanı çıkartma yetkisine de sahiptir. Yönetici bir Elemanı Projeye dahil ettikten sonra eleman her hangi bir giri yapana kadar etkisiz elemandır. Etkisiz bir eleman (hiç giri /i lem yapmamı ) bu durumda projeden çıkartılırsa o projede hiç çalı mamı olur. Yöneticinin atadı ı eleman projeye en az bir giri yaptı ında artık projeden çıkartılsa bile o projede çalı mı /çalı an bir eleman olarak gözükecektir. Yönetici Elemanlarına i da ıtımını yaptıktan sonra, Elemanlar kendi kullanıcıları ile girdikleri ekranlardan Proje ile ilgili giri lerini yaparlar. Bu anda her bir giri, Elemana açık durumda, fakat Yöneticiye görünür ama kapalı durumdadır. Yönetici, elemanın giri le ilgili i lemini bitirdi i andan itibaren, ilgili kartı kendisine alma hakkı vardır. Yönetici, elemanın girdi i kartı kendisine alınca, o kart elemana kapalı, yöneticiye açık hale gelir. Yönetici giri sırasında yapılan bir yanlı ile kar ıla ırsa kendi müdahale edebildi i gibi, isterse o kartı tekrar elamanına açıp, elemanın müdahale etmesini sa layabilir. Yönetici, elemanına verdi i tüm giri lerin bitmesinden sonra artık o elemanı projeden alır. Bu noktada eleman ba ka bir projede çalı mak üzere serbest kalır ama, bu projenin bir çalı anı olarak adı hep var olacaktır. Kullanıcı yetkisindeki ki i, yönetici yetkisindeki ki inin tüm haklarına sahip olmasına ra men, kullanım menülerinin farklı olabilece i durumlar için olu turulmu tur. Burada amaç, veri tabanının payla ımı ve veya izlenmesine olanak sa lanmasıdır. 21
Raporlar ve Sunum Hidrografi programı amacı dahilinde kullanılıp, proje bazında giri ler yapıldıktan sonra, ilgili projenin de erlendirilme a amasına gelinmi tir. Raporlar, sunumun bir parçası olarak girilen data kartlarından olu acak sonuçların de erlendirildi i görsel çıkı lardır. Raporların bir parçası olan DataKart ları, kullanıcı tarafından girilen istasyon bazındaki tablonun, bu istasyonun Harita üzerindeki mevkii gösteriminin ve her bir parametrenin derinli e göre de i im grafi inin bulundu u bir çıkı tır. Böylece her bir istasyonun bireysel de erlendirilmesi yapılabilmektedir. ( ekil. 2.) Yatay Haritalama ise, her bir istasyonun istenen bir derinlikte seçilen bölge içinde parametre da ılımın gösterildi i bir rapordur ve istasyonda istenen derinlikte bir ölçüm yapılmamı ise, istek halinde bir önceki derinlik ve bir sonraki derinlik arasında interpolasyonla hesaplanan de er, harita üzerinde gösterilebilir. Bu sebeple raporlama bölümünde ham veri ve standart derinlikler seçenekleri mevcuttur. Aynı yol izlenerek, dikey ve yatay yönde belirlenmi bir su kütlesinin hacimsel de erlerine de ula mak olasıdır. Yatay Haritalama Sadece Tablonun parametre kısmı için de il, aynı zamanda Secci-disc derinli i, Derinlik ve sadece stasyon da ılımı için de yapılabilir. Ortalama raporları, hem yatayda bir çok istasyonu içine alan, hem de dikeyde o istasyonlardaki ölçümlerin iki boyutlu ve hacimsel ortalamalarının alındı ı hesaplamaları içerir. Ba lama Tarihi: Emin: Nmin: Biti Tarihi: Emax: Nmax: PARAMETRE: PROJE: DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. ekil. 2.- statistik verilerinin de erlendirildi i bo DataKart görüntüsü Seçilen bölgede, tüm su kütlesi içinde ve derinli e göre, o su kütlesi içine rastlayan tüm istasyonların bir de erlendirilmesi alınır. Örne in tablodaki ORT. o su kesitindeki ortalamayı verirken, HAC M ORT. su yüzeyinden, o derinli e kadar yapılmı tüm ölçümlerin olu turdu u bir hacmin ortalamasını vermektedir. Olu an ortalama tabloları, hem direkt olarak ölçülen verinin de erlendirilmesi hem de ölçülememi ara derinliklerdeki de erlerin, yine interpolasyon yöntemi ile, hesaplanması ile alınabilir. Söz konusu raporlar çok detaylı olarak, kullanıcının girdi i ve/veya kendisine payla tırılmı tüm DataKart ları üzerinden alınabilir. Tek tek tüm DataKart ların dökümünden, ilgili grafikler ve harita üzerinden i aretlenen bir bölgede çe itli parametrelerin ortalamalarının alınmasına kadar çok çe itli raporların alınabilmesi olasıdır. Tüm giri ve raporlar, sisteme entegre olarak ko an bir vektörel harita sistemi üzerinde görsel olarak çalı ılarak yapılır. Kullanıcı çalı masını hazırlarken, aynı zamanda ortamın derinlik, hava durumu, akıntı hızı ve yönü gibi fiziksel parametrelerini de DataKart larına i leyebilmektedir. Bu kayıtların sonuçlarını da, hem harita sistemi üzerinde, hem de grafiksel olarak alabilmektedir. Örnek olarak; bir ara tırmacı, yıllara göre çalı tı ı bölgenin kıyısal 22
de i imi veya derinlik de i imi üzerinde çalı ıyor ise, bunu kendi datası olarak kayıt edebilmekte ve haritayı kendi verileri çerçevesince zamana göre de i ir bir ekilde inceleyebilmekte ve böylece sistem, kıyı ve derinlik hareketlerini kullanıcın bir fonksiyonu haline getirebilmektedir. Zaman içindeki de i im, bir animasyon eklinde de gösterilebilmektedir. Bunun yanında istasyon bazında, tarih, saat ve hava artları bazında yapılan derinli e göre akıntı hızı ve yönü ölçümleri de, üç boyutlu grafik olarak veya yatay kesitte harita üzerinde yön ve iddet olarak gösterilebilmektedir. Hidrografi Programı temelde birkaç ba ımsız olarak da çalı abilen sistemin bir kolajı eklide dü ünülebilir. Bunlardan en önemlileri, haritalama ve daha önce bahsedilen Proje Yönetimi sistemidir. Haritalama sistemi, program ile entegre oldu u kadar kendi içinde de ba ımsız olarak çalı abilen ayrı bir üyelik sistemine de sahip bir yapıdadır. Bugün Türkiye nin internet üzerinde kullanılabilen ve payla ımlı tek Vektör harita sistemi olarak çalı maktadır. Söz konusu sistem, Hidrografi programı içinden kullanılabilece i gibi, ba ımsız olarak bireysel veya grupsal olarak da kullanılabilmektedir. Sistem tüm Türkiye nin kıyılarının, sunucu tarafında koordinat bazında sayısal olarak tutulması ve görülmek istenen bölgenin her seferinde bu vektör haritadan tekrar tekrar çizilerek bir resim olu turulması mantı ına dayanmaktadır. Böylece, dev poster boyutlarına kadar istenilen boyutta Harita elde etmek mümkündür. Bir kıyı çizgisi de i ti inde, sadece o kıyı üzerinde GPS ile dola ıp, yeni bir kıyı çizgisi olu turularak sisteme gönderilip haritanın de i tirilmesi mümkündür. Bu sistem internet adresinden üye olunarak kullanılabilir. Ki iler, bu haritalama sistemi üzerinde projelerinin istasyon koordinatlarını i aretleyip, istedikleri di er kullanıcılara veya herkes le payla tırabilirler. Tüm bu sistemler birbirinden ba ımsız olarak veya bir arada çalı abildi i gibi. lerde yeni projelerin alt yapısını olu turabilecek yapıya sahiptirler. Örne in yer bilimlerinin olası vektörel batimetrik verileri hidrografik verileri destekleyece i gibi, hidrografi programı veri tabanı kapsamında yer alan vektörel batimetrik ve/veya kıyı olu um ve ekilleri ile ilgili veriler de farklı disiplinlere veri havuzu olarak yardımcı olabilecektir. Hidrografi Internet Sitesinin Yapısı: Hidrografi ve Haritalama sisteminin tamamı, sunucu tabanlı bir sistem olarak ekillendirilmi tir. Sunucu tarafında SQL (Structured Query Language) Veri Tabanına, ASP (Advance Server Pages) programlama dili ile eri ilmektedir. Sunucu tarafında olu turulan sayfalar IIS (Internet Information Server) aracılı ı ile kullanıcı bilgisayarına gönderilmekte, kullanıcı tarafındaki kontroller için Java Script programlama dili kullanılmaktadır. Harita programında, haritanın vektör haritadan resme dönü mesi için, Harita çizimini yapan bir DLL (Dynamic Link Library) olu turulmu tur, ASP program bu DLL ile konu arak haritayı çizmektedir. Sonuç resim, Internet üzerinden hızlı iletilebilmesi için GIF formatında olu turulmaktadır. Hidrografi Programının Grafik çizimleri de aynı yöntemle Sunucu tarafında olu turulup kullanıcının Internet tarayıcısına gönderilmektedir. 23
STASYON DA ILIM VE KONUMLARI: O inografik stasyonlar: Proje kapsamında a a ıda mevki ve detayları verilen 45 adet istasyonda o inografik ölçümler yapılmı tır. Sıra Proje stasyon Arz Tul Derinlik (m.) Tarih 1 VAKIF-2007 2 N40:50:00 E029:00:00 548 1/08/2007 2 VAKIF-2007 3 N40:42:17 E028:59:12 1000 3/08/2007 3 VAKIF-2007 4 N40:42:16 E029:10:23 1000 3/08/2007 4 VAKIF-2007 5 N40:49:42 E029:10:00 100 2/08/2007 5 VAKIF-2007 6 N40:54:30 E028:48:50 50 1/08/2007 6 VAKIF-2007 8 N40:57:00 E028:58:30 51 1/08/2007 7 VAKIF-2007 10 N40:26:00 E028:50:19 72 3/08/2007 8 VAKIF-2007 11 N40:26:22 E028:45:27 68 3/08/2007 9 VAKIF-2007 12 N40:26:00 E029:01:00 86 3/08/2007 10 VAKIF-2007 14 N40:29:00 E028:50:20 52 3/08/2007 11 VAKIF-2007 15 N40:26:00 E028:34:00 52 4/08/2007 12 VAKIF-2007 17 N40:41:00 E028:34:01 438 4/08/2007 13 VAKIF-2007 19 N40:57:00 E028:33:00 47 4/08/2007 14 VAKIF-2007 1b N41:13:04 E029:07:41 58 1/08/2007 15 VAKIF-2007 1c N40:27:06 E026:51:03 35 8/09/2007 16 VAKIF-2007 1h N41:01:18 E028:59:10 33 1/08/2007 17 VAKIF-2007 1i N40:45:05 E029:16:05 220 2/08/2007 18 VAKIF-2007 20 N40:57:00 E028:45:00 62 1/08/2007 19 VAKIF-2007 21 N41:03:00 E028:15:00 36 4/08/2007 20 VAKIF-2007 22 N40:58:29 E028:00:43 56 4/08/2007 21 VAKIF-2007 23 N40:44:00 E028:00:00 1042 5/08/2007 22 VAKIF-2007 24 N40:32:00 E028:00:03 48 5/08/2007 23 VAKIF-2007 25 N40:23:12 E027:56:10 35 5/08/2007 24 VAKIF-2007 26 N40:25:06 E028:02:54 44 5/08/2007 25 VAKIF-2007 29 N40:22:00 E027:49:01 30 5/08/2007 26 VAKIF-2007 2b N41:09:30 E029:04:15 14 1/08/2007 27 VAKIF-2007 2c N40:23:53 E026:39:43 33 8/09/2007 28 VAKIF-2007 2i N40:44:08 E029:22:58 156 2/08/2007 29 VAKIF-2007 30 N40:22:01 E027:43:00 39 5/08/2007 30 VAKIF-2007 32 N40:23:48 E027:26:54 38 6/08/2007 31 VAKIF-2007 33 N40:40:00 E027:27:00 131 6/08/2007 32 VAKIF-2007 34 N40:54:50 E027:32:05 71 6/08/2007 33 VAKIF-2007 35 N40:29:00 E027:00:00 55 8/09/2007 34 VAKIF-2007 36 N40:31:58 E026:59:59 41 8/08/2007 35 VAKIF-2007 37 N40:25:30 E027:00:00 65 8/09/2007 36 VAKIF-2007 38 N40:31:30 E027:14:30 65 7/08/2007 37 VAKIF-2007 39 N40:34:12 E027:32:25 69 6/08/2007 38 VAKIF-2007 3i N40:44:50 E029:29:05 47 2/08/2007 39 VAKIF-2007 40 N40:34:04 E027:14:49 82 8/09/2007 40 VAKIF-2007 44 N40:54:32 E028:34:03 83 1/08/2007 41 VAKIF-2007 45 N40:58:36 E029:01:02 13 1/08/2007 42 VAKIF-2007 4b N41:04:45 E029:03:24 64 1/08/2007 43 VAKIF-2007 4i N40:44:18 E029:34:21 71 3/08/2007 44 VAKIF-2007 5b N41:02:47 E029:02:27 54 1/08/2007 45 VAKIF-2007 6b N41:01:31 E029:00:10 38 1/08/2007 24
Marmara Denizi genelinde 01/08/2007-15/08/2007 döneminde o inografik istasyon da ılımını gösterir harita Marmara Denizi genelinde 01/08/2007-15/08/2007 döneminde o inografik istasyonlarda derinlik da ılımını gösterir harita 25
O NOGRAF ÖLÇÜM HAM VER LER : Ölçümlere ve Tablolara li kin Açıklamalar Proje çerçevesinde yapılan ölçüm de erleri a a ıdaki bölümlerde yer almaktadır. Tüm ölçüm de erleri HQL Hidrografi programı ile sa lanan veri tablolarına i lenmi, ön de erlerden türetilen parametreler örne in, Klorinite (Cl ), Sigma-T, Konduktivite (mmhos/cm 2 ), DO ml/1, Ses hızı (S.Spx10), HQL Hidrografi programında, U.S. Navy Hydrographic Tables da verilen esaslara göre hesaplanarak Veri Tabloları'ndaki yerlerine otomatik olarak i lenmi tir. HQL programı çerçevesinde, çalı ılan bölgeye ili kin Veri Tablolarında yer alan Parametrelerin istatistik de erlendirmesi de tablolar halinde elde edilmi tir. Bu Tablolarda l. Sütunda Derinlik (m), 2. Sütunda ölçülen parametrenin söz konusu bölgedeki M Nimal de eri, 3. sütunda MAXimal de eri, 4. sütunda bu iki ekstrem arasındaki FARK, 5. sütunda söz konusu derinlikte istatistik de erlendirmeye giren ölçüm ADET'i, 6. ORTalama, 7. sütunda S'tandart DEViasyon (sapma), S. sütunda VARyans, 9. sütunda S'tandart E'rror of the Mean (Ortalama standart hatası), 10. sütunda Ortalama de erin (ORT.Düz =a+2b+c/4) seklinde düzeltilmesi, 11. sütunda yüzeyden itibaren a a ı do ru uzanan su sütunu HAC Mine göre, söz konusu parametrenin ORTalama de eri, 12. HAC M S'tandart DEViasyonu gösterilmektedir. Örne in: DO mg/l 'nin 75 m.'lik su sütunundaki hacme göre ortalama yo unlu u 5.08 mg/l dir. Halbuki 25 m. deki DO yo unlu u 3.10 mg/l, 50 m.'de 1,40 mg/l, 75 m de ise, yalnızca 0.82 mg/l dir. Hacme göre olan yüksek de er 10 m. kalınlıktaki su kütlesinin, atmosfer ile direkt temas ve karı ımlar nedeni ile, ortalama 6.80 mg/l'lik oldukça yüksek konsantrasyonun do al sonucudur. Bu sunumun kapsamında hacim olanak vermedi inden, istasyonlar bazında istatistik de erlendirmeler sadece Marmara geneli için verilmi tir. Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: T C PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 21.12 25.44 4.32 45 23.80 1.053 1.083 0.157 23.80 23.80 1.053 2.5 21.11 25.32 4.21 45 23.83 1.071 1.122 0.160 23.78 23.82 1.056 5.0 18.80 25.13 6.33 45 23.65 1.258 1.547 0.188 23.60 23.76 1.125 7.0 17.35 25.06 7.71 45 23.25 1.809 3.201 0.270 23.13 23.63 1.343 10.0 16.19 24.99 8.80 44 22.36 2.656 6.893 0.400 22.18 23.38 1.751 12.5 14.54 24.98 10.44 43 20.73 3.765 13.849 0.574 20.60 22.96 2.401 15.0 13.95 24.45 10.50 43 18.59 3.953 15.262 0.603 18.64 22.35 3.061 17.5 13.73 23.81 10.08 42 16.66 3.281 10.510 0.506 16.88 21.67 3.595 20.0 13.81 22.17 8.36 41 15.60 1.988 3.854 0.310 15.74 21.04 3.927 25.0 12.01 16.16 4.15 40 15.10 0.670 0.437 0.106 15.21 20.49 4.122 50.0 14.80 15.77 0.97 24 15.05 0.292 0.082 0.060 15.02 20.20 4.193 75.0 14.72 15.66 0.94 11 14.88 0.261 0.062 0.079 14.89 20.08 4.221 100.0 14.70 14.86 0.16 6 14.75 0.062 0.003 0.025 14.74 20.01 4.236 150.0 14.51 14.78 0.27 5 14.60 0.104 0.009 0.047 14.62 19.95 4.250 175.0 14.43 14.62 0.19 5 14.51 0.068 0.004 0.030 14.52 19.90 4.264 200.0 14.41 14.57 0.16 5 14.47 0.059 0.003 0.026 14.48 19.84 4.277 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Sıcaklık (T C) ortalamaları istatistik de erleri 26
Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: SAL PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 17.92 25.30 7.38 45 22.83 1.982 3.840 0.295 22.83 22.83 1.982 2.5 17.96 25.30 7.34 45 22.94 1.969 3.790 0.294 22.94 22.89 1.965 5.0 18.02 25.41 7.39 45 23.04 1.968 3.786 0.293 23.05 22.94 1.960 7.0 18.05 26.08 8.03 45 23.18 2.034 4.046 0.303 23.26 23.00 1.976 10.0 18.08 27.72 9.64 44 23.62 2.265 5.014 0.341 23.82 23.12 2.046 12.5 18.16 30.62 12.46 43 24.86 2.711 7.177 0.413 25.18 23.40 2.254 15.0 18.21 35.95 17.74 43 27.40 3.862 14.569 0.589 27.67 23.96 2.883 17.5 18.23 38.85 20.62 42 31.04 4.878 23.227 0.753 31.01 24.80 3.923 20.0 18.00 39.33 21.33 41 34.56 4.538 20.095 0.709 34.52 25.82 4.981 25.0 18.01 39.65 21.64 40 37.90 3.742 13.651 0.592 37.43 26.94 6.004 50.0 38.92 39.88 0.96 24 39.35 0.269 0.070 0.055 38.98 27.59 6.468 75.0 38.95 39.87 0.92 11 39.34 0.244 0.054 0.074 39.36 27.86 6.636 100.0 39.26 39.55 0.29 6 39.42 0.099 0.008 0.040 39.40 28.01 6.719 150.0 39.27 39.51 0.24 5 39.42 0.095 0.007 0.042 39.42 28.13 6.784 175.0 39.28 39.52 0.24 5 39.42 0.093 0.007 0.042 39.42 28.25 6.845 200.0 39.28 39.54 0.26 5 39.43 0.098 0.008 0.044 39.43 28.36 6.902 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Tuzluluk (Sal ) ortalamaları istatistik de erleri Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: CL PROJE: VAKIF-2007 DER. (m) MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. DÜZ. HAC M HAC M ORT. S.DEV. 0.5 9.91 14.00 4.09 45 12.63 1.097 1.178 0.164 12.63 12.63 1.097 2.5 9.93 14.00 4.07 45 12.69 1.091 1.164 0.163 12.69 12.66 1.089 5.0 9.96 14.06 4.10 45 12.75 1.091 1.163 0.163 12.76 12.69 1.086 7.0 9.98 14.43 4.45 45 12.83 1.127 1.242 0.168 12.87 12.72 1.095 10.0 10.00 15.34 5.34 44 13.07 1.255 1.539 0.189 13.18 12.79 1.133 12.5 10.05 16.95 6.90 43 13.76 1.501 2.202 0.229 13.94 12.95 1.249 15.0 10.07 19.90 9.83 43 15.16 2.140 4.472 0.326 15.32 13.26 1.598 17.5 10.09 21.51 11.42 42 17.18 2.701 7.120 0.417 17.16 13.72 2.173 20.0 9.96 21.77 11.81 41 19.13 2.514 6.166 0.393 19.10 14.29 2.759 25.0 9.96 21.95 11.99 40 20.98 2.073 4.191 0.328 20.72 14.91 3.326 50.0 21.54 22.08 0.54 24 21.78 0.151 0.022 0.031 21.58 15.27 3.584 75.0 21.56 22.07 0.51 11 21.78 0.135 0.017 0.041 21.79 15.42 3.676 100.0 21.73 21.89 0.16 6 21.82 0.056 0.003 0.023 21.81 15.50 3.723 150.0 21.74 21.87 0.13 5 21.82 0.051 0.002 0.023 21.82 15.57 3.758 175.0 21.75 21.88 0.13 5 21.82 0.050 0.002 0.022 21.82 15.63 3.792 200.0 21.75 21.89 0.14 5 21.83 0.053 0.002 0.024 21.83 15.70 3.824 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Klornite (CL ) ortalamaları istatistik de erleri 27
Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: SIGMA-T PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 10.73 16.42 5.69 45 14.55 1.444 2.039 0.215 14.55 14.55 1.444 2.5 10.74 16.42 5.68 45 14.63 1.421 1.974 0.212 14.64 14.59 1.425 5.0 10.75 17.52 6.77 45 14.75 1.465 2.098 0.218 14.77 14.65 1.435 7.0 10.77 18.45 7.68 45 14.96 1.663 2.706 0.248 15.05 14.73 1.497 10.0 10.80 19.67 8.87 44 15.52 2.079 4.225 0.313 15.72 14.88 1.653 12.5 10.82 21.51 10.69 43 16.86 2.755 7.413 0.420 17.13 15.20 2.005 15.0 10.92 26.84 15.92 43 19.30 3.621 12.810 0.552 19.50 15.77 2.695 17.5 11.10 28.66 17.56 42 22.56 4.237 17.529 0.654 22.48 16.58 3.653 20.0 11.82 29.13 17.31 41 25.52 3.738 13.633 0.584 25.45 17.51 4.567 25.0 13.49 29.47 15.98 40 28.20 2.786 7.569 0.441 27.81 18.50 5.406 50.0 29.03 29.57 0.54 24 29.33 0.160 0.024 0.033 29.06 19.07 5.792 75.0 29.10 29.59 0.49 11 29.36 0.146 0.019 0.044 29.38 19.31 5.932 100.0 29.34 29.53 0.19 6 29.45 0.065 0.004 0.027 29.44 19.44 6.003 150.0 29.39 29.55 0.16 5 29.49 0.060 0.003 0.027 29.48 19.54 6.058 175.0 29.42 29.56 0.14 5 29.51 0.058 0.003 0.026 29.51 19.65 6.110 200.0 29.42 29.59 0.17 5 29.52 0.068 0.004 0.030 29.52 19.75 6.160 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Yo unluk (Sigma-T) ortalamaları istatistik de erleri Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: mmhos PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 28.30 39.64 11.34 45 35.73 3.268 10.444 0.487 35.73 35.73 3.268 2.5 28.32 39.64 11.32 45 35.87 3.308 10.700 0.493 35.85 35.80 3.270 5.0 27.72 39.80 12.08 45 35.94 3.314 10.742 0.494 35.83 35.85 3.273 7.0 28.26 39.88 11.62 45 35.58 3.103 9.413 0.463 35.61 35.78 3.225 10.0 27.64 40.12 12.48 44 35.34 3.097 9.376 0.467 35.51 35.69 3.199 12.5 28.38 41.96 13.58 43 35.79 2.734 7.299 0.417 36.08 35.71 3.124 15.0 28.65 43.98 15.33 43 37.40 3.757 13.784 0.573 37.63 35.94 3.265 17.5 28.59 48.31 19.72 42 39.94 4.544 20.156 0.701 40.02 36.42 3.672 20.0 26.26 48.95 22.69 41 42.80 4.541 20.116 0.709 42.85 37.09 4.241 25.0 20.83 47.82 26.99 40 45.87 4.560 20.272 0.721 45.51 37.90 4.968 50.0 47.06 48.05 0.99 24 47.51 0.280 0.075 0.057 47.10 38.40 5.290 75.0 47.09 48.04 0.95 11 47.50 0.252 0.058 0.076 47.52 38.62 5.407 100.0 47.41 47.71 0.30 6 47.58 0.102 0.009 0.042 47.56 38.73 5.465 150.0 47.42 47.67 0.25 5 47.57 0.099 0.008 0.044 47.58 38.82 5.510 175.0 47.43 47.68 0.25 5 47.58 0.097 0.008 0.043 47.58 38.91 5.553 200.0 47.43 47.70 0.27 5 47.59 0.102 0.008 0.046 47.59 39.00 5.593 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Elektrik letkenli i (mhos cm 2 ) ortalamaları istatistik de erleri 28
Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: DO (mg/l) PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 6.16 8.85 2.69 45 7.71 0.695 0.472 0.104 7.71 7.71 0.695 2.5 6.07 8.48 2.41 45 7.43 0.595 0.346 0.089 7.43 7.57 0.658 5.0 5.41 8.40 2.99 45 7.14 0.771 0.582 0.115 7.12 7.43 0.724 7.0 3.80 8.47 4.67 45 6.76 1.103 1.189 0.164 6.65 7.26 0.881 10.0 2.31 8.08 5.77 44 5.94 1.561 2.381 0.235 5.92 7.00 1.170 12.5 1.31 7.87 6.56 43 5.04 1.783 3.104 0.272 5.04 6.68 1.473 15.0 1.00 7.66 6.66 43 4.15 1.887 3.476 0.288 4.26 6.33 1.767 17.5 0.99 7.51 6.52 42 3.71 1.912 3.568 0.295 3.74 6.02 1.975 20.0 0.99 7.22 6.23 41 3.37 1.725 2.903 0.269 3.34 5.74 2.111 25.0 1.02 6.56 5.54 40 2.93 1.355 1.790 0.214 2.83 5.48 2.207 50.0 0.83 4.28 3.45 24 2.10 0.785 0.590 0.160 2.26 5.31 2.284 75.0 1.16 3.04 1.88 11 1.90 0.512 0.238 0.154 1.98 5.23 2.317 100.0 1.66 2.76 1.10 6 2.00 0.415 0.143 0.169 1.90 5.19 2.330 150.0 1.13 2.75 1.62 5 1.68 0.622 0.309 0.278 1.66 5.15 2.346 175.0 0.99 1.64 0.65 5 1.29 0.232 0.043 0.104 1.37 5.11 2.367 200.0 0.97 1.64 0.67 5 1.23 0.252 0.051 0.113 1.25 5.07 2.387 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Çözünmü Oksijen (mg/i) ortalamaları istatistik de erleri Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: DO (ml/l) PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 4.32 6.20 1.88 45 5.40 0.487 0.232 0.073 5.40 5.40 0.487 2.5 4.26 5.94 1.68 45 5.21 0.416 0.169 0.062 5.21 5.31 0.460 5.0 3.79 5.88 2.09 45 5.01 0.541 0.286 0.081 4.99 5.21 0.507 7.0 2.67 5.94 3.27 45 4.73 0.772 0.582 0.115 4.66 5.09 0.617 10.0 1.62 5.67 4.05 44 4.16 1.094 1.169 0.165 4.15 4.91 0.819 12.5 0.92 5.52 4.60 43 3.53 1.250 1.525 0.191 3.53 4.68 1.032 15.0 0.70 5.37 4.67 43 2.91 1.322 1.706 0.202 2.99 4.44 1.238 17.5 0.69 5.26 4.57 42 2.60 1.339 1.750 0.207 2.62 4.22 1.384 20.0 0.69 5.06 4.37 41 2.36 1.208 1.424 0.189 2.34 4.03 1.479 25.0 0.72 4.60 3.88 40 2.05 0.949 0.879 0.150 1.98 3.84 1.547 50.0 0.58 3.00 2.42 24 1.47 0.551 0.291 0.112 1.58 3.72 1.601 75.0 0.81 2.13 1.32 11 1.33 0.359 0.117 0.108 1.38 3.66 1.623 100.0 1.17 1.94 0.77 6 1.40 0.292 0.071 0.119 1.33 3.63 1.633 150.0 0.79 1.93 1.14 5 1.18 0.437 0.153 0.195 1.16 3.61 1.644 175.0 0.69 1.15 0.46 5 0.90 0.164 0.022 0.073 0.96 3.58 1.658 200.0 0.68 1.15 0.47 5 0.86 0.177 0.025 0.079 0.87 3.55 1.672 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Çözünmü Oksijen (ml/i) ortalamaları istatistik de erleri 29
Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: PH PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 8.31 8.42 0.11 45 8.37 0.021 0.000 0.003 8.37 8.37 0.021 2.5 8.31 8.42 0.11 45 8.37 0.019 0.000 0.003 8.37 8.37 0.020 5.0 8.29 8.42 0.13 45 8.37 0.021 0.000 0.003 8.37 8.37 0.021 7.0 8.26 8.42 0.16 45 8.37 0.028 0.001 0.004 8.36 8.37 0.023 10.0 8.23 8.41 0.18 44 8.35 0.044 0.002 0.007 8.34 8.37 0.029 12.5 8.05 8.40 0.35 43 8.30 0.092 0.008 0.014 8.29 8.36 0.051 15.0 7.85 8.41 0.56 43 8.22 0.137 0.018 0.021 8.22 8.34 0.083 17.5 7.82 8.41 0.59 42 8.12 0.157 0.024 0.024 8.13 8.31 0.118 20.0 7.84 8.43 0.59 41 8.05 0.155 0.024 0.024 8.06 8.28 0.146 25.0 7.85 8.46 0.61 40 8.02 0.133 0.017 0.021 8.02 8.26 0.164 50.0 7.87 8.22 0.35 24 7.99 0.105 0.010 0.021 7.99 8.25 0.172 75.0 7.89 8.21 0.32 11 7.97 0.083 0.006 0.025 7.98 8.24 0.176 100.0 7.95 8.03 0.08 6 7.97 0.033 0.001 0.013 7.96 8.24 0.177 150.0 7.93 8.02 0.09 5 7.95 0.037 0.001 0.017 7.95 8.23 0.179 175.0 7.92 7.99 0.07 5 7.94 0.028 0.001 0.013 7.94 8.23 0.180 200.0 7.92 7.99 0.07 5 7.94 0.030 0.001 0.013 7.94 8.23 0.182 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) ph ortalamaları istatistik de erleri Ba lama Tarihi: 01/08/2007 Emin: E029:34:21 Nmin: N40:22:00 Biti Tarihi: 09/08/2007 Emax: E026:39:43 Nmax: N41:13:04 PARAMETRE: S.Sp. PROJE: VAKIF-2007 DER. MIN. MAX. FARK ADET ORT. S.DEV. VAR. SEM. ORT. HAC M HAC M (m) DÜZ. ORT. S.DEV. 0.5 1,510.29 1,523.27 12.98 45 1,518.24 3.883 14.744 0.579 1,518.24 1,518.24 3.883 2.5 1,510.22 1,523.24 13.02 45 1,518.48 3.988 15.553 0.594 1,518.34 1,518.36 3.916 5.0 1,506.96 1,523.09 16.13 45 1,518.15 4.221 17.425 0.629 1,518.00 1,518.29 4.006 7.0 1,503.53 1,522.97 19.44 45 1,517.21 5.050 24.939 0.753 1,516.95 1,518.02 4.301 10.0 1,501.41 1,522.69 21.28 44 1,515.24 6.702 43.899 1.010 1,514.91 1,517.48 4.973 12.5 1,498.40 1,522.56 24.16 43 1,511.94 9.000 79.116 1.372 1,511.94 1,516.58 6.138 15.0 1,497.55 1,521.77 24.22 43 1,508.63 9.336 85.125 1.424 1,509.10 1,515.48 7.202 17.5 1,497.72 1,520.77 23.05 42 1,507.20 7.872 60.498 1.215 1,507.82 1,514.49 7.754 20.0 1,496.66 1,518.22 21.56 41 1,508.26 5.529 29.826 0.863 1,508.62 1,513.84 7.784 25.0 1,477.03 1,515.46 38.43 40 1,510.76 6.157 36.957 0.974 1,510.63 1,513.56 7.694 50.0 1,511.74 1,515.56 3.82 24 1,512.73 1.171 1.315 0.239 1,512.21 1,513.51 7.496 75.0 1,511.65 1,515.63 3.98 11 1,512.61 1.043 0.989 0.314 1,512.66 1,513.49 7.410 100.0 1,512.39 1,513.19 0.80 6 1,512.71 0.293 0.072 0.120 1,512.77 1,513.48 7.364 150.0 1,512.60 1,513.74 1.14 5 1,513.05 0.419 0.141 0.187 1,513.00 1,513.48 7.325 175.0 1,512.77 1,513.64 0.87 5 1,513.19 0.309 0.077 0.138 1,513.23 1,513.48 7.287 200.0 1,513.12 1,513.93 0.81 5 1,513.49 0.290 0.067 0.130 1,513.42 1,513.48 7.250 Marmara Denizi tüm istasyonlar (1/08/2007-9/08/2007) Ses Hızı (Sound Speed) ortalamaları istatistik de erleri 30