2.6. BEŞİNCİ SINIF FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ PROGRAMINDA ÜNİTE ORGANİZASYONU 152
Üniteler 1. ÜNİTE: Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 2. ÜNİTE: Maddenin Değişimi ve Tanınması 3. ÜNİTE: Kuvvet ve Hareket 4. ÜNİTE: Yaşamımızdaki Elektrik 5. ÜNİTE: Dünya, Güneş ve Ay 6. ÜNİTE: Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım 7. ÜNİTE: Işık ve Ses 153
İLKÖĞRETİM FEN VE TEKNOLOJİ PROGRAMI 5. SINIF ÖĞRENME ALANLARI, ÜNİTELERİ VE SÜRELERİ ÖĞRENME ALANI ÜNİTELER KAZANIM SAYISI SÜRE/DERS SAATİ DERS SAATİ (%) 1. Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 22 20 13.83 CANLILAR VE HAYAT 6. Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım Toplam 33 30 20.83 55 50 34.72 MADDE VE DEĞİŞİM 2. Maddenin Değişimi ve Tanınması 46 36 25 Toplam 46 36 25 3. Kuvvet ve Hareket 21 14 9.72 FİZİKSEL OLAYLAR 4. Yaşamımızdaki Elektrik 16 12 8.33 7. Işık ve Ses 39 20 13.83 Toplam 76 46 31.94 Toplam DÜNYA VE EVREN 5. Dünya, Güneş ve Ay 19 12 8.33 Toplam 19 12 8.33 Genel 196 144 100 154
Öğrenme Alanı : Canlılar ve Hayat 1. Ünite : Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Önerilen Süre : 20 ders saati A.Genel Bakış Öğrenciler dördüncü sınıfta Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesinde vücudun bir bütün olarak çalıştığı fikrini temel alarak kas ve iskelet, soluk alıp verme, kalp, kan konularını öğrenmişlerdir. Tüm bu konularla ilişkili olarak bu ünitede; sistem kavramı kullanılmadan, beslenme, sindirim ve boşaltım kavramları ile kendi vücudunu tanımaya devam etmesi, özellikle beslenme konusunu günlük hayatı ile ilişkilendirip uygulayabilmesi vurgulanacaktır. Ayrıca, bu yaşların zararlı alışkanlıklara başlama dönemi olduğu da dikkate alınarak sigara ve alkolün birey ve toplum sağlığına etkileri de bu ünitede verilecektir. 4. ve 5. sınıftaki Vücudumuzu Bilmecesini Çözelim ünitesi aynı zamanda ilköğretimin ikinci kademesinde verilecek Vücudumuzdaki Sistemler konusuna bir hazırlık niteliğindedir. Tüm bunların anlamlı bir biçimde kazandırılabilmesi için değişik teknikler (görüşme, model oluşturma, rol oynama benzeşim, tartışma gibi) kullanılmıştır. Öğretim ve değerlendirme etkinliği bölümünde sandviç ile ilgili etkinlik, öğrencilerin dengeli beslenme ile ilgili tüm bilgilerinin yoklanması, kavram haritası etkinliği kavramlar arasındaki ilişkilerin görsel olarak ortaya konulması açısından önemli örneklerdir. Tüm ünitelerde verilen öğrenme, öğretme ve değerlendirme etkinlikleri tavsiye niteliğindedir. Bireysel veya grup içi etkinliklerle öğretmenler, fizikî koşulları da dikkate alarak tüm öğrencilerin aktif katılımını sağlayacak uygun öğrenme ortamı hazırlayabilmelidir. Ayrıca ünitenin Etkinlik Örnekleri bölümünde, ön bilgilerin tespitinde giriş etkinliği olarak yapılan Bugün Ne Yiyelim? de ortaya çıkan veriler, daha sonra öğrenme etkinliklerin düzenlenmesinde dikkate alınmalıdır. Konu sonunda öğrencilerin hazırladıkları öğün örneklerine ve yazılı kayıtlara tekrar bakarak sonuçları tartışmaya açmaları önemlidir. B.Ünitenin Amacı Öğrencilerin bu ünitede; sağlıklı ve dengeli beslenme, dişler ve diğer sindirim organları, boşaltımda görev yapan organlar, sigara ve alkolün zararları ile ilgili bilgileri edinmesi, vücuttaki tüm yapıların birbirinden bağımsız olarak değil birlikte çalıştığı düşüncesini pekiştirmesi, vücudunu tanımaya devam ederken, vücudunun sağlığını koruması içinde dengeli beslenme, sigara ve alkolün zararları konularında bir bilinç oluşturulması beklenmektedir. C.Ünitenin Odağı Ünitede Vücudumuz ve Sağlık kavramları etrafında öğrencilerin bilimsel süreç becerilerini arttırmaya odaklanılmıştır. Ayrıca, paketlenmiş besin maddelerinin üzerindeki son kullanma tarihini önemseme, besin çeşitlerinin bilimsel-teknolojik gelişmelere paralel olarak arttığını fark etme, Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre ilişkisi vurgulama açısından önemlidir. 155
Ç. Önerilen Konu Başlıkları Besinler ve Dengeli Beslenme Besinlerin Gerekliliği Besin İçerikleri ve Görevleri Dengeli ve Sağlıklı Beslenme Besinlerin Sindirimi Sindirim ve Görevli Yapılar Dişler ve Ağız Sağlığı Zararlı Maddelerin Boşaltımı Boşaltım ve Görevli Yapılar Sigara ve Alkolün Zararları 156
D. Ünite Kavram Haritası Temizlik ve Kontrol Sigara için gereklidir için gereklidir zarar verir için zararlıdır Dişler zarar verir için önemlidir bulunur için önemlidir Sağlık için zararlıdır Alkol Ağız Dengeli Beslenme için önemlidir Akciğer Yutak katılır katılır Deri Yemek Borusu Mide katılır katılır katılır katılır Sindirim yapar Vücudumuz yapar Boşaltım katılır katılır İnce-Kalın Bağırsak için gereklidir besin taşır katılır Sindirim Kanalı için gereklidir Kan temizler Böbrek Enerji- Yapım Maddeleri geçer Bilim ve Teknolojik Gelişme üretimi arttırır Besin içerir Besin Maddeleri rol oynayabilir rol oynayabilir rol oynayabilir Yapım- Onarım Düzenleyici Enerji verici olur olabilir olabilir olabilir olabilir olabilir Protein Su Mineral Vitamin Yağ Karbonhidrat *BU KAVRAM HARİTASI SADECE ÖĞRETMENİ BİLGİLENDİRMEK İÇİN VERİLMİŞTİR 157
E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRENME ALANI: CANLILAR VE HAYAT 1. ÜNİTE : VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM 1. Besinlerin gerekliliği ve dengeli beslenme ile ilgili olarak öğrenciler; 1.1. Canlıların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmesi için besinlere ihtiyacı olduğunu fark eder. 1.2. Besin içeriklerinin vücuttaki öncelikli görevlerini belirtir. 1.3. Besinleri içerdikleri karbonhidrat, protein ve yağ açısından deney yaparak test eder (BSB-1, 15). 1.4. Vitamin çeşitlerinin en fazla hangi besinlerde bulunduğuna dair bilgi toplar ve sunar (BSB-19, 20, 24). 1.5. Su ve minerallerin bütün besinlerde bulunduğunu ve düzenleyici görev yaptığını belirtir. 1.6. Dengeli beslenmeye örnek bir öğün hazırlar (BSB-21). Tartışma Öğretmen Karnınız ne zaman zil çalar? Neden yemek yeriz? Hangi varlıklar beslenir? vb. sorularla tüm canlılık olayları için besinlere gereksinim duyulduğu fikrini tartışmaya açar (1.1; 1.2), (BSB-7). Benzeşim Öğretmen insanların besine olan ihtiyacı ile arabanın benzinle çalışması benzeşimini örnek vererek öğrencilerin de bu tip benzeşim örneklerini yazmalarını ister (Bu etkinlik öğrenci ürün dosyasında saklanabilir.), (1.1; 1.2), (BSB-7). Besin İçeriklerini Keşfedelim Hangi besinlerde karbonhidrat olduğunu anlamak için haşlanmış bir yumurta akı, ekmek, patates, kesme şeker, ceviz gibi besinler bölünerek üç gruba ayrılır. Birinci gruptaki besinlerin üzerine birer damla tentürdiyot damlatılır. Renk değişimi gözlenir. Mavi-mor, kahverengi renk karbonhidratın varlığını gösterir. İkinci grup besin maddelerinin üzerine biüret veya nitrik asit damlatılır. Renk değişimi gözlenir. Sarı renk, protein varlığını gösterir. Yağ varlığını göstermek için üçüncü grup besinler kâğıda sürülür. Kağıdın şeffaflaşması, yağın varlığını gösterir. (1.3), (BSB-1, 2, 5, 15, 23; FTTÇ-13). Bugün Ne Yiyelim? Öğrenciler, farklı besinlere ait çizip boyadıkları veya çeşitli kaynaklardan kesip getirdikleri resimleri kullanarak kâğıt veya karton üzerine dengeli beslenmeye örnek olacak şekilde kahvaltı, öğlen ve akşam yemekleri için farklı öğünler hazırlarlar. Öğrenciler, öğünleri neden bu şekilde düzenlediklerini yazarlar. Konu sonunda, öğrenciler hazırladıkları öğün örneklerine ve yazılı kayıtlara tekrar bakarlar. Doğruluğunu kontrol edip sonuçlar tartışmaya açılır, düzeltmeler yapılır (Bu etkinlik öğrenci ürün dosyasında saklanabilir.), (1.6), (BSB-19, 20, 21, 22). Sandviçimi Hazırlıyorum Öğrenciler sandviç hazırlamak için marul, maydanoz, yumurta, peynir, domates gibi besin değeri yüksek ve ucuz besin maddeleri getirirler (Pastırma, salam, sucuk, sosis gibi pahalı yiyeceklerden kaçınılmalıdır.). Beslenme saatinde bu besin maddelerini kullanarak dengeli beslenmeye uygun bir sandviç (ekmek arası, dürüm vb.) hazırlarlar (1.6), (BSB-21). 1.1 Besin-enerji ilişkisinde enerji oluşum mekanizması ve ATP konularına girilmez. 1.2 Proteinlerin öncelikle yapım ve onarım, karbonhidratların ve yağların öncelikle enerji verici, vitamin ve minerallerin düzenleyici olarak kullanıldıkları belirtilir. Yapısal ayrıntıya (örn. proteinler amino asitten oluşur vb.) girilmez. 1.4 Vitaminler için A, B, C, D, E, K vitaminleri dikkate alınır. Suda ve yağda çözünen vitaminler kavramı ve B vitamininin alt çeşitleri, vitaminlerin eksikliğinde ortaya çıkan belirtiler verilmez. [!] 1.5 Minerallerin isimleri verilmez. [!] Öğrenciler kimyasal maddelerin kullanımında dikkatli olmaları için uyarılır. [!] Diyetin kelime anlamının dengeli beslenme olduğu vurgulanır. [!] Besin alerjisi ve diabet konusunda hassasiyeti olan öğrenciler dikkate alınır. [!]Öğrenciler besinlerin temizliği konusunda uyarılır. Türkçe dersinde besinlerle ilgili kompozisyon,şiir yazdırılır. Müzik dersinde besinlerle ilgili şarkılar,yöresel türküler söyletilir. 1.4 ve 1.8 kazanımları için Türkçe dersi Görsel Okuma ve Görsel Sunu öğrenme alanı: Görsel okuma (kazanım 14), Görsel Sunu (kazanım 1,9) Spor Kültürü ve Olimpik Eğitim (1.1-13, 1.2 13, 14, 1.3-14, 15, 1.4-15,1.6 16, 17) Sağlık Kültürü (1.1-18, 1.2, 1.3, 1.4 20, 21, 1.6-22). : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme ( Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 158
: CANLILAR VE HAYAT 1. ÜNİTE : VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM ÖĞRENME ALANI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 1.7. Besinlerin tazeliğinin, temizliğinin Misafirimiz Var ve içerdiği katkı maddelerinin Sınıfa davet edilen doktor, diyetisyen, çocuk gelişimi uzmanı, hemşire vb. kişiler, sağlığa zarar sağlığa etkilerini araştırır ve sunar verebilecek besinler, besinlerin sağlıklı tüketimi, dengeli beslenme konusunda bilgi verir. (BSB-19, 20, 24; FTTÇ-32, 35, 36). Öğrenciler, bu uzmanlara konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler (1.7; 1.8), (FTTÇ- 1.8. Paketlenmiş besinlerin üzerindeki son 10). kullanma tarihinin önemini bilir Görüşme Yapıyorum (FTTÇ-13, 27, 31, 32, 35). Öğrenciler aile büyükleri ile geçmiş yıllarda bulunan besin çeşitleri hakkında görüşerek aldığı 1.9. Besin çeşitlerinin bilimsel-teknolojik bilgileri kaydeder. Bu bilgiler ile günümüzde teknolojiye bağlı olarak artan besin çeşitliliğini gelişmelere paralel olarak arttığını karşılaştırır. Sınıfta sonuçlar ve farklılığın nedenleri tartışmaya açılır (1.9), (BSB-19, 20, 23; fark eder (FTTÇ-3, 13, 14, 27, 32, FTTÇ-3, 13, 14, 27, 32, 35). 35). VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM 2. Besinlerin sindirimi ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Besinlerin vücutta kan yolu ile taşındığını belirtir. 2.2. Besinlerin kana geçebilmesi için küçük parçalara ayrılması gerektiği çıkarımını yapar. 2.3. Sindirimde görevli yapı ve organların yerini kendi üzerinde ve modelde sırası ile göstererek görevlerini kısaca açıklar. 2.4. Diş çeşitlerini görevlerine göre model veya kendi ağzında göstererek sindirimdeki görevini fark eder. 2.5. Diş sağlığı için beslenmeye, temizliğe ve düzenli diş kontrolüne özen gösterir. Besinime Ne Oldu? Öğrencilerden beslenme saati için getirdikleri besinlerden birini ısırmaları, ağızlarında belli bir süre tutarak çiğnemeleri ve meydana gelecek değişikliklere dikkat etmeleri istenir. Besini hangi dişlerinizle kopardınız? Hangi dişlerinizle çiğnediniz? Ağzınıza aldığınız besinde ne gibi değişiklikler oldu? Besin yuttuktan sonra hangi yolu izler? gibi sorular sorularak ön bilgileri tespit edilir (2.2; 2.3), (BSB-7). Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen bir diş hekimi, bir sağlık görevlisi gibi kişiler; diş sağlığı, diş sağlını etkileyen etkenler hakkında bilgi verir. Öğrenciler, bu görevlilere konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler (2.5), (FTTÇ-10). Genç Heykeltıraş Öğrenciler ağaç tutkalı ve un (nişasta da olabilir.) ile yaptıkları hamurdan yarım ağız modeli yaparlar ve üzerinde diş çeşitlerini gösterirler (2.4), (BSB-21, 22). Poster Hazırlama Öğretmen öğrencileri gruplara ayırır. Her grup beslenme, temizlik ve düzenli diş kontrolü vb. konularından birini seçerek bir poster hazırlar. Hazırlanan posterler sınıfta sunularak, sınıf veya okul panolarında sergilenir (2.5), (BSB-19, 21, 24). Reklamlar Öğrenciler diş macunu reklamı için isteklerine göre dört gruba ayrılırlar. Birinci grup reklamla ilgili bir senaryo yazar. İkinci grup reklamın afişini hazırlar. Üçüncü grup senaryoyu canlandırmak için uygun ortamı hazırlar. Dördüncü grup ise senaryoyu canlandırır (2.5), (BSB- 19, 20, 23, 24; FTTÇ-4, 5). : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 159 İş eğitimi dersinde öğrencilerden ıspanak, lahana, bamya gibi sebzeli bir yemeğin tarifini alıp sınıfta anlatmaları istenir. Resim dersinde farklı besin gruplarına ait meyve-sebze vb. çizimler yaptırılır. Açık Uçlu Soru Doğru -Yanlış Kavram Haritası Tabloda Boşluk Doldurma İnsan Hakları ve Vatandaşlık (1.8-54.) Sağlık Kültürü (1.7-23., 24. ve 25.,. 1.8-23. ve 25.) Kariyer Bilinci Geliştirme: Besinlerle ilgili gıda mühendisliği, diyetisyenlik, aşçılık gibi meslekler örnek verilir. 2.1, 2.2 Besinlerin kana geçebilmesi için vücuttaki bir takım salgılar tarafından parçalandığı belirtilir enzim kavramı verilmez. 2.3 Besinlerin sindirimde izlediği yol, ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak olarak verilir, organların yapı ve ayrıntılarına girilmez. [!] Reklamlar etkinliği; Her gruba farklı reklam yaptırılması şeklinde de düzenlenir. Açık Uçlu Soru Eşleştirme Sağlık Kültürü (2.3 ve 2.4-3.; 2.5 16. ve 17.)
ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT 1. ÜNİTE : VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 3. Boşaltımda görevli yapı ve organlar ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1. Boşaltımda görevli organ ve yapıların yerini, insan VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM modeli üzerinde göstererek görevlerini kısaca açıklar. 3.2.Boşaltımın görevinin vücudun çeşitli faaliyetleri sonucu oluşan zararlı maddelerin vücut dışına atılması olduğunu belirtir. 3.3. Boşaltımda böbreklerin dışında atık maddelerin atılmasını sağlayan yapı ve organları sıralar. 3.4. Böbreklerin sağlığı için nelere dikkat edilmesi gerektiğini araştırır ve sunar (BSB-19, 20, 24). Atıkları Uzaklaştırmalı mıyız? Öğretmen öğrencilerden bir dakika içerisinde atık kavramının çağrıştırdığı ilgili kelimeleri yazmalarını ister. Etkinlikteki cevap kelimelerinden yola çıkarak evsel atıkların (çöp) dışarı atılmaması yani birikmesi durumunda ne olabileceğine dair tahmin yapmalarını ister. Sonra vücudumuzda atık maddelerin oluşup oluşmadığını sorar ve öğrencilerin cevapları doğrultusunda konuyu boşaltım ile ilişkilendirir (3.2), (BSB-7). Öğrenciler sınıfa getirilen bir insan modeli, levha veya şema üzerinde boşaltımda görevli yapı ve organları gösterirler (3.1). Boşaltım Organları Böbreklerimizden başka vücudumuzda oluşan atık maddeleri atmamıza yarayan organ ve yapılarımız var mı? sorusuyla derinin akciğerlerin ve sindirim kanalının boşaltımda rol oynadığı vurgulanır (3.3). Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen doktor, hemşire, sağlık görevlisi vb. kişiler böbrek ve böbrek sağlığı hakkında bilgi verir. Öğrenciler, uzmanlara konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler (3.4), (FTTÇ-10). 3.1 Boşaltımda görevli yapı ve organlar; böbrek, üreter (idrar borusu), idrar kesesi, üretra olarak verilir. Organların yapı ve ayrıntılarına girilmez. 3.3 Boşaltım organları etkinliğinde bu ünitedeki akciğer ve deri (egzersizde terleme olayı) ile ilgili olarak 4.sınıf Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesi ile ilişkilendirilir. [!] 3.3 Böbreklerin dışında atık maddelerin atılmasını sağlayan organlar: Deri, akciğer ve sindirim kanalıdır. Anlam Çözümleme Tablosu Sağlık Kültürü (3.1 ve 3.4 4.) : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 160
ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT 1. ÜNİTE : VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 4. İnsan ve toplum sağlığına sigara ve alkolün olumsuz etkileri ile ilgili olarak öğrenciler; 4.1. Sigaranın ve alkol VÜCUDUMUZ BİLMECESİNİ ÇÖZELİM kullanımının vücuda verdiği zararlarla ilgili bilgi toplar ve sunar (BSB-19, 20, 24). 4.2. Sigara ve alkol kullanan kişilerin çevreye verdiği zararları fark eder (BSB- 1; FTTÇ-18). 4.3. Sigara ve alkol içilen ortamlardan uzak durur. 4.4. Sigara ve alkol gibi zararlı alışkanlıkları önlemek için çeşitli spor faaliyetlerine katılmanın önemini fark eder. Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen uzman kişi alkol veya sigaranın zararları hakkında bilgi verir. Öğrenciler uzmana konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler (4.1; 4.2; 4.3; 4.4), (FTTÇ-10). Poster Hazırlama Öğrenciler sigara veya alkolün zararı ile ilgili bir slogan oluştururlar. Bu sloganı destekleyen bir metin ve/veya değişik kaynaklardan (kitap, dergi, gazete, internet gibi) resimler, yazılar toplayarak bir poster hazırlarlar (Bu posterler ailelerin de görebileceği biçimde veli toplantılarında sergiye açılır.) (4.1; 4.2; 4.4), (BSB-19, 20, 24; FTTÇ-18). İnanmıyorum! Öğrenciler; günde bir paket sigara içen bir insanın bir ay, bir yıl ve on yıl süreyle, i) attığı sigara paketi, izmarit vb. atıkların çevreye etkilerine ilişkin, ii) bu kişinin bu sürelerde parasal açıdan ne kadar zarar gördüğü, içmediğinde tasarruf edebileceği para miktarı ve bu parayla nelere sahip olabileceğine ilişkin bir araştırma yapar. Araştırma sonuçlarını sınıfta sunar (4.2), (BSB-8, 9, 19, 20, 24; FTTÇ-18). Sigaradaki Zehir Sigaradaki zararlı maddeleri göstermek amacı ile içine küçük bir parça pamuk yerleştirilmiş plastik şişenin ağzına içinden pipet (veya lastik boru) geçirilmiş mantar tıpa yerleştirilir. Pipetin dışarıda kalan ucuna sigara takılır. Sigara yakıldıktan sonra plastik şişe sıkılıp gevşetilir. Bu işlem 3 adet sigara bitene kadar sürdürülür. Öğrenciler şişedeki ve pamuktaki renk değişikliğini gözlemleyip tartışırlar. Bu etinlik açık havada yapılmalıdır (4.1), (BSB-1, 2, 15, 22, 23). [!] 4.1 Rehberlik servisinden ve Yeşilay kolundan, sigara ve alkol zararları ile ilgili broşürler istenir ve dağıtılır. [!] Anne ve/veya babası sigara tiryakisi ya da alkol bağımlısı olan çocuklar için hassas davranılır. [!] 4.4 Boş zamanları değerlendirmede çeşitli oyun salonları (atari vb.) yerine sportif faaliyetlere katılmanın yararlı olduğu vurgulanır. 4.1 kazanımı için Türkçe dersi Görsel Okuma ve Görsel Sunu öğrenme alanı: Görsel Okuma (Kazanım 14), Görsel Sunu (.Kazanım 1, 9) Açık Uçlu Soru Doğru Yanlış İnsan Hakları ve Vatandaşlık (4.1. ve 4.3 46 ve 47) Rehberlik ve Psikolojik Danışma (4.1 ve 4.3 2 ve 8) : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 161
F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik Numarası : 1 Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru İlgili Olduğu Kazanımlar : 1.6 Sandviç üreten bir yemek şirketinin patronu olduğunuzu hayal edin. Lezzetli ve sağlıklı harika bir sandviç hazırlamak için hangi besin maddelerini kullanırsınız? Bu harika sandviç için nasıl bir reklam hazırlarsınız? Etkinlik Numarası : 2 Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru İlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1 Sigara veya alkol alışkanlığının kişiye ve çevreye verdiği zararla ilgili düşüncelerinizi belirten bir kompozisyon yazınız. Etkinlik Numarası : 3 Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru İlgili Olduğu Kazanımlar : 2.5 Bir diş hekimi olduğunuzu hayal edin. Arkadaşlarınıza diş sağlığı ile ilgili ne gibi önerilerde bulunurdunuz? Etkinlik Numarası : 4 Etkinlik Adı : Doğru -Yanlış İlgili Olduğu Kazanımlar : 1.5; 4.2; 4.3 Aşağıdaki cümleleri okuyunuz. Doğru ise D, yanlış ise Y harfini daire içine alınız. 1) Vücudumuzda su ve mineraller düzenleyici görev yapar D Y 2) Diyetin anlamı dengeli beslenmedir D Y 3) Sigara içilen ortamlarda bulunan sigara içmeyen kişiler de en az içenler kadar zarar görür D Y 4) Sigara ve alkol vücudumuzda sadece akciğere zarar verir D Y 162
Etkinlik Numarası : 5 Etkinlik Adı : Kavram Haritası İlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2 Öğretmen aşağıdaki kelimeleri öğrencilere bir kâğıda yazdırarak her bir kelimeyi kesmelerini ister. Sonra bu kelimeleri kullanarak kâğıt üzerinde genelden özele doğru kavram haritası biçiminde düzenlemelerini söyler. Bu kelimeler arasındaki ilişkileri göstermek için ok işaretlerini kullanmalarını sağlar (Not: Bu etkinlik 4 kişilik gruplar oluşturularak yaptırılabilir.). Besinler Enerji verici Karbonhidrat Vitamin Yapıcı-onarıcı Düzenleyici Havuç A vitamini Protein Yumurta Etkinlik Numarası : 6 Etkinlik Adı : Bulmaca İlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2 Yanda verilen kelimeleri tabloda verilen bulmacada sırasıyla işaretleyiniz.bazı kelimelerin yazılışı tersten verilmiştir. Bulmacada tüm kelimeleri işaretledikten sonra kalan harfleri birleştiriniz. Ne buldunuz? S L A R E N İ M T Ü S A T T E T K O Ş U Ğ L I K U A L E I O L M A Y K İ Ç S R İ N N S P O R Ü B Y A P D R B M İ A L N R A I L Y İ İ A Y I S İ Z Ü S Y O U H N L V E E T D Y K Ü B M N Y I E T R N K Ü E Z Y U O E K O U G E A Ş T M E R B P R Ğ L Ğ İ Y B B E L T R P O E S A L A E O N O A A Y M E L Y İ K Y L İ V Z K YOĞURT KOŞU YÜRÜYÜŞ PEYNİR YUMURTA VOLEYBOL TENİS BALIK MİNERAL SÜT PROTEİN YAĞ BASKETBOL ET YÜZME KAYAK KARBONHİDRAT SU 163
Etkinlik Numarası : 7 Etkinlik Adı : Tabloda Boşluk Doldurma İlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 1.4; 1.5 Dengeli beslenme sağlıklı bir yaşam için son derece önemlidir. Dengeli bir beslenme için temel besin maddelerini bilmemiz gereklidir. a- Aşağıdaki tabloyu tamamlayınız. Besin maddesi Niçin ihtiyaç duyarız? En çok bulunduğu besinler Et, süt yumurta, kuru baklagiller Yağlar Mineraller Vücutta düzenleyici rolleri vardır. Vücudumuzun yaklaşık %70 ini oluşturur ve hayatî faaliyetler için gereklidir. Unlu mamuller (ekmek, pasta vb.) b- Aşağıda verilen kartlardaki vitaminleri, bulunduğu besinler açısından eşleştiriniz. Eşleştirme için ok işaretlerini kullanınız. Vitamin adı Bulunduğu besinler C vitamini E vitamini D vitamini A vitamini Patates, portakal, kuşburnu Mısır, baklagiller, fındık Karaciğer, havuç, yeşil sebzeler Peynir, tereyağı, süt, c. Son 24 saat içerisinde neler yediniz? Bir tablo içinde son 24 saat içinde yediğiniz besinleri ve bu besinlerin içerdikleri maddeleri yazınız. Sizce bugün dengeli beslendiniz mi? 164
Etkinlik Numarası : 8 Etkinlik Adı : Anlam Çözümleme Tablosu İlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1 Aşağıdaki tabloda boşaltımda görev alan organ ve yapılar verilmiştir. Bu organ ve yapıların ilgili ifadelerle kesiştiği yere (X) işaretini koyunuz. Boşaltım ile İlgili Yapı ve Organlar İdrarın dışarı atıldığı kanaldır. Kanın süzüldüğü yerdir. İdrarın toplandığı yerdir. İdrarı böbreklerden idrar kesesine taşıyan kanaldır. Böbrek Üretra Üreter (İdrar borusu) İdrar kesesi Etkinlik Numarası : 9 Etkinlik Adı : Eşleştirme İlgili Olduğu Kazanımlar : 2.3 Yandaki resimde sindirim ile ilgili yapı ve organlar yer almaktadır. Bunlar A, B, C ve D olarak harflendirilmiştir. Aşağıda verilen görevlerin yanına ilgili yapı veya organa ait harfi yazınız. I) Besinlerin mideye doğru yol almasında rol oynar.... II) Besinlerin dişler yardımıyla parçalanıp tükürük salgı ile ıslatıldığı yerdir.. III) Besinlerin en küçük parçalara ayrılıp kana geçtiği yerdir. IV) Besinlerin çeşitli salgılarla çorba gibi kıvamlı hale gelmesini sağlayan yerdir. 165
Öğrenme Alanı : Madde ve Değişim 2. Ünite : Maddenin Değişimi ve Tanınması Önerilen Süre : 36 ders saati A. Genel Bakış Öğrenciler, 4. sınıf Fen ve Teknoloji Dersinde madde, cisim, malzeme ve eşya kavramlarını öğrenmiş, bunların duyusal özelliklerini, miktar ölçüsü olarak kütle ve hacim niceliklerini ve bunların nasıl ölçülüp ifade edildiğini kavramıştır. Ayrıca saf madde, karışım, çözünme, çözelti ve ayırma kavramları hakkında yerine göre seziş, keşif ve tasarlama düzeyinde bilgi edinmiş ve sıcaklık kavramına aşinalık kazanmış durumdadır. Bu ünitede bir enerji türü olarak ısı kavramı, doğada su döngüsü ve bu döngüyü besleyen güneş enerjisi teması etrafında sunulacak, sonra ısının madde üzerine etkilerinden, genleşme-büzülme ve hâl değişimleri konuları işlenecek, maddenin ayırt edici özelliklerinden erime-donma noktası, kaynama noktası ve yoğunluk ele alınarak, maddelerin tanınması alanına bir giriş yapılacaktır. Ünite boyunca, veri toplama, veri kaydetme, veri yorumlama, tahmin yapma, yapılan tahminleri sınama, bilinen özelliklerden muhtemel endüstriyel uygulamaları çıkarma vb. BS ve FTTÇ becerilerine katkıda bulunur nitelikte öğrenme etkinlikleri yer almaktadır. Ünite işlenirken uygun aralıklarla, öğrencilerin, öğrenecekleri kavramlar için alt yapı oluşturur nitelikteki bilgi ve deneyimlerini hatırlamaları, yeniden düzenlemeleri ve hazır oluş düzeylerinin tespiti amacıyla, ön bilgi yoklama etkinlikleri öngörülmüştür. Özellikle ısının madde üzerindeki etkileri ve yoğunluk kavramları işlenirken sınıf ortamına uygun, zihnin yaşayarak yapılandırılması hedefli, bireysel farklılıkları da gözeten etkinlikler önerilmektedir. Öğretim ve değerlendirme etkinlikleri arasında kavram ilişkilendirme, kavram haritası öğrenci gözlem formu, akran değerlendirme formu, poster, proje, yapılandırılmış grid, V diyagramı tipleri ağırlıktadır. Grafik okuma becerisini geliştirmeye yönelik etkinliklere de yer verilmiştir. B. Ünitenin Amacı Bu ünitenin amacı, öğrencilerin doğada su döngüsü ve güneş temaları etrafında ısının bir enerji türü olduğunu ve başka enerjilere dönüşebileceğini sezdirdikten sonra, ısı-sıcaklık kavram ikilisini ilişkilendirmek; ısının madde üzerindeki etkilerini gözden geçirirken bu ilişkiyi içselleştirmek; genleşme-büzülme ve hâl değişimi olgularının gündelik hayattaki anlam ve önemini vurgulamak ve maddenin kendi özgün nitelikleri kullanılarak nasıl tanınabileceği konusuna bir giriş yapmaktır. C. Ünitenin Odağı Bu ünite, enerji ve ısı kavramlarının sınıf içi ve dışı deneyimlerle sezdirilmesi, bu deneyimler sırasında bilimsel bakışın bazı temel yönlerinin hissettirilmesi, ölçmelerin sonucunda verilerin toplanması, kaydı, sunumu ve yorumlanması ve öğrencinin belki ilk defa karşılaştığı ısı ve yoğunluk gibi, doğrudan ölçülmediği hâlde bir birim ile ifade edilen büyüklüklerin tanıtımı odaklıdır. 166
Ç. Önerilen Konu Başlıkları Su Hâlden Hâle Girer Doğada Su Döngüsü Enerji Kaynağı Güneş Isı-Sıcaklık Isı Alan Maddenin Sıcaklığı Artar Isı Enerjidir Harekete Dönüşebilir Isı Maddeleri Etkiler (Maddenin Isı İle Etkileşimi) Genleşme Buharlaşma-yoğuşma-kaynama Maddenin Ayırt Edici Özellikleri Kaynama sıcaklığı Erime-donma sıcaklığı Yoğunluk 167
D. Ünitenin Kavram Haritası Kaynama tersidir Yoğuşma oluşturur Su döngüsü Erime yol açar yol açar tersidir oluşturur tersidir Donma yol açar yol açar Hal değişimi uğrar sebebidir Buharlaşma arttırır Sıcaklık sağlar Güneş kaynağıdır farklı niceliklerdir Joule (J) Ayırt edici Özellikler sahiptir MADDE etkiler ISI türüdür Enerji birimidir dönüştürülebilir Örnektir Kaynama noktası Erime noktası uğrar ilişkilidir yandığında verir depolanır birimidir Kalori (cal) Donma noktası Yoğunluk Genleşme/Büzülme Yakıt örnektir Doğal Gaz Kömür Petrol * BU KAVRAM HARİTASI SADECE ÖĞRETMENİ BİLGİLENDİRMEK İÇİN VERİLMİŞTİR. 168
E. ÜNİTE KAZANIMLARI VE ETKİNLİKLER ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE: MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 1. Yağmur ve karın oluşumu ve yer yüzünde suyun uğradığı değişimlerle ilgili olarak öğrenciler; MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 1.1 Yağmur, kar, buz, sis ve bulutun su olduğunu fark eder (BSB-7, 8; FTTÇ-15, 16). 1.2 Suyun ısınınca buharlaştığını, buharın da soğuyunca yoğuştuğunu gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 19). 1.3 Buharlaşma ile suyun havaya döndüğü ve yağışlarla buharlaşmanın birbirini dengelediği çıkarımında bulunur.(bsb-7, 8, 22, 23; FTTÇ-15, 16). 1.4 Su döngüsü ile yağış buharlaşma dengesi arasında ilişki kurar (BSB-7, 8, 22, 23; FTTÇ-15, 16). 1.5 Su döngüsünün gerçekleşmesi için enerji kaynağı gerektiği çıkarımında bulunur (BSB-7, 22, 23; FTTÇ-15, 16). Gökten İnen Su Öğrenciler, sağanak yağmur, yoğun kar yağışı, sis, sel, vb. deneyimlerini sınıfta anlatırlar. Yağmurun ve karın ne zaman yağdığını, sisin hangi mevsimde ve hangi şartlarda daha çok oluştuğunu irdelerler. Yağan yağmurun nereye gitmiş olabileceği tartışmaya açılarak yağışlar, buharlaşma ve bulutlar arasında ilişki kurulur (1.1; 1.2; 1.3; 1.4). Yukarılarda Hava Nasıl? Yaz ortasında uçağın yük bölmesine kaçak binen ve yolda donma tehlikesi geçiren maceracı bir gencin hikâyesi anlatılır. Havada yükseldikçe sıcaklığın düştüğü gerçeği vurgulanır. Yüksek dağ tepelerinde karın geç erimesi, bunu destekleyen bir bilgi olarak kullanılır. Öğrenciler, havada yükselen su buharının sıcaklığının nasıl değişeceğini ve sonuçta ne olacağını tahmin ederler (1.2), (BSB-22, 23). Çaydanlık İle Bulut Ve Yağmur Her öğrenci evinde, çaydanlıkta kaynayan su üzerine, soğukta bekletilmiş metal bir tabak tutarak gözlemlerini yazar, bu gözlemler sınıfta tartışılır. Yağmur ile öğrencileringözlemleri arasında bir benzerlik olup olmadığı irdelenir. Öğrenciler, ısıtıcıyı güneşe, çaydanlıktaki suyu göl, akarsu, deniz gibi yüzey sularına, çıkan buharı bulutlara benzeterek bu gözlemlerin, yeryüzündeki su döngüsü ile ilgisini açıklarlar. Doğadaki yağmur ile tabak yüzeyindeki su damlaları karşılaştırılır. Doğada soğutma işini neyin yaptığı açıklanır (1.1; 1.2; 1.3; 1.4; 1.5). Kâsede Su Döngüsü Düz ağızlı bir cam kâse içine bir miktar kaynar su konarak ortasına boş küçük bir fincan yerleştirilir. Büyük kâsenin ağzı saydam plastik (streç) film ile kapatılır. Fincanın tam üstüne gelecek şekilde film üzerine buz yerleştirilir. Kâse, mum veya ispirto lambası alevinden biraz yükseğe (15-20 cm) yerleştirilir. Öğrenciler buzla soğutulan plastik film yüzeyinde su damlalarının oluşup damlamasını gözlemlerler. Damlayan suyun nereden geldiği tartışılır. Isıtma kesilince yoğuşmanın yavaşladığı ve durduğu gösterilir. Su döngüsünün devam etmesi için ısıtma aracının gerekliliği vurgulanır. Isıtma aracının bir enerji kaynağı olduğu hatırlatılır. Isıtma ve soğuma sağlandıkça kâsedeki su döngüsünün de süreceği vurgulanır. Tabiattaki su döngüsünün hangi enerji kaynağıyla yürüdüğü tartışılır (1.4; 1.5), (BSB-10, 11, 12, 13, 14, 15). Öğrenci Değerlendirme Formu Akran değerlendirme formu Yapılandırılmış grid Bu konu 4. sınıfta yer alan hâl değişimi konusu ile ilişkilendirilir. 1.3,1.4,1.5 Resim dersinde, yeryüzündeki su döngüsünü konu alan resim çalışması yaptırılabilir. [!] Su buharının soğuk bir ortamla karşılaşınca yoğuşacağı gerçeği tartışılır. [!] Öğrencilere, etkinliği büyüklerinin gözetiminde yapmaları gerektiği söylenir. [!] Etkinliğin küçük öğrenci grupları tarafından öğretmen öncülüğünde yapılması sağlanır. Su Nereden Gelir, Nereye Gider? Sosyal Bilgiler 5. sınıf Bölgemizi Tanıyalım Ünitesi (2. kazanım) : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Parantez içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 169
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE: MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 1.6. Kökeni güneş olan enerji kaynaklarını açıklar (BSB-7, 23). 1.7. Güneş enerjisinin yeryüzüne ışınlarla ulaştığını bilir. 1.8. Güneş ışınlarının ulaştıkları maddeyi ısıttığını deneyle gösterir (BSB-14, 15, 19). 1.9. Güneş enerjisinin ısı enerjisine dönüştüğü sonucunu çıkarır (BSB-7, 22, 23; FTTÇ- 15). İYa Güneş Olmasaydı! Güneş dışında enerji kaynaklarımız nelerdir, sorusu sorulur. Öğrenciler bildiklerini yazılı ve sözlü ifade ederler. Eksik yönler öğretmen tarafından tamamlanır. Her bir enerji kaynağının nasıl oluştuğu basitçe tartışmaya açılır. Güneş olmasaydı hangi enerji kaynaklarımız olabilirdi? sorusu sorulup, bilinen yaygın enerji kaynaklarının her birinin güneş ile ilintisi vurgulanır. Güneş enerjisinin bize nasıl ulaştığı irdelenir.yakıt olarak kullanılan maddeleri ve güneş enerjisinin bu hâle dönüşüm evrelerini bir poster ile sunarlar (1.6; 1.7). Güneş Hem Aydınlatır Hem Isıtır Etkinliğe başlamadan önce öğrencilere gölgede mi yoksa güneşli havada mı daha çok ısındıkları sorularak bu konuda tartışmaları sağlanır. Güneşli bir havada, içi boş, eşit boyutlu iki karton kutudan birinin bir yüzü çıkarılarak saydam bir plastik film ile kapatılır. Kutuların her ikisinin üst yüzeyleri ortadan delinerek birer termometre yerleştirilir. Her iki kutu içindeki havanın sıcaklıklarının aynı olduğu okunup kaydedildikten sonra kutuların saydam olan yüzü güneşi görecek şekilde açık havaya bırakılır. On dakika beklendikten sonra her iki kutunun sıcaklıkları yeniden okunup kaydedilir. Aradaki fark tartışılır. Güneş ışınlarının ulaştıkları ortamı ısıttıkları vurgulanır (1.8; 1.9). Yüzmek İçin Yazı Bekle! Deniz, göl, ırmak, dere sularının yazın ılıkken kışın neden soğuk olduğu tartışılır. Güneş enerjisinin suda ısıya dönüştüğü vurgulanır. Katıların ve gazların da güneş tarafından ısıtılmasına örnekler verilir. Öğrenciler, bir ısı kaynağı olmayınca soğumanın gerçekleştiğini sezer (1.9). 1.7 Fen ve Teknoloji Dersi Işık ve Ses ünitesi ile ilişkilendirilir. Güneş panellerinin nasıl yapıldığı ve nasıl çalıştığı ile ilgili proje veya poster çalışması yapılabilir.??? Öğrenciler, soğuk cisimlerin ortama ısı vermeyeceği çıkarımını yapabilir. Öğrenciler bu çıkarımı yapmışlarsa, soğuk olarak düşünülen bir cismin kendinden daha soğuk bir cisim ile temas ettirilmesi sağlanabilir. Örneğin havlu, buza dokundurularak buzun erimesi gözlemlenir.??? Öğrenciler, sıcaklığı farklı olan maddeler temas ettirilince akan şeyin sıcaklık olduğunu düşünebilir. Sıcaklığın ısı etkisiyle oluştuğu, akanın ısı olduğu özellikle vurgulanır. Proje ve Poster Çalışması : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 170
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE: MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 2. Isı ve sıcaklık kavramlarının farkını kavramak için öğrenciler; ADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 2.1 Sıcaklığı yüksek olan maddelerin temas ettiği soğuk maddeleri ısıttığını gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 19; FTTÇ-5, 31) 2.2 Aynı maddenin, az ısı verilince az, çok ısı verilince çok ısındığını deneyle gösterir (BSB- 14, 15, 19; FTTÇ-4, 5). 2.3 Aynı miktar ısı verilince miktarı az olan maddenin çok, miktarı çok olan maddenin az ısındığını deneyle gösterir (BSB-14, 15, 19; FTTÇ-4, 5 2.4. Maddelerin yandığında ısı verdiğini gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 19; FTTÇ- 14 ). 2.5. Isı ve sıcaklığın farkını gözlemlerine dayanarak açıklar (BSB-1, 5 ). 2.6. Isınmak için kullanılan yakıtları listeler (BSB- 3, 6; FTTÇ-29). Ütü Isıtır ve Düzeltir Öğrenciler, büyüklerinin yardımını alarak hafif ısıtılmış ütüyü, bir havlu üzerinde gezdirirler. Havlunun ütüleme işlemi öncesi ve sonrasındaki sıcaklıklarını elle kontrol edip karşılaştırırlar. Gözlemlerini yazılı ve sözlü olarak sınıftaki arkadaşlarına anlatırlar. Ütüden havluya ne geçtiği tartışılır (2.1), (BSB-22, 23). Ne Kadar Isı, O Kadar Isınma Öğrenciler küçük gruplara ayrılarak her gruptan, ısıtma süresi ile sıcaklık arasında nasıl bir ilişki olduğunu tahmin etmeleri istenir. Her grup, ikişer tane ispirto ocağı (veya mum) ve eşit hacimde su bulunan iki ayrı kap alırlar. Isıtmaya başlamadan önce her iki kaptaki suyun sıcaklığını termometre ile ölçerek kaydederler. Birinci kaptaki su 5 dakika, ikinci kaptaki su ise 10 dakika ısıtılır. Isıtma işleminin sonunda tekrar sıcaklık ölçülüp tahminleri ile gözlemlerini karşılaştırırlar. Daha uzun süre ısınan maddenin daha çok ısı aldığı ve daha çok ısı alan maddenin sıcaklığının daha fazla arttığı vurgulanır ( 2.2, 2.5). İspirto ocağında yakıt olmazsa ocağın tek başına ısı verip veremeyeceği, öğrenciler tarafından tartışılır. İspirtonun yanmadan da ısı verip vermediği irdelenir. Yapılan deneyde sıcaklık yükselmesini sağlayan ısının, ispirtonun yanması sonucu oluştuğu vurgulanır. Öğrenciler, ispirto yerine kullanılabilecek başka sıvı örnekleri verirler (2.4), (BSB-7). Isı Aynı Sıcaklık Farklı Öğrenciler, özdeş iki beherden birine yaklaşık 50 ml diğerine yaklaşık 100 ml su doldurup her ikisini, aynı ispirto ocağı ile beşer dakika ısıtır ve ısıtma sürelerinin sonunda, her iki beherde su sıcaklığını okuyup kaydederler. Gerek duyarlarsa deneyi tekrarlarlar. Isınan madde miktarları ve verilen ısı miktarlarını aralarında karşılaştırırlar. Aynı miktar ısıyı alan az maddenin mi yoksa çok maddenin mi sıcaklığının daha yüksek olduğunu belirlerler. Verilen ısı miktarı aynı olunca, az maddenin, çok maddeden daha çok ısınacağı vurgulanır (2.3,2.5), (BSB-22, 23). Güneş Hep Bize Çalışır Mümkünse, yakın çevredeki hidroelektrik santraline, kömür ocağına, kömür deposuna, odun deposuna bir gezi düzenlenir. Gezi esnasında gidilen yerdeki enerji kaynağının önemi, fiyatı, nereden temin edildiği konularının öğrencilerce tartışılması teşvik edilir. Barajdaki suyu yükseğe çıkaran, kömürün esası olan ağacın büyümesini sağlayan, petrole dönüşmüş eski zaman hayvanlarının besininin aslı olan güneş enerjisinin, gözlemlenen son hâline dönüşünceye kadar uğradığı dönüşümler, öğretmenin yönlendirmesi ile, öğrenciler tarafından tartışılır (2.4; 2.5, 2.6), (BSB-7, 24; FTTÇ-15, 16, 17, 29). Öğrenci Değerlendirme Formu Akran Değerlendirme Formu Su Nereden Gelir, Nereye Gider? Kavram Eşleştirme Grafik Okuma Yapılandırılmış Grid Bu konu 4. sınıfta yer alan Maddelerin ısı etkisi ile değişimi konusu ile ilişkilendirilir. Isıtmada neleri kullanırız?, Isıtmada kullanılan yakıtlar nelerdir?, Isıtmada kullanılan yakıtlar nasıl oluşur? gibi konularda proje ya da poster çalışması yapılabilir. : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 171
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE : MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 2.7. Yakıtlardan elde edilen ısının harekete dönüşebildiğini deneyle gösterir (BSB-14, 15, 19; FTTÇ-4, 24, 29). 2.8. Isı birimlerinin joule ve kalori olduğunu bilir (BSB-18; FTTÇ-1). 2.9. 1 joule ve 1 kalorinin büyüklüğünü günlük hayattan örnekler vererek açıklar. 2.10. Joule ve kalori cinsinden verilmiş enerjileri birbirine dönüştürür (BSB-18; FTTÇ-1). Isıdan Harekete Öğrenciler, ince bir kartondan 10-15 cm çaplı bir daire keserek üzerine merkezden başlayıp yaklaşık 1 cm aralıklarla genişleyen bir spiral çizerler. Spiralin merkezinde küçük bir delik açılarak uzun bir iplik bu delikten geçirilir ve bir ucuna, ipin delikten çıkmasını engelleyecek büyüklükte düğüm atılır. Karton, spiral hattı boyunca bir makas ile kesilir. İpin serbest ucundan spiral, yanan bir mum veya ocak alevi üzerinde, sabit bir desteğe tutturulur. Öğrenciler ısı etkisi ile spiralin hareketini gözlemlerler ve gözlemlerini kaydederek sonuçları tartışırlar. Spiralin, vida gibi dönerken hareket enerjisi kazandığı, bu enerjinin yanan mumun sağladığı ısıdan kaynaklandığı vurgulanır (2.7), (BSB- 22, 23). Enerji Birimleri Öğrenciler ambalajlı gıda maddelerinin besin değerlerini, ambalajlarından okurlar; her gıdanın verdiği enerjiyi, birimleri ile birlikte bir tabloya kaydederler. Tabloda farklı enerji birimleri olduğuna dikkat çekilir. Enerji birimleri olan kj ve kcal arasındaki büyüklük ilişkisi (1 cal 4 J), ayrıca 1000 J= 1 kj ve 1000 cal= 1 kcal ilişkileri verilir. Verilen birimler cinsinden enerjileri başka birimlerle ifade etme alıştırmaları yapılır. Enerji birimleri olan kcal ve kj, bir dilim ekmeğin verdiği enerji, bir gram kömürün yanma enerjisi gibi değerlerle tanıtılır (2.8; 2.9; 2.10). Fen ve Teknoloji Dersi içinde enerji birimleri konusu 5. sınıf Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesi ile ilişkilendirilir. [!] Bu etkinlikte amaç, kj birimini tanıtmaktır. Gündelik hayatta hâlen yaygın kullanılan kcal biriminin de iletişimi kolaylaştırmak bakımından tanıtılması uygundur. 1 kj ün nasıl bir büyüklük olduğu konusunda bir seziş vermek için düşünülen bir dilim ekmeğin enerjisi veya bir gram kömürün yanma enerjisi değerleri asli bilgiler gibi düşünülmemelidir. 2,9 kazanımı için Matametik dersi Doğal sayılarla çarpma işlemi alt öğrenme alanı (Kazanım 3) 2.8 1 kalori 4 Joule olduğu verilir. : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 172
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE : MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 3. Isının madde üzerindeki etkileri ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1 Isı-sıcaklık ilişkisi deneyimlerinden, ısının maddeler üzerindeki en belirgin etkisinin ısınma-soğuma olduğu çıkarımını yapar (BSB-1, 5, 7). 3.2 Isı etkisiyle maddelerin hacimlerinin arttığını, gündelik hayattan örneklerle doğrular (BSB-1, 5, 7; FTTÇ-5). 3.3 Isı alma-verme ile genleşme-büzülme arasında ilişki kurar (BSB-5; FTTÇ-7). 3.4 Genleşmenin çevremizdeki olumlu ve olumsuz etkilerinin farkına varır (BSB-1, 2, 7; FTTÇ-4, 5, 6, 7). Isı Aldı Isındı-Isı Verdi Soğudu Öğrenciler, ısı aldıkları için sıcaklığı yükselen (ısınan) ve ısı verdikleri için sıcaklığı düşen (soğuyan) maddelere gündelik hayattan örnekler verir (3.1). Köprüler ve Yollar da Yaza Hazırlanır Öğrenciler, karayolu köprülerinde bloklar arası boşlukların neden bırakıldığını, demir yolu raylarının neden tam uç uca bağlanmadığını, yaz aylarında, telefon ve elektrik tellerinin neden sarktığını vb. tartışırlar. Öğrencilerin eksik bıraktığı hususlar öğretmen tarafından tamamlanır. Isınan maddelerin boyutlarının büyüdüğü vurgulanır. Genleşme kavramı tanıtılır (3.1; 3.2; 3.3). Bir Bilene Soralım Öğrenciler, açılmayan kavanoz kapaklarının nasıl açıldığını, kışın su borularının neden patladığını, büyükleri ile tartışarak öğrenirler, öğrendiklerini sınıfta sunarlar (3.3; 3.4). Gravzant Halkası Gravzant halkası ile etkinlik yapılır; çember ve kürenin ısınması-soğuması sırasında hangi durumlarda kürenin çemberden geçeceği tahmin ettirilir; tahminlerle sonuçlar karşılaştırılır (3.3), (BSB-22, 23). Termometrenin nasıl yapıldığı ve sıcaklığı nasıl ölçtüğü ile ilgili poster hazırlanabilir. [!] 3.2 Isı alıp-verme ile genleşme-büzülme ilişkisi verilirken, suyun özel durumu dikkate alınır. Öğrenci Değerlendirme Formu Akran Değerlendirme Formu Yapılandırılmış Grid : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 173
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE : MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR 4. Buharlaşma-yoğuşma ve kaynama ile ilgili olarak öğrenciler; MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 4.1 Sıvıların ısı alarak buharlaştığını ve buharın yoğuşurken ısı verdiğini deneyle gösterir (BSB- 15; FTTÇ-15). 4.2 Buharlaşmanın her sıcaklıkta olabileceğini gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 19; FTTÇ-4). 4.3 Deney sonuçlarını kullanarak sıcaklık arttıkça buharlaşmanın hızlanacağı çıkarımında bulunur (BSB-1, 7, 8, 16, 22, 23; FTTÇ-4, 5). Buharlaştı Soğuttu-Yoğuşurken Isıttı Öğrenciler, ellerinin üzerine kolonya dökerler. Kolonya buharlaşırken ne hissettiklerini rapor ederler. Birkaç dakika sonra, kolonyanın ıslaklığından iz kalmayışını buharlaşma ile ilişkilendirirler. Buharlaşma sırasında kolonyanın deriden ısı mı aldığını, yoksa deriye ısı mı verdiğini irdelerler. Buharlaşan sıvıların ısı aldığı vurgulanır. Buradan, ısının bir hâl değişimine yol açtığı gerçeğine işaret edilir. Bir erlene yaklaşık üçte biri dolacak şekilde su konur. 80 o C civarına ısıtılır. Uygun çapta ortası delik bir mantardan geçirilen termometre, erlen içine, sıvıya dokunmayacak şekilde sarkıtılır. Sıvı yüzeyine yakın bir yerde buharın sıcaklığı okunur. Termometrenin konumu değiştirilmeden erlen bir soğuk su kabına daldırılırken termometredeki değişim izlenerek sıcaklık değerleri kaydedilir. Sıcaklık yükselmesinin yoğuşmaya bağlı olduğu vurgulanır. Böylece, yoğuşan buharın ısı verdiği sonucuna varılır (4.1), (BSB-19, 22). Haydi Cümle Kuralım Öğrenciler buharlaşma ve yoğuşma terimlerini cümle içinde kullanarak kelime makale oluşturma çalışması yaparlar (4.1). Sıcakta Hızlı-Soğukta Yavaş Dört parça bez, su ile ıslatılarak iyice sıkılır. Öğrenciler bezleri dört ayrı tabağa yerleştirerek tabaklardan birini sobaya veya radyatöre yakın bir yere, birini sınıfın bir köşesine, birini pencerenin iç önüne ve sonuncusunu da pencere dışına koyarlar. Her noktanın sıcaklığını termometre ile okuyup kaydederler. Bezler her 15 dakikada bir kontrol edilerek 3 saat bu halde tutulur. Her kontrolde bezlerin kuruyup kurumadığı not edilir. Hangi bezin ilk önce kuruduğu ve hangisinin en son kuruduğu tutulan kayıtlardan tespit edilir. Öğrenciler, tabakların konuldukları yerlerin sıcaklıkları ile kuruma süreleri arasında ilişki ararlar. Buharlaşma hızlandıkça kuruma süresinin kısalacağı hatırlatılır. Kuruma hızıyla sıcaklık arasında bir ilişki aranır. Sıcaklık yükseldikçe buharlaşmanın hızlanacağı verilerle desteklenip vurgulanır. Kuruma her sıcaklıkta gerçekleştiğine göre her sıcaklıkta buharlaşma olması gerektiği çıkarımı yapılır (4.1; 4.2; 4.3). 4. sınıfta işlemiş olan Maddelerin ısı etkisi ile değişimi konusu hatırlatılır. [!] Termometre ve mantar, erlenin ağzına, ısıtma işlemi tamamlandıktan sonra yerleştirilmeli, termometre suya değmemelidir. [!] Kuruma deneyi yapılırken termometre yardımıyla ortam sıcaklıkları ölçülür. Öğrenci Değerlendirme Formu Akran Değerlendirme Formu Tablo Yapalım, Grafik Çizelim Kavram Eşleştirme Grafik Okuma Bulmaca Yapılandırılmış Grid : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 174
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE : MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 4.4 Bir sıvı kaynarken gözlemlerini ifade eder (BSB-1, 19, 22, 24). 4.5 Kaynayan sudan çıkan kabarcıkların su buharı olduğunu gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 19). 4.6 Kaynama ve buharlaşma arasındaki farkı açıklar (BSB-5, 19, 22). Her Isıtılanın Sıcaklığı Artar mı? Öğrenciler, bir cam çaydanlık veya beherde ısıtılan suyu gözlemleyerek buharlaşma ve kaynama süreçlerini gözlemlerler. Isıtma sırasında kabarcıkların çıkmasına dikkat çekilerek, bu kabarcıkların ne olduğunu tahmin etmeleri ve yazmaları istenir. Öğrenciler, kaynamadan önce ve kaynama sırasında suyun sıcaklığını dörder dakika ara ile en az 8-10 defa ölçerek kaydederler. Kaynamanın başladığı an ayrıca kaydedilir. Kaynama başlayınca öğretmen, buhar kabarcıklarının kabın neresinden çıktığının not edilmesini ister. Kaynama sırasında buharlaşmanın çok hızlandığına dikkat çekilerek buharlaşma ile kaynamanın farkı vurgulanır. Öğrenciler, emzikten çıkan buhara soğuk bir metal tutarlar ve tekrar su oluşumunu gözlemlerler. Öğrencilerin etkinliğin başında kabarcıklarla ilgili yaptıkları tahmin ile gözlemlerini karşılaştırması istenerek, kabarcıkların su buharı olduğu vurgulanır (4.4; 4.5; 4.6). [!] Suyun buharlaşması ve kaynaması gözlenirken öğrencilerin zarar görmemesi için gerekli önemler alınır.??? Öğrenciler, genellikle kaynayan sudan çıkan kabarcıkları hava olarak düşünmektedir. Kabarcıkların hava olmadığı, su buharı olduğu gözlemlerinden de faydalanarak vurgulanır. Kaynama olayı tanımlanırken buhar basıncı ve atmosfer basıncına girilmez. : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 175
ÖĞRENME ALANI: MADDE VE DEĞİŞİM 2.ÜNİTE : MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI ÜNİTE KAZANIMLAR ETKİNLİK ÖRNEKLERİ AÇIKLAMALAR MADDENİN DEĞİŞİMİ VE TANINMASI 5. Saf maddelerin kaynama sıcaklıkları ile ilgili olarak öğrenciler; 5.1 Saf maddelerin kaynama sıcaklıklarının sabit olduğunu gösteren deney tasarlar (BSB-14, 15, 16, 19). 5.2 Kaynama sıcaklıklarına bakılarak sıvıların tanınabileceğini fark eder (BSB-5; FTTÇ-5, 13). 5.3 Bilimsel ölçme sonuçlarının yer ve zaman değişse de birbirine yakın çıkacağını doğrular (BSB-22, 23, 24; FTTÇ-2). 5.4 Ölçmenin ve akılcılığın zan ve tahminden farkını açıklar (BSB-7, 8; FTTÇ-2). Veri Yorumlama Öğrenciler, Her Isıtılanın Sıcaklığı Artar mı? etkinliğinde kaydettikleri [!] Etkinlik yapılırken uçucu ve yanıcı sıvıların verilerle bir grafik çizerler. Çizdikleri grafiği ve oluşturdukları tabloyu tehlikesi belirtilir. incelerken kaynama başladıktan sonra okunan sıcaklıkların birbirine eşit veya [!] Her grup kaynama deneylerini sınıfın farklı çok yakın oluşuna dikkat çekilir. Aynı deney sudan başka sıvılarla (alkol, bölümlerinde yapar aseton) tekrarlanır. Su gibi, diğer sıvıların da kaynama sıcaklıklarının sabit, fakat sudan farklı olduğuna dikkat çekilir. Deney yapılan sıvıların, kaynama Öğrenci Değerlendirme Formu sıcaklıklarına bakılarak tanınıp tanınamayacağı tartışılır. Sıvıları tanımanın bir Akran Değerlendirme yolunun kaynama sıcaklığını ölçmek olduğu vurgulanır (5.1; 5.2), (BSB-20, 21). Tablo Yapalım, Grafik Çizelim Başka Yerde Ölçseydik-Başka Zaman Ölçseydik Bulmaca Veri Yorumlama etkinliği, aynı amaçla başka bir sınıfta yapılmış ise, o sınıfta tutulan kayıtlar öğrenciler tarafından temin edilerek kendi kayıtları ile 5.3 kazanımı için Türkçe dersi Yazma karşılaştırılır. Bu imkan yoksa, öğrenciler, aynı deneyi birkaç gün sonra öğrenme alanı: Kendini Yazılı Olarak İfade tekrarlarlar. İlk deneylerinde elde ettikleri sonuçlar ile ikinci deneyin Etme ( kazanım 17) sonuçlarını karşılaştırırlar. Verilerin birbirinden çok farklı olup olmadığı tartışmaya açılır. Bilimsel ölçmelerde, şartlar çok değişmedikçe sonuçların da [!] 5.3 Farklı grupların yaptığı ölçme fazla değişmeyeceği vurgulanır. sonuçları karşılaştırılır, kaynama sıcaklığının basınçla değişimi, kazanımın kapsamı Öğrenciler, ölçmeye ve akla dayanan verilerin neden zan ve tahminden daha dışında tutulmuştur. önemli olduğunu tartışır. Bilime ve akla uyarak başarılı olmuş tarihsel şahsiyetlere örnekler verilir. Atatürk ün akla ve bilime verdiği önemi [!] Atatürkçülük ile ilgili konular (5.4-1) vurgulayan sözlerinden örnekler verilir (5.3; 5.4), (BSB-7, 8, 20; FTTÇ-2). : Sınıf-Okul İçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders İçi İlişkilendirme : Diğer Derslerle İlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar Ara Disiplinlerle İlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve teknoloji kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 176