HÜTF Dönem Dört Öðrencilerinin Uyku Bozukluklarýnýn ve Uykululuk Hallerinin Epworth Uykululuk Ölçeði ile Deðerlendirilmesi The Evaluation of Sleep Disorders and Sleepiness State with Epworth Sleepiness Scale of Phase Four Students at Hacettepe University Faculty of Medicine Dr. Hakan Altýntaþ*, Dr. Funda Sevencan**, Dr. Tuðba Aslan***, Dr. Murat Cinel***, Dr. Engin Çelik***, Dr. Fatih Onurdað*** Öz Amaç: Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi (HÜTF) dönem dört öðrencilerinin bazý sosyodemografik özelliklerinin, gündüz uykululuk durumu sýklýðýnýn, uyku bozukluðuna yol açan kimi özelliklerin saptanmasý amaçlanmýþtýr. Gereç ve Yöntem: Araþtýrma evrenini dönem dört öðrencisi 374 kiþi oluþturmuþtur. Araþtýrmaya katýlým yüzde 82.1 oranýnda gerçekleþmiþtir. Bu çalýþma kesitsel tipte bir epidemiyolojik araþtýrmadýr. Genel uykululuk düzeyini deðerlendirmede kullanýlan Epworth Uykululuk Ölçeði (EUÖ) puaný araþtýrmanýn baðýmlý deðiþkenini; öðrencilerin sosyodemografik özellikleri, yattýklarý ortamýn fiziksel koþullarý ve alýþkanlýklarý ise baðýmsýz deðiþkenlerini oluþturmuþtur. Çalýþma 5-6 Nisan 2005'te yapýlmýþtýr. Bulgular: HÜTF dönem dört öðrencilerinin yaþ ortalamasý 21.9 olarak bulunmuþtur (s.s.=0.9, altüst sýnýr=20-25, ortanca=22). Katýlanlarýn yüzde 53.1'i erkek, yüzde 46.9'u kadýndýr. Katýlýmcýlardan yüzde 22.8'i EUÖ'de 11 ve üstü puan almýþtýr. EUÖ puaný ile; "15 gündür çökkün, ilgisiz, isteksiz hissetme", "son 15 gündür endiþeli, bunaltýlý ve gergin hissetme", "gece uyuduklarý odada yalnýz kalamama", "gündüz uyuma" ve "uyuma ile ilgili sorunu olduðunu düþünme" arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmuþtur (p'ler sýrasý ile; 0.016, 0.044, 0.014, 0.001, 0.000). Ortalama gece uyku süresi 7.2 saattir (s.s=1.2, alt-üst sýnýr=3-10, ortanca=7). Yüzde 54.4'ünün uyku ile ilgili sorunlarý olduðunu düþündükleri, yüzde 81.8'inin týp fakültesi öðrencisi olmalarýnýn uyku düzenlerini olumsuz etkilediðini düþündükleri belirlenmiþtir. Tartýþma: Öðrencilerin beþte birinden fazlasýnda EUÖ'ye göre gündüz uykululuk riski saptanmýþtýr. Bu konuda gerekli düzenlemelerin yapýlmasý, öðrencilere ait barýnma yerlerinde uyuduklarý odalarda yalnýz kalmalarýnýn saðlanmasý, týp öðrencilerine bireysel rehberlik ve psikolojik danýþmanlýk hizmetlerinin etkin bir biçimde saðlanmasý yararlý olacaktýr. Anahtar Sözcükler: Epworth uykululuk ölçeði, týp öðrencisi, uyku bozukluðu Abstract Objective: To determine some of the sociodemographic features, the frequency of daytime sleepiness state and some factors leading to sleep disorders among the phase four students of Hacettepe University Faculty. Material and Methods: The universe of the study was composed of 374 phase four students. The rate of participation in the study was 82.1%.The study was a cross-sectional epidemiological study. Epworth Sleepiness Scale (ESS) score was the dependent variable and sociodemographic features and habits of the students and the physical conditions of the place where they sleep made up the independent variables. The study was conducted on April 5-6, 2005. Results: The average age of the students was 21.9 (S.S=0.9, Min-Max=20-25, Median=22). Of the participants, 53.1% were male and 46.9% were female. Of the students, 22.8% got a score of 11 or more from ESS. There were statistically significant relationships between "ESS score" and "feeling depressed, indifferent, reluctant for the last 15 days", "feeling anxiety, suffocated, tense for the last 15 days", "not able to sleep alone in the bedroom", "daytime sleeps"and "presence of a sleep problem according to himself/herself" (p values were; 0.016, 0.044, 0.014, 0.001, 0.000, respectively). The average overnight sleeping time was 7.2 hours (S.D. =1.2, Min-Max=3-10, Median=7). Of the participants, 54.4% thought that they had sleeping problems and 81.8% thought that being a medical student affected their sleep negatively. Discussion: In more than one fifth of the students there was day-time sleepiness according to ESS. There should be some arrangements to overcome this issue. The students should sleep alone (stay in single room) in their accomodation. They need effective counselling services personally and psychologically. Key words: Epworth sleepiness scale, medical student, sleeping disorder. *Yrd. Doç.; Hacettepe Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ankara **Arþ. Gör.; Hacettepe Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ankara ***Ýnt.; Hacettepe Ü., Ankara 2006 cilt 15 sayý 7 114
Giriþ Uyku sanýldýðý gibi organizmanýn iþlevlerinde pasif bir yavaþlama ve sessizliðe geçiþ durumu deðildir. Uykuya geçme ve uykunun sürmesi etkin (aktif) bir süreçtir ve karmaþýk nörofizyolojik, biyokimyasal düzenekleri içerir. Uykuda beynin etkin olarak çalýþtýðý, nörofizyolojik bir toparlanma ve onarým yapýldýðý, uyanýkken öðrenilenleri ayýklama ve depolama, beyin korteksinde uyanýklýk için etkin hazýrlanma süreçlerinin olduðu da ileri sürülmektedir (1). Ruh hekimliðinde uyku bozukluðu eskiden beri bir rahatsýzlýðýn belirtisi olarak bilinmekteydi. Son 40 yýlda baþlý baþýna bir rahatsýzlýk, bir sendrom olan uyku bozukluklarý üzerinde çalýþmalar hýzla artmýþtýr (1). Uyku bozukluklarý Türkiye'de ve dünyada artýþ gösteren ve hekimlerin sýklýkla karþýlaþtýðý bir sorundur. ABD'deki yetiþkinlerin yarýsý zaman zaman uyku bozukluðundan yakýnýrlar. Çoðunda bu uyku bozukluðu gece az uyuma ve/ya da gündüz uyuklama biçimindedir. Bununla birlikte en azýndan yüzde 15-20'si günlük iþlevsel bozukluða yol açabilen kronik uyku bozukluðu ve uykudayken ritim düzensizliðini bildirirler (2). Uyku bozukluklarý baþlý baþýna birer hastalýk olabildiði gibi psikiyatrik hastalýklar ve bazý iç hastalýklarýnýn önemli bir belirtisi de olabilir. Ayrýca, bu gibi sorunlar týbbi ve psikiyatrik durumlarýn geliþmesine ya da alevlenmesine neden olabilir (2). Her ne kadar zamaný, süresi ve içeriði saðlýklý kiþilerde deðiþse ve yaþa baðlý deðiþiklikler olsa da çoðu yetiþkin gecede yedi-sekiz saat uyur. Yaþamýn uçlarý olan bebeklik ve yaþlýlýkta uyku sýk sýk bölünür (2). Bazý kültürlerde öðle uykularý ve kýsa gece uykusu ile uyku bölünmekle birlikte Türkiye'de orta yaþtaki bir yetiþkin yoðunlaþmýþ bir gece uykusuna eðilimlidir. Uyku bozukluklarý yaþamý tehdit eden kazalar, iþ verimliliðinde ciddi kayýplar ve psikososyal iþlevlerde önemli bozukluklara neden olabilen ve sýklýðý açýsýndan büyük önemi olan halk saðlýðý sorunlarýdýr. Bu nedenle toplumda uyku bozukluklarýnýn deðerlendirilmesi, bu bozukluða sahip olan insanlarýn bilinçlendirilmesi ve tedavi almaya yönlendirilmesi yaþamsal önem taþýr (3, 4). Uyku bozukluklarý, saðlýk meslekleri mensuplarý gibi bazý özel gruplarda daha da önem kazanmaktadýr. Bu nedenle, Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi (HÜTF) dönem dört öðrencilerinin, uykululuk hali sýklýðýnýn saptanmasý, uyku bozukluðu ve uykululuk halini etkileyebilecek bazý özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Gereç ve Yöntem Araþtýrma, HÜTF dönem dört dersliklerinde yapýlmýþtýr. Araþtýrma evrenini HÜTF dönem dört öðrencileri oluþturmuþtur. HÜTF'de 138'i Ýngilizce grup, 236'sý Türkçe grup olmak üzere toplam 374 kiþi dönem dört stajyeridir. Dönem dörtte, dört staj grubu bulunmaktadýr. Ýki staj grubu Ýngilizce, iki staj grubu Türkçe eðitim almaktadýr. Bu evrenin tamamýna ulaþýlmasý planlanmýþtýr. Araþtýrmaya katýlým yüzde 82.1 (307/374) oranýnda gerçekleþmiþtir. Bu çalýþma kesitsel tipte bir epidemiyolojik araþtýrmadýr. Epworth Uykululuk Ölçeði (EUÖ) puaný araþtýrmanýn baðýmlý deðiþkenini oluþturmuþtur. Öðrencilerin sosyodemografik özellikleri, yattýklarý ortamýn fiziksel koþullarý, alýþkanlýklarý, saðlýk sorunlarý baðýmsýz deðiþkenlerdir. Araþtýrma gereci olarak 34 soruluk anket ve sekiz sorudan oluþan EUÖ kullanýlmýþtýr. Anket sorularýnda Göðüs Hastalýklarý Ana Bilim Dalý nýn kullandýðý uyku-apne anket sorularýndan ve Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) uyku bozukluklarý sorularýndan yararlanýlmýþtýr. EUÖ 1991 yýlýnda M.W. Johns tarafýndan geliþtirilmiþtir. Pratik, uygulamasý, deðerlendirilmesi kolay ve yaygýn olarak kullanýlan bir ölçektir. EUÖ dörtlü likert tipi bir ölçektir. 0, 1, 2, 3 þeklinde puanlanmakta ve yüksek puan uykululuðu göstermektedir. Uykululuðun niteliksel ve niceliksel olarak ölçülmesine yönelik olarak geliþtirilen öz bildirim ölçekleri arasýnda, EUÖ diðer öz bildirim ölçeklerinden farklý olarak, uykululuðun günlük özel durumlar ve özel zaman dilimleri için deðerlendirilmesinden öte, gündüz uykululuðunun genel düzeyinin ölçülmesini hedef alýr (5, 6). EUÖ'nün genel uykululuk düzeyini deðerlendirmede geçerli ve güvenilir bir ölçek olduðu ve Türkiye'de uyku ve uyku bozukluklarýyla ilgili çalýþmalarda kullanýlabilecek geçerli ve güvenilir bir test olduðu belirtilmiþtir (5). Araþtýrmanýn ön denemesi, 28.03.05 tarihinde Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi dönem dört 2006 cilt 15 sayý 7 115
stajyerlerinden 14 kiþinin katýlýmý ile gerçekleþtirilmiþtir. Veriler, 5-6/04/2005 tarihleri arasýnda, toplanmýþ ve sonrasýnda SPSS programý 10.0 versiyonu ile analiz edilmiþtir. HÜTF Dekanlýðý'ndan yazýlý, ankete katýlan bireylerden sözel onay alýnmýþtýr. Çalýþma sonrasýnda, ankete katýlan bireylere uyku bozukluðu ile ilgili bilgi verilmiþtir. Bulgular Araþtýrmaya katýlan 307 HÜTF dönem dört öðrencisinin yüzde 47.9'u (147 öðrenci) 22 yaþýndadýr. Yaþ ortalamasý 21.9 (S.S. =0.9, Alt-Üst Sýnýr = 20-25, Ortanca = 22) olarak bulunmuþtur. Katýlanlarýn yüzde 53.1'i (163 öðrenci) erkek, yüzde 46.9'u (144 öðrenci) kadýndýr. Öðrencilerin yüzde 35.2'si (108 öðrenci) arkadaþlarý ile evde, yüzde 27.7'si (85 öðrenci) ailesiyle evde, yüzde 19.8'i (61 öðrenci) yurtta kalmaktadýr. Öðrencinin yüzde 25.4'ü (78 öðrenci) sigara kullanmaktadýr. Bu 78 öðrencinin yüzde 37.2'si (29 öðrenci) üç-dört yýldýr sigara kullandýklarýný belirtmiþlerdir. Ortalama sigara içme süreleri 4.6 yýl (S.S=2.4, Alt-Üst Sýnýr = 1-12, Ortanca = 4) olarak bulunmuþtur. Sigara içen öðrencilerin yüzde 37.2'si (29 öðrenci) günde 10-19 adet, yüzde 37.2'si (29 öðrenci) günde 20-29 adet sigara içmektedir. Günde ortalama 14.6 (S.S.=7.4, Alt-Üst Sýnýr = 1-40, Ortanca = 15) sigara içilmektedir. Çalýþmaya katýlan öðrencinin yüzde 34.2'si (105 öðrenci) alkol kullanmaktadýr. Alkol kullananlarýn yüzde 46.7'si (49 öðrenci) ayda bir sýklýkla alkol almaktadýr. Bu öðrencilerin yüzde 31.4'ü (33 öðrenci) beþ-altý yýldýr alkol kullanmaktadýr. Ortalama alkol kullaným süresi 4.7 yýl (S.S.=2.5, Alt-Üst Sýnýr = 1-12, Ortanca =5) olarak bulunmuþtur. Katýlýmcýlarýn yüzde 14.0'ýnýn (43 öðrenci) kronik hastalýðý bulunmaktadýr. Yüzde 14.3'ü (44 öðrenci) sürekli ilaç kullanmaktadýr. Araþtýrmaya katýlanlarýn yüzde 29.6'sý (91 öðrenci) uyuduklarý odayý baþkalarýyla paylaþtýðýný bildirmiþlerdir. Bunlarýn yüzde 50.5'i (46 öðrenci) kendileri haricinde bir kiþi ile kalmaktadýr. Ortalama birlikte kalýnan kiþi sayýsý 2.0 (S.S.=1.4, Alt-Üst Sýnýr = 1-7, Ortanca =1) olarak bulunmuþtur. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden yüzde 66.5'i (204 öðrenci) yattýklarý odada uyumaya engel herhangi bir durum olmadýðýný, yüzde 20.2'si (62 öðrenci) ise yattýklarý odada gürültü olduðunu bildirmiþlerdir. Öðrencilerden yüzde 88.9'u (273 öðrenci) sürekli ayný odada uyumaktadýrlar. Çalýþmaya katýlan öðrencilerden yüzde 31.9'u (98 öðrenci) gün içinde kendi isteði dýþýnda aniden uyuya kaldýðýný, yüzde 62.9'u (193 öðrenci) bazen gündüzleri uyuduðunu bildirmiþtir. Öðrencilerin yüzde 34.2'si (105 öðrenci) uykuya hemen daldýklarýný, yüzde 62.5'i (192 öðrenci) uykuya dalmalarýnýn zaman aldýðýný bildirmiþlerdir. Öðrencilerin yüzde 39.6'sý (76 öðrenci) uykuya dalmalarýnýn 20 dakikadan fazla zaman aldýðýný bildirmiþlerdir. Ortalama uykuya dalma süresi 29.6 dakika (S.S.= 31.7, Alt-Üst Sýnýr=2-180, Ortanca = 15) olarak bulunmuþtur. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden yüzde 32.9'u (101 öðrenci) uykuya dalmakta güçlük çektiklerini bildirmiþlerdir. Öðrencilerden yüzde 2.2'si (yedi öðrenci) uyumak için ilaç kullandýklarýný, yüzde 2.0'ý (altý öðrenci) uyumamak için ilaç kullandýklarýný belirtmiþlerdir. Yüzde 45.2'si (139 öðrenci) bazen yatmadan önce çay, kahve, yüzde 17.9'u (55 öðrenci) alkollü içki içtiklerini ve yüzde 59.3'ü (182 öðrenci) yemek yediklerini belirtmiþlerdir. Katýlýmcýlardan yüzde 57.3'ü (176 öðrenci) uykularýnýn düzenli olmadýðýný belirtmiþlerdir. Yüzde 32.6'sý (100 öðrenci) ortalama yedi saat uyuduklarýný söylemiþlerdir. Ortalama uyku süresi 7.2 (S.S.=1.2, Alt-Üst Sýnýr = 3-10, Ortanca=7) saat olarak bulunmuþtur. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden yüzde 20.2'si (62 öðrenci) uykularýndan sýk uyandýklarýný, yüzde 24.4'ü (75 öðrenci) gece uyandýktan sonra yeniden uykuya dalmakta güçlük çektiklerini, yüzde 22.5'i (69 öðrenci) sabahlarý erken uyanma sorunlarýnýn olduðunu bildirmiþlerdir. Öðrencilerden yüzde 30.6'sý (94 öðrenci) gece uykularýnda kabus görerek uyandýðýný, kabus görenlerin yüzde 69.1'i (65 öðrenci) haftada üç ve daha fazla kabus gördüklerini belirtmiþlerdir. Öðrencilerden yüzde 20.5'i (63 öðrenci) horladýðýný, yüzde 5.9'u (18 öðrenci) uykudan nefesi kesilerek uyandýðýný, yüzde 9.8'i (30 öðrenci) uykularýndan boðulma hissiyle sýçrayarak uyandýðýný söylemiþlerdir. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden yüzde 2006 cilt 15 sayý 7 116
Tablo 1. Dönem dört öðrencilerinin Epworth Uykululuk Ölçeði'ne göre aldýklarý puanlarýn daðýlýmý (HÜTF, Ankara, Nisan 2005) Epworth UÖ puanlarý Sayý % 0 12 3.9 1-5 100 32.6 6-10 125 40.7 11 ve Üstü 70 22.8 Toplam 307 100.0 Ortalama = 7.2, Standart Sapma= 4.1, Alt-Üst Sýnýr = 0-18, Ortanca = 7 73.0'ý (224 öðrenci) uykusunu alamamýþ, yorgun, dinlenmemiþ olarak uyandýklarýný belirtmiþlerdir. Böyle düþünenlerin yüzde 46.8'i haftada iki ya da üç gün bu biçimde uyandýklarýný belirtmiþlerdir. Bu öðrencilerin de yüzde 26.3'ü (59 öðrenci) haftada iki gün uykusunu alamamýþ, yorgun, dinlenmemiþ olarak uyandýklarýný bildirmiþlerdir. Böyle Tablo 2. Dönem 4 öðrencilerinin bazý özelliklerine göre Epworth Uykululuk Ölçeði puanlarýnýn daðýlýmý (HÜTF, Ankara, Nisan 2005) Özellik Epworth Uykululuk P (N=307) Ölçeði Puaný 11< Sayý % Yaþ 21> 27 27.0 0.467 22 30 20.4 23< 13 21.7 Cinsiyet Erkek 35 21.5 0.555 Kadýn 35 24.3 Çökkün, ilgisiz, isteksiz hissetme¹ Evet 40 29.2 0.016 Hayýr 30 17.6 Endiþeli, bunaltýlý, gergin hissetme¹ Evet 36 28.6 0.044 Hayýr 34 18.8 Odada yalnýz uyuma Evet 41 19.0 0.014 Hayýr 29 31.9 Gündüz uyuma durumu² Hayýr 12 15.8 0.001 Bazen 40 20.7 Genellikle 14 45.2 Herzaman 4 57.1 Uyuma ile ilgili sorunlarý olduðunu düþünme 3,4 Hayýr 22 15.7 0.000 Azuyuyorum 20 20.0 Fazlauyuyorum 25 43.9 ¹Son 15 gün, ² Fark, tüm gruplardan kaynaklanmaktadýr. ³ Fark, fazla uyuyorum diyenlerden kaynaklanmaktadýr. 4 N=297 uyanýlan gün ortalamasý 3.2 (S.S. = 1.8, Alt- Üst Sýnýr= 1-7, Ortanca =3) gün çýkmýþtýr. Katýlýmcýlardan uyku sorunlarý ile ilgili kiþisel görüþleri sorulduðunda yüzde 54.4'ü uyku sorunu olduðunu; yüzde 32.5'i uykusuzluk çektiðini, yüzde 18.6'sý fazla uyuduðunu belirtmiþtir. Öðrencilerin yüzde 81.8'i (251 öðrenci) týp eðitiminin uykularýný olumsuz etkilediðini, yüzde 16.6'sý etkilemediðini, yüzde 1.6'sý olumlu etkilediðini açýklamýþtýr. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden yüzde 22.8'i (70 öðrenci) EUÖ'den 11 ve üzerinde puan almýþtýr. Ortalama puan= 7.2 (S.S. = 4.1, Alt-Üst Sýnýr = 0-18, Ortanca = 7) olarak bulunmuþtur (Tablo 1). EUÖ puaný ile; "15 gündür çökkün, ilgisiz, isteksiz hissetme", "son 15 gündür endiþeli, bunaltýlý ve gergin hissetme", "gece uyuduklarý odada yalnýz kalmama", "gündüz uyuma" ve "uyuma ile ilgili sorunu olduðunu düþünme" arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmuþtur (p'ler sýrasý ile; 0.016, 0.044, 0.014, 0.001, 0.000) (Tablo 2). Dönem dört öðrencilerinin sigara içme durumu ile uykuya dalma güçlüðü çekmeleri arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki çýkmýþtýr (KiKare = 4.193, S.D. = 1, p = 0.041) (Tablo 3). Dönem dört öðrencilerinin kaldýklarý yer ile uyumaya engel varlýðý arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmuþtur (KiKare = 25.452, S.D.=3, p=0.000) (Tablo 4). Dönem dört öðrencilerinin uyumaya engel olan bir durum varlýðý ile uykuya dalmakta güçlük çekmeleri arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmuþtur (KiKare = 5.498, S.D. = 1, p=0.019) (Tablo 5). Öðrencilerin uykuyu alamamýþ, yorgun, dinlenmemiþ biçimde uyanmalarý ile gün içinde dalgýn ve unutkan olmalarý arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki saptanmýþtýr (KiKare=29.322, S.D.=2, p=0.000). Öðrencilerden uykuyu alamamýþ, yorgun, dinlenmemiþ biçimde uyananlarýn yüzde 21.4'ü (48 öðrenci) genellikle, yüzde 64.7'si (145 öðrenci) bazen, böyle bir sorunu olmadýðýný söyleyenlerin ise yüzde 13.9'u (31 öðrenci) gün içinde dalgýn ve unutkan olduklarýný bildirmiþtir. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerden uykudan sýk uyananlarýn yüzde 27.4'ünün (17 öðrenci) genellikle, yüzde 56.5'inin (35 öðrenci) de bazen, böyle bir 2006 cilt 15 sayý 7 117
Tablo 3. Dönem 4 öðrencilerinin bazý özelliklerine göre Epworth Uykululuk Ölçeði Puanlarýnýn Daðlýmý (HÜTF, Ankara, Nisan 2005) Sigara Uykuya dalma güçlüðü çekme Evet Hayýr Toplam Sayý % Sayý % Sayý % Evet 33 42.3 45 57.7 78 25.4 Hayýr 68 29.7 161 70.3 229 74.6 Toplam 101 32.9 206 67.1 307 100.0 KiKare = 4.193, S.D. = 1, p = 0.041 Tablo 4. Dönem 4 öðrencilerinin kaldýðý yere göre uyumaya engel varlýðýnýn daðýlýmý (HÜTF, Ankara, Nisan 2005) Kaldýðý yer Uyumaya engel varlýðý Evet Hayýr Toplam Sayý % Sayý % Sayý % Yurt* 37 60.7 24 39.3 61 19.9 Tek baþýna evde 12 30.0 28 70.0 40 13.0 Arkadaþlarla evde 27 25.0 81 75.0 108 35.2 Akraba ile evde 27 27.5 71 72.5 98 31.9 Toplam 103 33.5 204 66.5 307 100.0 * Farký yaratan grup KiKare = 25.452 S.D. = 3 p = 0.000 Tablo 5. Dönem 4 öðrencilerinin uyumaya engel varlýðýna göre uykuya dalma güçlüðü çekme özelliklerinin daðýlýmý (HÜTF, Ankara, Nisan 2005) Sigara Uykuya dalma güçlüðü çekme Evet Hayýr Toplam Sayý % Sayý % Sayý % Evet 43 41.7 60 58.3 103 33.5 Hayýr 58 28.4 146 71.6 204 66.5 Toplam 101 32.9 206 67.1 307 100.0 KiKare = 5.498 S.D. = 1 p = 0.019 sorunu olmadýðýný söyleyenlerin yüzde 16.1'inin (10 öðrenci) ise gün içinde dalgýn ve unutkan olduklarý saptanmýþtýr. Bu sonuçlar istatistiksel olarak anlamlý bulunmuþtur (KiKare =7.634, S.D.=2, p=0.022). Uykuyu alamamýþ, yorgun, dinlenmemiþ biçimde uyanmadýðýný belirten öðrencilerin yüzde 1.2'si (1 öðrenci) genellikle gün içinde dalgýn ve unutkan olduklarýný belirtmiþtir. Tartýþma Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin, son 15 gündür kendilerini çökkün, ilgisiz ve isteksiz hissetme ve son 15 gündür kendilerini endiþeli, bunaltýlý ve gergin hissettme yüzdeleri normalde beklenenden yüksek olarak deðerlendirilmiþtir. Bu yakýnmalarýn sýklýðý öðrencilerde görülen uyku bozukluklarýnýn depresyon ve anksiyete ile iliþkilendirilebileceðini düþündürmüþtür. Týp öðrencilerinin uykululuk durumu depresyon sýklýðý ölçülerek deðerlendirilmelidir. Toplumda görülen depresyon sýklýðý yüzde 10.4, bunaltý bozukluðu (anksiyete) sýklýðý yüzde 7.9'dur (1). Týp öðrencilerinde minor psikiyatrik bozukluk sýklýðý yüzde 22.8 olarak bulunmuþtur (3). Yapýlan bu çalýþmada öðrencilerin yüzde 31.9'u uyku ataklarýnýn olduðunu belirtmiþtir. Soruda elde edilmek istenen bilgi narkolepsi varlýðýnýn olup olmamasýdýr. Bu deðer beklenenin oldukça üzerindedir. Toplumda beklenen narkolepsi (uyku ataðý) sýklýðý 1/4000'dir (7). Bu nedenle katýlýmcýlarýn bu soruyu anlamamýþ olduklarý düþünülmüþtür. Çalýþmada sorulan uykuda nefes kesilmesi ve boðulma hissiyle sýçrayarak uyanma yakýnmalarýyla ilgili sorular, katýlýmcýlarýn Obstrüktif Uyku Apne Sendromu (OUAS) açýsýndan deðerlendirilmesi planlanarak sorulmuþtur. Uykuda nefes kesilmesi ve boðulma hissiyle sýçrayarak uyanma yakýnmalarý OUAS tanýsýný düþündüren majör belirtilerdir. Elde edilen sonuçlar anketi yanýtlayan populasyonun yaþ grubu göz önüne alýndýðýnda beklenenden yüksek olarak deðerlendirilmiþtir. Avrupa ülkelerinde 15 yaþ üzerinde 18 980 kiþi ile yapýlan anket çalýþmasý sonucunda bulunan OUAS prevalans deðeri yüzde 2.1'dir (8). Çalýþmanýn uygulandýðý HÜTF dönem dört öðrencilerinin, uykuyu alamamýþ, yorgun ve dinlenmemiþ olarak uyandýklarýný ve haftada iki ya da üç gün bu biçimde uyandýklarýný belirtenlerin yüzdesi beklenenden oldukça yüksektir. Yapýlan bir çalýþmada gençlerin yüzde 50'sinde yorgun uyandýklarý için haftada en az bir gün gündüz uyuma ihtiyacý hissettikleri saptanmýþtýr (9). Çalýþmada oranýn yüksek bulunma nedeni katýlýmcýlarýn zor ve stresli bir eðitim alýyor olmalarý, kýsa bir süre önce önemli bir sýnavdan çýkmýþ olmalarý ve fiziksel olarak yaþamlarýnda ilk kez bu yýl içinde yüksek tempoda çalýþmak zorunda kalmýþ olmalarý olabilir. Araþtýrmaya katýlanlarýn uyku sorunlarýyla ilgili kiþisel görüþleri sorulduðunda, uyku sorunu olduðunu düþünenlerin büyük bölümü uykusuzluktan yakýnmaktadýr. Bunun nedeni yoðun çalýþma programlarý ve bu yaþ grubunda düzensiz uyku alýþkanlýklarýnýn olmasý olabilir (10). Katýlýmcýlarýn önemli bir bölümü týp fakültesinde okumanýn uyku düzenini olumsuz etkilediðini belirtmiþtir. Bu da Týp Fakültesi 2006 cilt 15 sayý 7 118
dönem dört eðitiminde öðrencilerin oldukça zorlandýðýna, ders çalýþmak için uykularýndan fedakarlýk ettiklerine baðlanmýþtýr. Bu sonuç daha önceden belirtilen uyku bozukluklarýyla týp fakültesinin zorluðu arasýnda iliþki kurma düþüncesini desteklemektedir. Gelecekte uyku bozukluklarýyla ilgili öðrenciler arasýnda çalýþma yapmayý düþünen araþtýrmacýlarýn, Týp Fakültesi ile diðer bölümlerdeki öðrencileri kýyaslamasý yararlý olacaktýr. Anketi yanýtlayanlarýn beþte birinden fazlasýnýn EUÖ'den 11 ya da üzeri puan almýþ olmasý, normal bir toplumda beklenenden yüksek bir gündüz uykululuðuna iþaret etmektedir. Normal populasyonda beklenen gündüz uykululuk hali yüzde 0.5-12 arasýnda bildirilmektedir (11). Týp öðrencisi olmanýn uykululuk açýsýndan bir risk grubu olup olmadýðý araþtýrýlmaya deðer bir konu olarak kabul edilebilir. Çalýþmaya katýlan öðrencilerden kendilerini son 15 günde çökkün, ilgisiz, isteksiz hissedenlerin ve bu süre içinde, endiþeli, bunaltýlý, gergin hissedenlerin EUÖ'den 11 ya da üzeri puan alma yüzdeleri hissetmeyenlere göre daha yüksektir. Bu sonuçlar istatistiksel olarak anlamlý bir iliþkiye iþaret etmektedir. Burada sözü geçen yakýnmalar anksiyete ve depresyon ile iliþkilidir. Bu durumlarda uyku bozukluklarý görülmesi beklenebilir (2, 2). Yapýlan baþka bir çalýþmada minör psikiyatrik bozukluklarýn gündüz uykululuðunu 1.76 kat artýrdýðý gösterilmiþtir (3). Bu yakýnmalarýn dönem dört öðrencilerindeki sýklýðý, bu öðrencilere psikolojik destek vermek gerekliliðini düþündürmektedir. Katýlýmcýlardan yattýklarý odayý baþkalarýyla paylaþanlar daha fazla gündüz uykululuk hali çekmektedir. Bu durum odayý paylaþmanýn uykuya dalmayý güçleþtiren etkenleri birlikte getirmesinden, uyku saatlerinin diðer kalan bireylerle uyuþmamasýndan ya da yurdun olumsuz koþullarýndan kaynaklanýyor olabilir. Öðrenci yurtlarýnda asgari sayýda öðrencinin ayný odayý paylaþmasý saðlanmalýdýr. Gündüz uyuduðunu belirtenler EUÖ ile de saptanabilmiþtir. Gündüz uykululuk çeken öðrenciler uykululuk hallerini gidermek için gündüz uyuma gereksinimi hissediyor olabilirler. Katýlýmcýlardan sigara içenler içmeyenlere göre daha yüksek bir yüzde ile uykuya dalmakta güçlük çekmektedir. Aradaki fark istatistiksel olarak anlamlý çýkmýþtýr. Sigara uykuya dalmada güçlüðe ve uykunun bölünmesine neden olabilir (13). Bu durumun, sigaranýn içinde bulunan nikotinin uyarýcý etkisine, gece boyunca olan yoksunluða, uykudaki solunum sorunlarýnýn içmeyenlere göre daha sýk olmasýna baðlý olabilir (13). Uyuduklarý odada uyumaya engel en az bir durum varlýðýndan söz edenler arasýnda farký yaratan, yurtta kalanlar çýkmýþtýr. Bu da yurt ortamýnýn uyku hijyeni koþullarýný saðlayamamasý; birden fazla kiþiyle kalma, odada kalan diðer kiþilerin farklý yatýþ saatleri ile ilgili olabilir. Týp öðrencilerinin yurt yerine daha az kiþiyle paylaþtýklarý ev ortamýnda kalmalarý uykuya engel varlýðýný azaltmaktadýr. Öðrencilerin evde kalmalarýnýn daha iyi bir uyku saðlýðýna sahip olmalarýna yardýmcý olduðu düþünülebilir. Katýlýmcýlardan uyumaya engel varlýðýný belirtenlerin uykuya dalma güçlüðü çekme yüzdesi, uyumaya engel herhangi bir durumun olmadýðýný belirtenlerin yüzdesinden fazladýr. Uykuya dalma güçlüðünün tahmin edildiði üzere dýþ etkenlere baðlý olabileceði düþünülmüþtür. Bunun nedeni olarak saðlýklý bir uyku için gerekli olan uyku hijyeninin saðlanmamýþ olmasý düþünülebilir (1). Týp Fakültesinde okuyan dönem dört öðrencilerinde toplumda beklenenin üzerinde gündüz uykululuk halinin belirlenmesi, hem kendileri, hem de hastalarý açýsýndan önemli sorunlara yol açabilir. Hem fiziksel, hem de ruhsal açýdan zor ve yýpratýcý olan týp eðitimi alan bu genç bireylerin okul baþarýlarýnýn artýrýlmasý, daha iyi birer hekim olarak yetiþtirilebilmeleri için daha iyi bir uyku düzenine sahip olmalarý gerekmektedir. Bu konuda gerekli eðitimin ve danýþmanlýðýn kendilerine saðlanmasý önemli kazançlar getirebilir. Týp Fakültesi öðrencilerine, uyku bozukluklarý ve bu sorunla nasýl baþa çýkabilecekleri konusunda etkin bir eðitim verilmelidir. Öðrencilere ait barýnma yerlerinde öðrencilerin uyuduklarý odalarda yalnýz kalmalarý saðlanmalý, bireysel rehberlik ve psikolojik danýþmanlýk hizmetleri etkin bir biçimde sunulmalýdýr. Uyku bozukluklarý konusunda daha kapsamlý araþtýrmalar yapýlmalýdýr. 2006 cilt 15 sayý 7 119
Teþekkür HÜTF Dekanlýðý'na ve bu çalýþmada emeði geçen ve yayýmlanabilmesi için kendilerinden sözel onam alýnan HÜTF intern doktorlarýna teþekkür ederiz. Ýletiþim: Funda Sevencan E-posta: fundasevencan@yahoo.com Kaynaklar 1- Uyku Bozukluklarý, Ruh Saðlýðý ve Bozukluklarý. (9.Baský). Öztürk Orhan 2002, Ankara, Nobel Týp Kitabevleri, s: 479-488 2- Harrison Textbook of Internal Medicine. (15.edition) Braunwald E, Fauer AS, Kasper DL 2001, s: 155-164 3- Hidalgo MP, Caumo W, Sleep disturbances associated with minor psychiatric disorders in medical students. Neurological Science 2002; 23:35-39 4- Young TB, Epidemiology of daytime sleepiness: definitions, symptomatology and prevalence. Journal Clinical Psychiatry 2004; 65 Suppl 16: 12-6. 5- Aðargin MY, Çilli AS, Kara H, Bilici M, Epworth Uykululuk Ölçeði'nin Geçerliði ve Güvenirliði. Türk Psikiyatri Dergisi 1999; 10 (4):261-267 6- Miletin MS, Hanly PJ, Measurement properties of the Epworth Sleepiness Scale. Sleep Medicine 4, 2003; 195-199. 7- Zeman A, Britton T, Douglas N, Hansen A, Hicks J, Howard R, et al., Narcolepsy and excessive daytime sleepiness. BMJ 2004; 25;329(7468):724-8. 8- Ohayon MM, The effects of breathing-related sleep disorders on mood disturbances in the general population. Journal of Clinical Psychiatry 2003; 64(10), 1195-1200. 9- Johns MW, A new method for measuring daytime sleepiness: The Epworth Sleepiness Scale. Sleep 1991; 14:540-545. 10- Carskadon MA, Harvey K, Dement WC, Sleep loss in young adolescents. Sleep 1981; 4:299-312 11- Roth T, Roehrs TA, Rosenthal L, Normative and pathological aspects of daytime sleepiness. American Psychiatric Press 1994; 707-728 12- Fava M, Daytime sleepiness and insomnia as correlates of depression. Journal Clinical Psychiatry 2004; 65 Suppl 16:27-32. 13- Wetter DW, Young TB, The Relation Between Cigarette Smoking and Sleep Disturbance. Preventive Med. 1994; Vol 23, iss 3: 328-334.