EKONOMİK GELİŞMELER KALKINMA BAKANLIĞI Kasım 2011 ĠÇĠNDEKĠLER I. GSYH, Sanayi Üretimi ve Talep Unsurlarındaki GeliĢmeler... 1 II. Ödemeler Dengesi... 7 III.Merkezi Yönetim Bütçesi... 14 IV. Parasal Büyüklükler ve Mali Piyasalardaki GeliĢmeler... 19 V. Fiyat GeliĢmeleri......... 30 VI. Dünya Ekonomisindeki GeliĢmeler.... 31 TABLOLAR Tablo 1: Sektörel Büyüme Hızları... 2 Tablo 2: Talep Unsurlarında GeliĢmeler.... 3 Tablo 3: ĠĢgücü Piyasasındaki GeliĢmeler 4 Tablo 4: Aylık Sanayi Üretim Endeksi. 5 Tablo 5: Aylık Kapasite Kullanım Oranı.. 6 Tablo 6: Yurt Ġçi Talebe ĠliĢkin Göstergeler... 6 Tablo 7: DıĢ Ticaret Dengesindeki GeliĢmeler... 7 Tablo 8: Sektörel Ġhracat... 8 Tablo 9: Ülke Gruplarına Göre Ġhracat... 8 Tablo 10: Ġhracatçı Birlikleri Kayıtlarına Göre Ġhracat 9 Tablo 11: GeniĢ Ekonomik Gruplara Göre Ġthalat. 9 Tablo 12: SeçilmiĢ Fasıllara Göre Ġthalat... 10 Tablo 13: Cari ĠĢlemler Dengesi... 11 Tablo 14: Sermaye Hareketleri... 12 Tablo 15: Merkezi Yönetim Bütçesi Büyüklükleri... 14 Tablo 16: Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri...... 15 Tablo 17: Merkezi Yönetim Bütçesi Harcamaları.. 17 Tablo 18: Merkezi Yönetim Bütçesi Borç Stoku...... 18 Tablo 19: Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu... 19 Tablo 20: Merkez Bankası Analitik Bilançosu... 20 Tablo 21: Parasal Büyüklüklerdeki GeliĢmeler... 20 Tablo 22: Merkez Bankası Faiz Oranlarında GeliĢmeler.. 21 Tablo 23. Merkez Bankası KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Öncesi) 22 Tablo 24. Merkez Bankası TL KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Sonrası) 22 Tablo 25: Merkez Bankası YP KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Sonrası) 22 Tablo 26: ĠMKB 100 BileĢik Endeksinin Getirisi. 23 Tablo 27: Bankacılık Sektöründe Kredi ve Mevduatların GeliĢimi.. 24 Tablo 28: Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredilerinin Türlerine Göre Dağılımı... 25 Tablo 29: TL Kredilere Uygulanan Ortalama Faiz Oranları. 25 Tablo 30: Bankacılık Sektörüne ĠliĢkin SeçilmiĢ Göstergeler 26 Tablo 31: Yurtiçi YerleĢiklerin Portföy Yatırım Stoku.. 27 Tablo 32: YurtdıĢı YerleĢiklerin Portföy Yatırım Stoku 29 Tablo 33: Ekim Ayı Ġtibarıyla Ana Harcama Gruplarına Göre TÜFE DeğiĢim Oranları 30 Tablo 34: 2011 Yılı Ekim Ayı Ġtibarıyla Özel Kapsamlı TÜFE Göstergelerinin GeliĢimi. 31 i
ġekġller ġekil 1: Mevsim ve Takvim Etkisinden ArındırılmıĢ Üretim Endeksleri... 5 ġekil 2: Merkez Bankası Uluslararası Rezervleri... 13 ġekil 3: Ġç Borçlanma Faiz Oranları... 19 ġekil 4: ĠMKB 100 BileĢik Endeksi 24 ġekil 5: Reel Kur Endeksi... 27 EKLER BaĢlıca Ekonomik Göstergeler: http://ekutup.dpt.gov.tr/eg/2011/0401.xls Temel Ekonomik Göstergeler: http://ekutup.dpt.gov.tr/eg/2011/0402.xls ii
GSYH, SANAYĠ ÜRETĠMĠ VE TALEP UNSURLARINDAKĠ GELĠġMELER 1. GSYH ve Sektörel Büyüme Hızları 2011 yılının ikinci çeyreğinde GSYH yüzde 8,8 oranında artış kaydetmiştir. Bu oran piyasa beklentilerinin üzerindedir. İkinci çeyrek büyümesi CNBC-e anketine göre yüzde 6,8, Reuters anketine göre yüzde 6,9 idi. TÜİK 2010 yılı büyümesini yüzde 9 (yüzde 8,9 idi) ve 2011 yılı ilk çeyreğini yüzde 11,6 (yüzde 11 idi) olarak revize etmiştir. Yılın ikinci çeyreği itibarıyla en yüksek GSYH artış hızları Çin de yüzde 9,5, Estonya da yüzde 8,4, Şili de yüzde 6,8, Hindistan da yüzde 7,7, Endonezya da yüzde 6,5 olarak kaydedilmiştir. Buna göre dünya ekonomileri içinde ikinci çeyrek GSYH büyümesinde Türkiye ikinci sırada yer almıştır. Mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış GSYH, 2011 yılının ikinci çeyreğinde bir önceki çeyreğe göre, yüzde 1,3 oranında artmıştır. Bu durum, 2010 yılının son çeyreğinde kaydedilen yurtiçi talep ve üretimdeki canlanmanın 2011 yılının ilk yarısında da devam ettiğinin bir göstergesi olmaktadır. Diğer taraftan, 2010 yılının ikinci çeyreğinde GSYH yüzde 10,2 gibi yüksek bir oranda artış kaydetmişti. 2011 yılının ikinci çeyreğindeki yüksek büyüme hızı baz etkisinin bu olumsuz katkısına rağmen gerçekleşmiştir. Yılın ikinci çeyreğinde katma değer tarım sektöründe yüzde 6,4 oranında artmıştır. İlk çeyrek tarım büyümesi yüzde 4,1 den yüzde 7,5 e revize edilmiştir. Yılın ilk çeyreğinde sanayi katma değer artış hızı 0,4 puan yukarı yönde revize edilmiştir. İkinci çeyrekte sanayide katma değer artışı yüzde 7,6, büyümeye katkısı 2,2 puan olmuştur. İmalat sanayii katma değerindeki artış ise yüzde 8 dir. İkinci çeyrekte aylık sanayi üretim endeksindeki ortalama artış ise yüzde 7,9 dür. Aynı dönemde ara mallarında üretim artışı yüzde 5,8, yatırım mallarında üretim artışı ise yüzde 17,5 olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde imalat sanayi kapasite kullanım oranı da ortalama olarak yüzde 75,6 ya yükselmiştir. Elektrik üretimi ise aynı dönemde yüzde 5,9 oranında artış göstermiştir. Aynı dönemde otomobil üretimi yüzde 2,1, beyaz eşya üretimi yüzde 10,6 artmıştır. Bu veriler aynı dönemde sanayi katma değerine de yansımıştır. Hizmetler sektöründe canlanma yurtiçi talep ve sanayi üretimi kaynaklı olmak üzere ikinci çeyrekte de devam etmiştir. Bu gelişmede, özellikle inşaatta yüzde 13,2, toptan-perakende ticarette yüzde 13, ulaştırma-haberleşmede yüzde 11,7, mali aracı kuruluşlarda yüzde 14,3, gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetlerinde yüzde 7,5 oranındaki katma değer artışları etkili olmuştur. Bu beş sektörün ikinci çeyrekte GSYH artış hızına katkısı toplamda yüzde 6,1 puan olmuştur. Bu gelişmeler sonucunda katma değer, hizmetler sektöründe 2011 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 10,5 oranında artış kaydetmiş, büyümeye katkısı ise 6,5 puan olmuştur. Bu gelişmeler altında 2011 yılının ilk yarısında GSYH yüzde 10,2 artış kaydetmiştir. Yılın ilk yarısında katma değer tarımda yüzde 6,8, sanayide yüzde 10,4 ve hizmetlerde yüzde 10,6 oranında artmıştır. İkinci çeyrekte vergi-sübvansiyonlarda artış yüzde 11,2 olarak gerçekleşmiş, büyümeye katkısı yüzde 1 puan olmuştur. İkinci çeyrekte ekonomik aktivitedeki canlılık, ithalat artışının ithalden alınan KDV ye yansıması bu sonucu getirmiştir. 2011 yılının ikinci çeyreğinde GSYH deflatörü yüzde 9,5 oranında artış göstermiştir. Aynı dönemde ortalama olarak TÜFE yüzde 5,89, ÜFE yüzde 9,34 oranında artış kaydetmiştir. 1
Tablo 1: Sektörel Büyüme Hızları (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme) 2010 2011 I.Ç. II.Ç. III.Ç. IV.Ç. Yıllık I.Ç. II.Ç. I.Yarı Tarım 3,7 2,8 0,9 4,3 2,4 7,5 6,4 6,8 Sanayi 19,4 14,6 7,2 10,5 12,6 13,5 7,6 10,4 İmalat 21,2 15,1 7,2 11,2 13,3 13,7 8,0 10,7 Hizmetler 9,1 9,1 6,2 9,6 8,5 10,7 10,5 10,6 İnşaat 8,3 20,4 22,1 17,5 17,1 14,7 13,2 13,9 Ticaret 18,2 12,6 6,1 11,6 11,6 16,4 12,6 14,4 Ulaştırma 11,9 10,0 6,7 13,6 10,5 13,0 11,7 12,3 Mali Aracı Kuruluşlar 4,3 7,5 6,3 10,3 7,2 9,1 14,3 11,7 Konut 1,8 1,7 2,6 1,3 1,8 2,1 1,9 2,0 Vergi- Sübvansiyon 17,5 13,8 8,1 13,5 13,0 16,8 11,2 13,8 GSYH 12,2 10,2 5,3 9,2 9,0 11,6 8,8 10,2 Kaynak: TÜİK 2. Talep Unsurlarında GeliĢmeler Yurtiçi talepte canlanma 2011 yılının ikinci çeyreğinde artarak sürmüştür. GSYH da talep yönünden canlanma, özel tüketim ve sabit sermaye yatırımlarındaki hızlı artıştan kaynaklanmıştır. İthalattaki hızlı artışın (yüzde 18,8), ihracattaki artışı (yüzde 0,2) aşması sonucunda net mal ve hizmet ihracatının büyümeye katkısı söz konusu dönemde eksi 5,2 puan olmuştur. Toplam yurtiçi talep; 2011 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 13,6 oranında artış göstermiştir. Toplam tüketim ise söz konusu dönemde yüzde 9,0 oranında artmıştır. Özel tüketimdeki artış yüzde 9,2 oranında gerçekleşmiştir. Yurtiçi talebe ilişkin göstergelerde bu büyümeyi destekler mahiyettedir. Yerli otomobil satışı (yüzde 34,4), beyaz eşya satışları (yüzde 17,6), ciro (yüzde 26,7), siparişlerdeki (yüzde 29,2) artışlar, yurtiçi kredi kullanımındaki genişleme yurtiçi talep artışa işaret etmektedir. Diğer taraftan yatırım malı ithalatında yüzde 63,8 oranındaki artış özel kesimin yatırım talebinin devam ettiğini göstermektedir. Yılın ikinci çeyreğinde özel sabit sermaye yatırımlarındaki artış yüzde 33,5 olarak gerçekleşmiştir. Özel kesim sabit sermaye yatırımlarının alt bileşenleri incelendiğinde; söz konusu dönemde, özel kesim makine teçhizat yatırımlarının yüzde 41,4, inşaat yatırımlarının ise yüzde 15,8 oranında arttığı gözlenmiştir. Üst üste üç çeyrekte özel kesim yatırımlarındaki hızlı artışlar gelecek döneme ilişkin büyüme beklentilerini yukarı çekmektedir. Aynı dönemde kamu tüketimi yüzde 7,9 oranında artarken, kamu sabit sermaye yatırımları yüzde 6,6 oranında artış kaydetmiştir. Stok değişiminin büyümeye katkısı 2011 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 0 puan olarak hesaplanmıştır. 2
Talep yönünden 2011 yılının ikinci çeyreğinde GSYH da kaydedilen yüzde 8,8 oranındaki büyümeye katkılar, özel tüketimden yüzde 6,3 puan, özel sabit sermaye yatırımından yüzde 6,6 puan olmuştur. Büyümeye kamu tüketiminin katkısı yüzde 0,8 puan, kamu sabit sermaye yatırımının katkısı yüzde 0,3 puan olmuştur. Bu gelişmeler sonucunda toplam nihai yurtiçi talepteki artış (stok hariç) yılın ikinci çeyreğinde yüzde 13,6 olmuştur. Yılın birinci yarısında toplam nihai yurtiçi talep yüzde 14,9, oranında artmıştır. Özel tüketim yüzde 10,8, özel sabit sermaye yatırımları yüzde 35,6 oranında artmıştır. Net ihracatın katkısı ise bu dönemde yüzde eksi 5,3 puan olmuştur. Tablo 2: Talep Unsurlarında GeliĢmeler (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme) 2010 2011 I.Ç. II.Ç. III.Ç. IV.Ç. Yıllık I.Ç. II.Ç. I.Yarı Toplam Tüketim 7,0 3,4 5,8 8,0 6,1 11,7 9,0 10,3 Kamu 0,6 4,7-0,9 3,2 2,0 6,7 7,9 7,3 Özel 8,0 3,2 6,7 9,0 6,7 12,4 9,2 10,8 Sabit Sermaye Yat. 16,8 28,4 30,0 42,1 29,9 33,6 28,9 31,1 Kamu 13,6 15,5 13,5 17,1 15,1 7,4 6,6 6,9 Özel 17,3 31,4 34,2 49,5 33,5 38,0 33,5 35,6 Stok Değişimi (1) 8,4 3,4-0,1-0,6 2,4 0,0 0,0 0,0 Toplam Nihai Y. Ġçi Talep 8,9 8,3 10,4 14,8 10,7 16,3 13,6 14,9 Toplam Yurt İçi Talep 18,2 12,0 9,7 14,7 13,4 16,5 13,6 15,0 Net Mal ve Hiz. Ġhracatı (1) -5,7-1,9-4,3-5,6-4,4-5,4-5,2-5,3 Mal ve Hizmet İhracatı -0,9 12,5-1,6 4,3 3,4 8,3 0,2 3,9 Mal ve Hizmet İthalatı 22,0 19,2 16,2 25,4 20,7 27,2 18,8 22,7 GSYH 12,2 10,2 5,3 9,2 9,0 11,6 8,8 10,2 Kaynak: TÜİK (1) Büyümeye katkı. 3
3. ĠĢgücü Piyasasındaki GeliĢmeler 2011 yılının üçüncü çeyreğinde, 2010 yılının aynı dönemine göre işgücündeki artış 1 milyon 240 bin kişi olurken, aynı dönemde istihdam edilenlerin sayısı 2010 yılının üçüncü çeyreğine göre 1 milyon 689 bin kişi artarak 24 milyon 884 bin kişiye ulaşmıştır. Buna göre işsiz sayısı 449 bin kişi azalmıştır. 2011 yılının üçüncü çeyreğinde, bir önceki yılın aynı dönemine göre, tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde sırasıyla, 526 bin kişi, 157 bin kişi ve 1.006 bin kişi istihdam artışı gözlenmiştir. Tarım dışı istihdam ise söz konusu dönemde önceki yıla göre 1 milyon 163 bin kişi artmıştır. Türkiye genelindeki işsizlik oranı 2011 yılının üçüncü çeyreğinde, 2010 yılının üçüncü çeyreğine göre 2.2 puan azalarak yüzde 9,2 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, Türkiye'de tarım dışı işsizlik oranı geçen yıla göre 2.6 puan azalarak yüzde 11,9; genç nüfusta işsizlik oranı ise geçen yıla göre 2.5 puan azalarak yüzde 18,6 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 3: ĠĢgücü Piyasasındaki GeliĢmeler 2009 2010 2011 Yıllık I II III IV Yıllık I II III ÇalıĢma Çağındaki Nüfus 51.686 52.223 52.431 52.645 52.860 52.541 53.152 53.439 53.734 ĠĢgücüne Katılma Oranı (%) 47,9 47,5 49,4 49,7 48,6 48,8 48,5 50,5 51,0 ĠĢgücü 24.748 24.831 25.901 26.166 25.665 25.641 25.766 26.995 27.406 İstihdam 21.277 21.267 23.055 23.195 22.854 22.594 22.802 24.445 24.884 İşsiz 3.471 3.564 2.846 2.971 2.811 3.046 2.964 2.550 2.521 ĠĢsizlik Oranı (%) 14,0 14,4 11,0 11,4 11,0 11,9 11,5 9,4 9,2 Tarım Dışı İşsizlik Oranı 17,4 17,5 13,8 14,5 13,7 14,8 14,2 12,0 11,9 Genç Nüfusta İşsizlik Oranı 25,3 25,5 19,8 21,1 20,8 21,7 20,6 17,5 18,6 Ġstihdamın Sektörel Dağılımı Tarım 5.240 5.040 5.831 6.178 5.682 5.683 5.573 6.273 6.704 Sanayi 4.079 4.308 4.470 4.525 4.667 4.496 4.652 4.777 4.682 Hizmetler (*) 11.958 11.919 12.754 12.492 12.505 12.415 12.577 13.395 13.498 Kaynak: TÜİK (*) İnşaat dahildir. 4. Üretim ve Talebe ĠliĢkin Son GeliĢmeler a. Aylık Sanayi Üretimi ve Kapasite Kullanım Oranları Aylık verilere göre sanayi üretimi, 2011 yılı Eylül ayında bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 12,0 oranında artmıştır. 2011 yılının ilk dokuz ayında ise sanayi üretimi ortalama yüzde 9,7 oranında artış göstermiştir. Mevsimsel düzeltilmiş sanayi üretim endeksinde ise Eylül ayında Ağustos ayına göre yüzde 1,5 oranında artış gerçekleşmiştir. 2011 yılı Eylül ayında, bir önceki yılın aynı ayına göre, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörleri üretimleri sırasıyla, yüzde 12,8, yüzde 2,2 ve yüzde 9,9 oranlarında artmıştır. 4
ġekil 1: Mevsim ve Takvim Etkisinden ArındırılmıĢ Üretim Endeksleri (2005=100) Kaynak: TÜİK 2011 yılı Eylül ayı imalat sanayi üretimindeki artışta; endeks içindeki payları yüksek olan ana metal, kimya ve taşıt alt sektörlerinde kaydedilen üretim artışları etkili olmuştur. Tablo 4: Aylık Sanayi Üretim Endeksi 2011 2009 2010 Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Sanayi -9,9 13,1 8,8 8,0 6,8 6,9 3,7 12,0 Madencilik -0,8 2,1 1,2 0,4-2,2 1,5-4,0 2,2 Ġmalat -11,3 14,4 9,2 8,8 7,6 7,2 4,9 12,8 Gıda Ürünleri -0,4 7,3 6,7 8,1 13,7 5,0 2,4 9,5 Tekstil -12,0 9,6-1,9-3,4-2,2-11,2-3,5 6,3 Giyim -8,5 8,2-2,9 3,0 4,1-3,8-1,5 3,3 Petrol Ürünleri -20,7 6,3 7,9 10,9 10,0 3,2 7,6 1,0 Kimya -0,5 15,9 13,6 5,2-4,9 2,3 3,1 9,4 Toprak Ürünleri -12,0 14,7 3,0 5,9 5,4 5,7 3,2 10,4 Ana Metal -15,3 10,4 7,7 5,7 7,9 0,7 0,3 8,8 Fabr. Metal Ürünleri -15,1 19,7 8,2 12,9 17,7 15,3 10,9 32,3 B.y.s. Makine-Teçhizat -22,9 32,6 24,9 27,7 23,7 18,8 25,0 12,3 Taşıt Araçları -30,0 33,3 26,6 15,2 13,1 35,1 1,4 13,1 Enerji -2,3 8,3 8,8 5,1 3,9 7,1-0,5 9,9 Kaynak: TÜİK 2011 yılı Kasım ayı toplam imalat sanayi kapasite kullanım oranı, 2010 yılının aynı ayına göre 1.0 puan artarak yüzde 76,9 oranında gerçekleşmiştir. Bir önceki aya göre ise kapasite kullanım oranı Kasım ayında 0.1 puan azalmıştır. 5
Tablo 5: Aylık Kapasite Kullanım Oranı (Yüzde) Yıllık 2011 2009 2010 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Ġmalat Sanayi 65,2 72,6 75,2 76,7 75,4 76,1 76,2 77,0 76,9 Gıda Ürünleri 68,4 70,3 68,3 69,4 69,9 70,0 69,2 73,6 74,5 Tekstil Ürünleri 67,6 77,3 78,0 75,9 73,8 73,9 75,1 76,4 76,8 Giyim 68,1 75,3 74,6 77,3 76,0 74,5 76,8 75,9 74,3 Basım Yayım 73,4 75,8 67,8 67,5 71,9 70,8 72,4 71,3 70,9 Petrol Ürünleri 58,0 65,8 74,8 80,8 77,5 82,8 81,5 78,3 75,3 Kimya 68,9 80,4 86,8 84,5 75,1 83,9 82,7 83,4 83,6 Metal Olmayan Diğer Mineral 65,8 75,2 78,9 80,9 80,9 81,3 79,8 78,7 78,4 Ana Metal 70,1 76,8 77,8 79,7 78,2 78,2 79,0 80,3 79,2 B.y.s. Makine ve Teçhizat 55,6 68,8 76,4 75,0 74,6 75,7 74,6 76,6 76,0 Motorlu Taşıtlar 57,4 69,8 75,5 78,6 78,1 77,6 78,8 77,6 78,0 Kaynak: TCMB a. Yurtiçi Talebe ĠliĢkin Göstergelerdeki GeliĢmeler 2011 yılının Ekim ayında; beyaz eşya üretim, yurtiçi satış ve ihracatı, bir önceki yılın aynı dönemine göre, sırasıyla, yüzde 3,5, yüzde 22 ve yüzde 8,2 oranlarında artmıştır. Beyaz eşya ithalatı ise aynı dönemler itibarıyla yüzde 7,5 oranında azalmıştır. Ocak-Ekim 2011 döneminde ise; bu ürünlerin üretim, yurtiçi satış, ihracat ve ithalatında sırasıyla, yüzde 9,3, yüzde 20,2, yüzde 6,1 ve yüzde 22,3 oranında artışlar kaydedilmiştir. Otomobil üretimi; 2011 yılının Ekim ayında yüzde 3,6 oranında, Ocak-Ekim döneminde de yüzde 7,1 oranında artmıştır. 2011 yılının Ekim ayında otomobil ihracatı, 2010 yılının aynı dönemine göre, yüzde 2,7 oranında artarken, Ocak-Ekim döneminde ise yüzde 0,1 oranında azalmıştır. 2010 yılının Ocak-Ekim döneminde yüzde 74,1 olarak gerçekleşen otomobil ihracat-üretim oranı, 2011 yılının aynı döneminde yüzde 69 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 6: Yurtiçi Talebe ĠliĢkin Göstergeler Yıllık 2011 2009 2010 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Beyaz Eşya Yurtiçi Satışları* -4,5 9,9 13,7 24,2 20,5 18,5 14,1 22,0 Toplam Otomobil Üretimi -17,8 18,1-5,6 7,4 20,8-10,5 6,3 3,6 Toplam Otomobil Satışları 20,9 37,8 39,1 34,8 5,1-7,9-5,9-0,7 İthal Otomobil Satışları 17,8 45,4 39,9 36,3 3,6-16,1-4,8 1,7 * Buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi ve fırından oluşan beyaz eşya kapsamına; 2010 yılı Ocak ayından itibaren derin dondurucu ve kurutma makinesi eklenmiştir. 2011 yılının Ocak-Ekim döneminde; otomobil satışları ve ithal otomobil satışları yüzde 27,6 oranında artmıştır. 2010 yılının Ocak-Ekim döneminde yüzde 69 olarak gerçekleşen ithal otomobiltoplam otomobil satış oranı, 2011 yılının aynı döneminde yüzde 69,1 olarak gerçekleşmiştir. 6
II. ÖDEMELER DENGESĠ 1. Cari iģlemler Dengesi 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde ihracat önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 21,8 oranında artarak 81,7 milyar dolardan 99,5 milyar dolara yükselmiştir. Aynı dönemde, imalat sanayii ürünleri ihracatı yüzde 23,2 oranında artarken, madencilik ürünleri ihracatı yüzde 3,7, tarım ve ormancılık ürünleri ihracatı ise yüzde 0,6 oranında artmıştır. 2010 yılında yüzde 61,4 seviyesinde gerçekleşen ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2011 yılının ilk dokuz ayında yüzde 54,8 düzeyine gerilemiştir. Bu gelişmeler sonucunda, dış ticaret açığı 2010 yılı Ocak-Eylül döneminde 48,8 milyar dolar iken 2011 yılının aynı döneminde 82,2 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 7: DıĢ Ticaret Dengesindeki GeliĢmeler Ġhracat Yüzde DeğiĢme Ġthalat Yüzde DeğiĢme (Milyon Dolar) DıĢ Ticaret Dengesi 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Ocak 7.829 9.548-0,7 22,0 11.691 16.903 26,0 44,6-3.862-7.355 ġubat 8.263 10.060-2,0 21,7 11.782 17.519 29,8 48,7-3.519-7.459 Mart 9.886 11.813 21,2 19,5 15.022 21.643 42,8 44,1-5.136-9.830 Nisan 9.396 11.869 24,3 26,3 14.943 20.952 47,7 40,2-5.547-9.083 Mayıs 9.800 10.941 33,4 11,6 14.726 21.104 35,5 43,3-4.926-10.163 Haziran 9.543 11.356 14,6 19,0 15.233 21.603 21,9 41,8-5.690-10.247 Temmuz 9.565 11.866 5,6 24,1 16.078 21.058 25,1 31,0-6.513-9.192 Ağustos 8.523 11.259 8,7 32,1 15.434 19.675 20,5 27,5-6.911-8.416 Eylül 8.909 10.790 5,0 21,1 15.644 21.204 25,3 35,5-6.735-10.414 Ekim 10.964 8,6 17.297 35,4-6.333 Kasım 9.382 5,4 17.135 35,8-7.753 Aralık 11.823 17,6 20.559 36,9-8.736 Toplam 113.883 99.502 11,5 185.544 181.661 31,7-71.661-82.159 Kaynak: TÜİK 7
Tablo 8: Sektörel Ġhracat (Milyon Dolar) Yıllık Yüzde Ocak- Eylül Yüzde 2009 2010 DeğiĢme 2010 2011 DeğiĢme Toplam 102.143 113.883 11,5 81.715 99.502 21,8 Tarım ve Ormancılık 4.347 4.935 13,5 3.401 3.421 0,6 Madencilik 1.683 2.687 59,7 1.975 2.048 3,7 Ġmalat 95.449 105.467 10,5 75.733 93.333 23,2 Diğer Sektörler Toplamı 474 639 34,8 606 700 15,5 SeçilmiĢ Fasıllara Göre Ġhracat Kara taşıtları 12.252 13.814 12,7 10.059 11.777 17,1 Kazan-makine-mek.cihaz 8.133 9.413 15,7 6.788 8.522 25,5 Demir ve çelik 7.641 8.740 14,4 3.476 8.390 35,9 Örme giyim eşyası 6.926 7.731 11,6 5.641 6.437 14,1 Elektrikli makina. cihazlar 6.631 7.530 13,6 5.212 6.260 20,1 Demir veya çelikten eşya 4.545 4.850 6,7 3.476 4.253 22,3 Örülmemiş giyim eşyası 4.295 4.636 7,9 3.357 3.899 16,1 Mineral yakıt. mineral yağlar 3.921 4.470 14,0 3.077 4.949 60,8 İnci kıymetli taş ve mamülleri 5.929 3.747-36,8 2.925 2.381-18,6 Plastik ve mamulleri 3.094 3.717 20,1 2.701 3.441 27,4 Diğer Fasıllar Toplamı 38.777 45.236 16,7 32.304 39.192 21,3 Kaynak: TÜİK Ülke grupları itibarıyla ihracata bakıldığında; 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde geleneksel ihracat pazarımız olan Avrupa Birliğinin payının önceki yılının aynı dönemine göre 1 puan artarak 47,2 ye ulaştığı; öte yandan diğer ülkelerin payının gerilediği, serbest bölgelerin payının ise aynı kaldığı gözlenmektedir. OECD ülkelerinin toplam ihracat içindeki payı ise 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde yüzde 53,8 olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde en fazla ihracat yapılan ülkeler ise sırasıyla Almanya, İtalya, İngiltere, Irak ve Fransa olmuştur. Tablo 9: Ülke Gruplarına Göre Ġhracat (Milyon Dolar) Yıllık Yüzde Ocak-Eylül Yüzde 2009 2010 DeğiĢme 2010 2011 DeğiĢme AB Ülkeleri 47.013 52.685 12,1 37.714 46.971 24,5 Türkiye Serbest Bölgeleri 1.957 2.084 6,5 1.494 1.808 21,0 Diğer Ülkeler 53.172 59.114 11,2 42.506 50.723 19,3 Ülke Grupları OECD Ülkeleri 55.832 61.492 10,1 44.173 53.508 21,1 EFTA Ülkeleri 4.336 2.416-44,3 1.970 1.218-38,2 Karadeniz Ekonomik İşbirliği 12.273 14.456 17,8 10.197 12.906 26,6 Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 5.948 7.617 28,1 5.264 6.756 28,3 Bağımsız Devletler Topluluğu 7.957 10.288 29,3 7.162 9.636 34,5 Türk Cumhuriyetleri 3.399 3.921 15,3 2.805 3.660 30,5 İslam Konferansı Teşkilatı 28.627 32.470 13,4 23.254 26.976 16,0 Toplam 102.143 113.883 11,5 81.715 99.502 21,8 Kaynak: TÜİK 8
İhracatçı Birliklerinin (TİM) kayıtlarına göre 2011 yılı Ekim ayında ihracat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 10,6 oranında artarak 11,9 milyar dolar olmuştur. Böylece, 2011 yılının ilk on ayında toplam ihracat, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 20,2 oranında artarak 111,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 10: Ġhracatçı Birlikleri Kayıtlarına Göre Ġhracat (Milyon Dolar) Ekim Yüzde Ocak-Ekim Yüzde 2010 2011 DeğiĢme 2010 2011 DeğiĢme TOPLAM 10.735 11.877 10,6 92.678 111.380 20,2 Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mam. 361 477 32,0 3.313 4.401 32,8 Yaş Meyve ve Sebze 177 204 15,1 1.617 1.719 6,3 Ağaç Mamulleri ve Orman Ürünleri 273 311 13,9 2.351 2.789 18,6 Tekstil ve Hammaddeleri 627 704 12,3 5.303 6.672 25,8 Kimyevi Maddeler ve Mamulleri 1.145 1.402 22,5 10.127 13.760 35,9 Hazırgiyim ve Konfeksiyon 1.356 1.324-2,4 11.977 13.710 14,5 Otomotiv Endüstrisi 1.693 1.797 6,1 14.338 17.016 18,7 Elektrik - Elektronik Mak. Bilişim 944 1.008 6,8 7.743 8.671 12,0 Makine ve Aksamları 599 754 25,9 5.146 6.859 33,3 Demir ve Demir Dışı Metaller 551 600 8,9 4.728 5.869 24,1 Çelik 1.174 1.324 12,7 10.065 12.818 27,4 Çimento Cam Seramik ve Toprak 295 280-5,1 2.684 2.737 2,0 Madencilik Ürünleri 359 336-6,5 3.054 3.207 5,0 Diğer Sektörler Toplamı 1.180 1.357 15,0 10.233 11.152 9,0 Kaynak: TİM İç talepteki hızlı yükselişin bir sonucu olarak artma eğilimine giren ithalat hacmi, 2011 yılının ilk dokuz aylık döneminde de bu trendini devam ettirmiş ve geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 39,1 oranında artarak 181,7 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Söz konusu dönemde en çok ithalat yapılan ülkeler sırasıyla Almanya, Rusya Federasyonu, Çin ve ABD olmuştur. Tablo 11: GeniĢ Ekonomik Gruplara Göre Ġthalat (Milyon Dolar) Yıllık Yüzde Ocak-Eylül Yüzde 2009 2010 DeğiĢme 2010 2011 DeğiĢme Toplam Ġthalat 140.928 185.544 31,7 130.554 181.661 39,1 Yatırım Malları 21.463 28.818 34,3 18.933 27.928 47,5 Ara malları 99.510 131.445 32,1 94.169 130.662 38,8 Tüketim Malları 19.290 24.735 28,2 17.066 22.488 31,8 Diğer 666 546-18,1 386 583 51,1 Enerji İthalatı (27. Fasıl) 29.905 38.497 28,7 27.081 39.267 45,0 Enerji Dışı İthalat 111. 023 147.047 32,4 103.473 142.394 37,6 Kaynak: TÜİK * Alt kalemlerdeki yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir. 2010 yılında ithalatta en büyük paya sahip ürünler mineral yakıtlar ve yağlar, makinateçhizat, elektrikli makina ve cihazlar, demir-çelik ve kara taşıtları olmuştur. 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde de bu durum devam etmiştir. 9
Tablo 12: SeçilmiĢ Fasıllara Göre Ġthalat (Milyon Dolar) Yıllık Yüzde Ocak-Eylül Yüzde 2009 2010 DeğiĢme 2010 2011 DeğiĢme Toplam Ġthalat 140.928 185.544 31,7 130.554 181.661 39,1 -Mineral yakıt. yağlar 29.905 38.497 28,7 27 081 39 267 45.0 -Kazan. makine. mek. cihaz 17.132 21.267 24,1 14.877 20.474 37,6 -Demir ve çelik 11.352 16.121 42,0 11.733 15.255 30,0 -Elek. Makine ve cihazlar 12.243 14.642 19,6 10.400 12.595 21,1 -Kara taşıtları 8.976 13.419 49,5 8.592 12.711 47,9 -Plastik ve mamulleri 6.944 9.730 40,1 7.055 9.769 38,5 -Eczacılık ürünleri 4.080 4.410 8,1 3.177 3.408 7,3 -Organik kimyasal ürünler 3.342 4.400 31,7 3.222 4.273 32,6 -Optik alet ve cihazlar 2.833 3.438 21,3 2.406 3.082 28,1 -Pamuk, pamuk ipliği 2.099 3.386 61,3 2.441 3.058 25,3 -İnci, kıymetli taş ve mam. 2.004 3.037 51,6 2.088 5.830 179,2 -Diğer Fasıllar Toplamı 40.018 53.197 32,9 37.482 51.940 38,6 Kaynak: TÜİK a. Hizmetler Dengesi 2010 yılında 16 milyar dolar olarak gerçekleşen net turizm gelirleri, 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 18 oranında artarak 14,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde hizmetler başlığının diğer önemli bir kalemi olan taşımacılık kaleminde 2,0 milyar dolar tutarında net gelir elde edilmiştir. İnşaat hizmetlerinden elde edilen döviz geliri ise 2011 yılının ilk dokuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 13 oranında azalarak 518 milyon dolara gerilemiştir. Bu gelişmeler sonucunda, 2010 yılının Ocak-Eylül döneminde toplam 11,5 milyar dolar fazla veren hizmetler dengesi kalemi, 2011 yılının aynı döneminde yüzde 27 oranında bir artış göstererek 14,5 milyar dolar fazla vermiştir. Hizmetler dengesi kalemi 2010 yılının tamamında ise 15,0 milyar dolar fazla vermiştir. b. Gelir Dengesi 2010 yılının tamamında 7,1 milyar dolar net çıkış kaydeden gelir dengesi kaleminde 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde 6,3 milyar dolarlık net çıkış gerçekleşmiştir. Bu dönemde yatırım geliri başlığı altında yer alan doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlar kaleminde görülen net çıkışlar sırasıyla 2,4 milyar dolar, 906 milyon dolar ve 2,9 milyar dolar olmuştur. Diğer yatırımların alt bileşenlerinden olan faiz giderleri ise aynı dönemde yüzde 8 oranında azalarak 3,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. c. Cari Transferler 2010 yılında 1,5 milyar dolar olarak gerçekleşen cari transferler, 2011 yılının Ocak-Eylül döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 18 oranında artarak 1,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Cari transfer hesabı altında yer alan işçi gelirleri 2010 yılının aynı dönemine göre yüzde 5 oranında artarak 729 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. 10
Tablo 13: Cari ĠĢlemler Dengesi Yıllık (Milyon Dolar) Ocak-Eylül 2009 2010 2010 2011 I. DıĢ Ticaret Dengesi -24,850-56,445-37,648-70,058 1.İhracat f.o.b. 102,143 113,883 81,714 99,502 2.İthalat c.i.f. -140,929-185,544-130,553-181,661 3.Diğer II. Hizmetler Dengesi (Net) 16,749 15,035 11,483 14,530 1.Taşımacılık 1,290 1,145 938 1,986 2.Turizm 17,103 15,981 12,081 14,244 3.İnşaat Hizmetleri 1,090 859 595 518 4.Sigorta Hizmetleri -527-469 -312-359 5.Finansal Hizmetler -362-234 -187-539 6.Diğer Ticari Hizmetler -1,286-1,340-930 -944 7.Resmi Hizmetler -846-869 -636-768 8.Diğer Hizmetler 287-38 -66 392 III. Gelir Dengesi -8,189-7,137-5,035-6,292 1. Ücret Ödemeleri -105-130 -92-113 2. Yatırım Geliri -8,084-7,007-4,943-6,179 Doğrudan Yatırımlar -2,732-2,185-1,108-2,413 Portföy Yatırımları 267-491 -536-906 Diğer Yatırımlar -5,619-4,331-3,299-2,860 Faiz Geliri 1,685 1,094 756 869 Faiz Gideri -7,304-5,425-4,055-3,729 Uzun Vade -6,763-5,105-3,825-3,259 Kısa Vade -541-320 -230-470 IV. Cari Transferler 2,299 1,448 990 1,164 Cari ĠĢlemler Dengesi -13,991-47,099-30,210-60,656 Kaynak: TCMB 2. Sermaye Hareketleri Dengesi ve Uluslararası Rezervler 2010 yılını 42,9 milyar dolar tutarında net girişle kapatan sermaye ve finans hesabına bakıldığında; 2011 yılının Ocak-Eylül döneminde doğrudan, portföy ve diğer yatırımlar şeklinde olmak üzere 48,4 milyar dolar tutarında net sermaye girişinin gerçekleştiği görülmektedir. Aynı dönemde yurt dışında yerleşik kişilerin yurt içinde yaptıkları net doğrudan yatırımlar bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 100,3 oranında artarak 10,9 milyar dolar olmuştur. Doğrudan yatırımlar altında yer alan yurt dışında yerleşik kişilerin net gayrimenkul alımları ise aynı dönemde 1,5 milyar dolara ulaşmıştır. Ocak-Eylül döneminde, yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışında yaptıkları net doğrudan yatırımlar 1,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmeler sonucunda doğrudan yatırımlarda gerçekleşen net sermaye girişi, 2011 yılının ilk dokuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 120 oranında artarak 9,3 milyar dolar olmuştur. Söz konusu rakam 2010 yılında 7,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılında 16,1 milyar dolar olan Türkiye ye portföy yatırımlarında net sermaye girişi, 2011 yılının Ocak-Eylül döneminde 14,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemde, yurtdışında yerleşik kişiler borçlanma senedi piyasasında 8,6 milyar dolarlık DİBS alımı gerçekleştirirken, Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen yurt dışı tahvillerin net büyüklüğü ise 3,3 milyar dolar olmuştur. 2010 yılında bankalar tarafından yurtdışında başlatılan tahvil ihraçları 2011 yılının Ocak-Eylül döneminde de devam etmiş olup ihraç tutarı 2,3 milyar dolara ulaşmıştır. 11
Tablo 14: Sermaye Hareketleri Yıllık (Milyon Dolar) Ocak-Eylül 2009 2010 2010 2011 Sermaye ve Finans Hesapları 8,925 42,909 28,053 48,391 1. Doğrudan Yatırımlar 6,858 7,620 4,212 9,263 Yurtdışında -1,553-1,464-1,236-1,652 Yurtiçinde 8,411 9,084 5,448 10,915 2. Portföy Yatırımları 227 16,093 13,076 14,364 Varlıklar -2,711-3,524-2,391 2,195 Yükümlülükler 2,938 19,617 15,467 12,169 -Hisse Senetleri 2,827 3,468 2,554-449 -Borç Senetleri 111 16,149 12,913 12,618 3. Diğer Yatırımlar 1,993 32,061 19,295 30,157 Varlıklar 10,985 7,106 5,962 11,651 Yükümlülükler -8,992 24,955 13,333 18,506 -Ticari Krediler -1,095 2,140-29 3,685 -Krediler -13,903 8,563 938 15,805 -Genel Hükümet 922 1,405 1,364-353 -Bankalar -4,450 12,895 4,918 10,442 -Diğer Sektörler -10,375-5,737-5,344 5,716 -Mevduatlar 4,063 13,788 11,951-1,499 -Diğer Yükümlülükler 1,943 464 473 515 4. Rezerv Varlıklar -111-12,809-8,480-5,393 Net Hata Noksan 5,066 4,190 2,157 12,265 Kaynak: TCMB Diğer yatırımlar kaleminde, 2010 yılının Ocak-Eylül döneminde 19,3 milyar dolar, 2011 yılının aynı döneminde ise 30,2 milyar dolar net giriş gerçekleşmiştir. 2011 yılının ilk dokuz ayında, genel hükümetin net kredi kullanımı 0,4 milyar dolar azalırken bankalar ve diğer sektörler sırasıyla 10,4 milyar dolar ve 5,7 milyar dolar net kredi kullanımında bulunmuştur. Geçen yılın aynı döneminde 6,5 milyar dolar net borç ödeyici konumunda olan bankalar ve diğer sektörler tarafından kullanılan uzun vadeli kredi miktarı, 2011 yılının Ocak-Eylül döneminde 7,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Yurt dışı bankalar ve kişilerin mevduatındaki azalış 2011 yılının ilk dokuz ayında, Temmuz ve Ağustos aylarındaki hızlı artışa bağlı olarak, 9 milyar dolar seviyesine gerilemiştir. 2010 yılının Ocak-Eylül döneminde 8,5 milyar dolar olan resmi rezervlerdeki artış, 2011 yılının aynı döneminde 5,4 milyar dolar olmuştur. Ayrıca, aynı dönemde net hata ve noksan kalemi 12,3 milyar dolara yükselmiş ve cari açığın finansmanında önemli bir paya sahip olmuştur. 2010 yılı sonunda 80,7 milyar dolar seviyesinde bulunan Merkez Bankası brüt rezervleri geçici verilere göre 2011 yılı Eylül ayında, 87,5 milyar dolara yükselmiştir. 2011 yılının üçüncü çeyreğinde, AB borç krizi ve ABD ekonomisine ilişkin riskler ve kaygılar nedeniyle yaşanan sermaye çıkışlarına karşılık Merkez Bankasının ihale ve/veya doğrudan müdahale yoluyla döviz satımı gerçekleştirmesi, rezervlerdeki artışı sınırlamıştır. 12
ġekil 2: Merkez Bankası Uluslararası Rezervleri (Milyar Dolar) Kaynak: TCMB 13
III. MERKEZĠ YÖNETĠM BÜTÇESĠ 2011 yılı Ocak-Ekim döneminde merkezi yönetim bütçesi gelirleri 243,7 milyar TL, harcamaları ise 245,4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Geçen yılın aynı dönemine göre, merkezi yönetim bütçesi gelirleri yüzde 17,8, harcamaları ise yüzde 6,7 oranında artış göstermiş, böylece 2010 yılı ilk on ayında 23,1 milyar TL olan merkezi yönetim bütçesi açığı 2011 yılının aynı döneminde 1,7 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde faiz dışı fazla ise 35,8 milyar TL olmuştur. Ekonomik aktivitenin güçlü seyretmesinin yanı sıra çeşitli kamu alacaklarına yönelik sağlanan ödeme kolaylığının da etkisiyle bütçe gelirleri performansı yılın ilk on ayında güçlü seyretmiştir. İç talepte ve ithalatta yaşanan canlanmayla dolaylı vergilerde sağlanan yüksek performans sonucunda vergi gelirleri 2010 yılı aynı dönemine göre yüzde 22,1 oranında bir artış göstermiştir. Diğer taraftan, personel giderleri, mal ve hizmet alımı giderleri ve sermaye giderlerinde yaşanan artışların etkisiyle 2010 yılı ilk on ayına göre merkezi yönetim bütçesi faiz dışı harcamalarında ortaya çıkan yüzde 10,3 oranında artışa rağmen; faiz ödemelerindeki yüzde 9,6 oranında düşüş sonucunda, 2010 yılı aynı dönemine göre toplam harcamalardaki artış yüzde 6,7 oranında olmuştur. Bu dönemde bütçe başlangıç ödeneğine göre harcamaların gerçekleşme oranı ise yüzde 78,5 olmuştur. Tablo 15: Merkezi Yönetim Bütçesi Büyüklükleri (Milyon TL) Ocak-Ekim 2010 2011 Artış (%) 2011 Bütçe BaĢ. Ödeneği Gerç. Oranı (%) Gelirler 206.906 243.735 17,8 279.026 87,4 Genel Bütçe Gelirleri 200.214 235.907 17,8 271.650 86,8 Vergi Gelirleri 170.411 208.126 22,1 232.220 89,6 Vergi Dışı Gelirler 25.718 24.104-6,3 27.981 86,1 Sermaye Gelirleri 2.459 2.389-2,9 9.992 23,9 Alınan Bağış ve Yardımlar 1.472 1.073-27,1 1.239 86,6 Alacaklardan Tahsilat 153 215 40,7 218 98,8 Özel Bütçe Gelirleri 4.994 5.943 19,0 5.484 108,4 Düzenleyici ve Denet. Kurullar 1.698 1.885 11,0 1.893 99,6 Harcamalar 230.030 245.442 6,7 312.573 78,5 Faiz DıĢı Harcamalar 188.561 207.968 10,3 265.073 78,5 Personel Giderleri 52.753 61.786 17,1 72.299 85,5 Sosyal Güv. Kur. Devlet Primi 8.958 10.499 17,2 12.737 82,4 Mal ve Hizmet Alımları 19.275 23.482 21,8 30.049 78,1 Cari Transferler 84.680 87.717 3,6 115.778 75,8 Sermaye Giderleri 14.852 17.508 17,9 21.698 80,7 Sermaye Transferleri 3.312 2.980-10,0 4.300 69,3 Borç Verme 4.730 3.996-15,5 6.436 62,1 Yedek Ödenek 0 0 0,0 1.774 0,0 Faiz Harcamaları 41.470 37.474-9,6 47.500 78,9 Bütçe Dengesi -23.125-1.707-92,6-33.546 5,1 Faiz DıĢı Denge 18.345 35.767 95,0 13.954 256,3 Kaynak: Maliye Bakanlığı 14
2011 yılı Ocak-Ekim döneminde, genel bütçe gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 17,8 oranında artarak 235,9 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Genel bütçe gelirleri içerisinde, 2010 yılı aynı dönemine göre vergi gelirleri yüzde 22,1 oranında artarak 208,1 milyar TL olurken, vergi dışı gelirler yüzde 6,3 oranında azalmış ve 24,1 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Özel bütçe gelirleri ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 19 oranında artış göstermiştir. Tablo 16: Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Milyon TL) Ocak-Ekim 2010 2011 ArtıĢ (%) 2011 Bütçe BaĢ. Ödeneği Gerç. Oranı (%) Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 206.906 243.735 17,8 279.026 87,4 Genel Bütçe Gelirleri 200.214 235.907 17,8 271.650 86,8 Vergi Gelirleri 170.411 208.126 22,1 232.220 89,6 Gelir, Kar ve Ser. Kaz. Üz. Al. Ver. 48.636 60.271 23,9 70.495 85,5 Gelir Vergisi 33.529 40.304 20,2 47.346 85,1 Kurumlar Vergisi 15.107 19.967 32,2 23.149 86,3 Mülkiyet Üzerinden Al. Ver. 4.917 5.829 18,6 6.124 95,2 Motorlu Taşıtlar Vergisi 4.771 5.640 18,2 5.906 95,5 Diğer 146 189 29,4 218 86,5 Dahilde Alınan Mal ve Hizmet Ver. 75.239 85.967 14,3 97.187 88,5 Dahilde Alınan KDV 22.005 25.647 16,6 26.830 95,6 ÖTV 46.449 52.627 13,3 61.146 86,1 Banka ve Sig. Muam. Vergisi 3.014 3.575 18,6 4.278 83,5 Özel İletişim Vergisi 3.424 3.689 7,7 4.473 82,5 Diğer 347 429 23,6 460 93,2 Uluslararası Tic. ve Mua. Alınan Ver. 31.180 43.764 40,4 44.767 97,8 İthalde Alınan KDV 28.559 39.910 39,7 41.040 97,2 Diğer 2.622 3.854 47,0 3.727 103,4 Diğer Vergiler 598 95-84,1 70 135,9 İd. Harçlar ve Üc. San. Dışı Arizi S. 5.717 6.902 20,7 7.837 88,1 Diğer vergi ve harçlar 4.125 5.298 28,4 5.740 92,3 Vergi DıĢı Gelirler 25.718 24.104-6,3 27.981 86,1 Sermaye Gelirleri 2.459 2.389-2,9 9.992 23,9 Alınan BağıĢ ve Yardımlar 1.472 1.073-27,1 1.239 86,6 Alacaklardan Tahsilât 153 215 40,7 218 98,8 Özel Bütçe Gelirleri 4.994 5.943 19,0 5.484 108,4 Düz. ve Denet. Kurumların Gelirleri 1.698 1.885 11,0 1.893 99,6 Kaynak: Maliye Bakanlığı 2011 yılı Ocak-Ekim döneminde gelir, kar ve sermaye kazancı üzerinden alınan vergilerden gelir vergisi tahsilâtı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 20,2 oranında artarak 40,3 milyar TL olmuştur. Kurumlar vergisi ise yüzde 32,2 oranında artarak 20 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Böylece gelir, kar ve sermaye kazancı üzerinden alınan vergiler 60,3 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde yapılan Motorlu Taşıtlar Vergisi tahsilatı ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18,2 oranında artarak 5,6 milyar TL düzeyinde olmuştur. 15
Yurtiçi talepteki canlanmaya bağlı olarak dahilde alınan mal ve hizmet vergileri tahsilâtı yılın ilk on ayında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 14,3 oranında artarak 86 milyar TL olmuştur. Bu artışta dahilde alınan KDV tahsilâtındaki yüzde 16,6 ve özel tüketim vergisi (ÖTV) tahsilâtındaki yüzde 13,3 oranındaki artışlar etkili olmuştur. Ayrıca bu dönemde, BSMV tahsilâtı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18,6 oranında, özel iletişim vergisi ise yüzde 7,7 oranında artmıştır. Dış ticaret hacminin yüksek seyretmesinin de katkısıyla Ocak-Ekim döneminde, uluslararası ticaret ve muamelelerden alınan vergiler 2010 yılı aynı dönemine göre yüzde 40,4 oranında artarak 43,8 milyar TL dolayında gerçekleşmiştir. Bu artışta, önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 39,7 artan ithalde alınan KDV tahsilatı etkili olmuştur. Harç gelirleri tahsilatı ise önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 20,7 oranında artarak 6,9 milyar TL, diğer vergi ve harçlar ise yüzde 28,4 oranında artarak 5,3 milyar TL dolayında gerçekleşmiştir. Ayrıca Ekim ayı sonu itibarıyla 6111 Sayılı Kanun kapsamında tahsil edilen genel bütçe vergi gelirleri, teşebbüs mülkiyet gelirleri ile faiz, pay ve ceza gelirleri toplam tutarı 11,7 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. 2011 yılı Ocak-Ekim döneminde Merkezi Yönetim Bütçesi faiz dışı harcamaları önceki yıla göre yüzde 10,3 oranında artarak 208 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Faiz dışı harcamalar içerisinde personel giderleri önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 17,1 artışla 61,8 milyar TL, mal ve hizmet alım giderleri ise; çeşitli kurumların bitüm, enerji alımları, aşı, ilaç, tıbbı sarf malzemesi alımları, aydınlatma giderleri ve hizmet alımları gibi kalemleri de içeren diğer mal hizmet alımlarındaki artışlar sonucunda 2010 yılı aynı dönemine göre yüzde 21,8 oranında artarak 23,5 milyar TL olmuştur. 16
Tablo 17: Merkezi Yönetim Bütçesi Harcamaları Ocak-Ekim 2010 2011 ArtıĢ (%) 2011 Bütçe BaĢ. Ödeneği (Milyon TL) Gerç. Oranı (%) Merkezi Yönetim Bütçesi Harcamaları 230.030 245.442 6,7 312.573 78,5 Faiz DıĢı Harcamalar 188.561 207.968 10,3 265.073 78,5 Personel Giderleri 52.753 61.786 17,1 72.299 85,5 Sos. Güv. Kur. Devlet Primi 8.958 10.499 17,2 12.737 82,4 Mal ve Hizmet Alımları 19.275 23.482 21,8 30.049 78,1 Sağlık Harcamaları 4.253 4.445 4,5 4.941 90,0 Diğer 15.022 19.037 26,7 25.108 75,8 Cari Transferler 84.680 87.717 3,6 115.778 75,8 KİT Görev Zararları 2.362 37-98,4 3.119 1,2 Sos. Güv. Kuruluşları 48.174 45.296-6,0 63.999 70,8 Gelirden Ayrılan Paylar 21.522 24.974 16,0 28.662 87,1 Tarımsal Destekleme 5.039 5.739 13,9 6.000 95,6 Diğer 7.583 11.670 53,9 13.998 83,4 Sermaye Giderleri 14.852 17.508 17,9 21.698 80,7 Sermaye Transferleri 3.312 2.980-10,0 4.300 69,3 Borç Verme 4.730 3.996-15,5 6.436 62,1 Yurtiçi 4.253 3.402-20,0 5.916 57,5 Yurtdışı 477 595 24,6 520 114,4 Yedek Ödenek 0 0 0,0 1.774 0,0 Faiz Harcamaları 41.470 37.474-9,6 47.500 78,9 İç Borç Faizi 35.939 30.890-14,0 37.859 81,6 Dış Borç Faizi 5.362 6.163 14,9 7.490 82,3 Diğer Faiz Gid. ve Türev Ürün Gid. 168 421 150,2 2.151 19,6 Kaynak: Maliye Bakanlığı Cari transferlerde ise; KİT görev zararları 2010 yılı aynı dönemine göre yüzde 98,4 oranında azalırken, sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferler; 6111 sayılı Kanun kapsamında yapılan yapılandırmanın sosyal güvenlik kurumları gelirlerini olumlu yönde etkilemesiyle, yüzde 6 oranında azalarak 45,3 milyar TL olmuştur. Bu dönemde, tarımsal desteklemeye yönelik transferler geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 13,9 oranında, genel bütçe vergi gelirlerinden mahalli idarelere ve fonlara ayrılan paylar ise genel bütçe vergi performansına bağlı olarak yüzde 16 oranında artmıştır. Böylece cari transferler, 2011 yılı ilk on ayında, önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,6 artarak 87,7 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde özellikler altyapı yatırımlarındaki artış sonucunda sermaye giderleri önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 17,9 artarak 17,5 milyar TL dolaylarında gerçekleşirken, sermaye transferleri yüzde 10 azalarak 3 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Borç verme kalemi ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 15,5 oranında azalmıştır. 2011 yılı ilk on ayında, merkezi yönetim bütçesi faiz harcamaları önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 9,6 oranında azalarak 37,4 milyar TL olarak gerçekleşmiş, faiz harcamaları için ayrılan bütçe ödeneğinin yüzde 78,9 u bu dönemde kullanılmıştır. Bu dönemde, 30,9 milyar TL iç borç faiz ödemesi, 6,2 milyar TL lik ise dış borç faiz ödemesi gerçekleştirilmiştir. 17
Tablo 18: Merkezi Yönetim Bütçesi Borç Stoku 2010 2011 (Yılsonu) (Eylül) (Milyon TL) DeğiĢme (%) Merkezi Yönetim Brüt Borç Stoku 473.561 514.491 8.6 Ġç Borç Stoku 352.841 366.695 3.9 DıĢ Borç Stoku 120.720 147.796 22.4 Borç Stoku Döviz-Faiz Yapısı 473.561 514.491 8.6 TL-Sabit Faizli 170.322 187.517 10.1 TL-Değişken Faizli 177.025 174.593-1.4 Döviz Cinsinden ve Dövize Endeksli 126.214 152.382 20.7 Sabit Faizli 94.929 115.959 22.2 Değişken Faizli 31.285 36.423 16.4 Borç Stokunun Alacaklıya Göre Dağılımı Ġç Borç Stoku 352.841 366.695 3.9 Piyasa 301.448 307.384 2.0 Kamu Kesimi 51.393 59.311 15.4 DıĢ Borç Stoku 120.720 147.796 22.4 Kredi 52.410 62.774 19.8 Tahvil İhracı 68.309 85.022 24.5 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Merkezi yönetim bütçesi borç stoku verileri incelendiğinde; Merkezi Yönetim Brüt Borç Stokunun 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla, 2010 yılsonuna göre yüzde 8,6 oranında artarak 514,5 milyar TL ye yükseldiği görülmektedir. Bu dönemde iç borç stoku yüzde 3,9 oranında artarak 366,7 milyar TL, dış borç stoku ise yüzde 22,4 oranında artarak 147,8 milyar TL olmuştur. Brüt borç stoku içerisinde TL cinsinden sabit faizli borçlar 2010 yılsonuna göre yüzde 10,1 artarken, TL cinsinden değişken faizli borçlar ise yüzde 1,4 azalmıştır. Döviz cinsinden borçlar; 2010 yılsonuna göre yüzde 20,7 artarak 152,4 milyar TL olmuştur. Döviz cinsi borçlardan 116 milyar TL si sabit faizli, 36,4 milyar TL si ise değişken faizlidir. Borçlanmanın alıcılara göre dağılımında ise; 2011 yılında, Eylül ayı itibarıyla piyasaya olan borçlanma 2010 yılsonuna göre yüzde 2 oranında artışla 307,4 milyar TL olarak gerçekleşirken; kamu kesimine olan borçların ise yüzde 15,4 oranında artarak 59,3 milyar TL olduğu görülmektedir. 2010 yılsonuna göre 2011 yılı Ocak-Eylül döneminde, dış borç stoku içerisinde yer alan uluslararası kuruluşlardan ve hükümet kuruluşlarından kullanılan krediler yüzde 19,8 ve yurt dışına yönelik tahvil ihracı yoluyla oluşan yükümlülükler yüzde 24,5 oranında artış göstermiştir. 18
ġekil 3 : Ġç Borçlanma Faiz Oranı (Yıllık BileĢik) IV. PARASAL BÜYÜKLÜKLER VE MALĠ PĠYASALARDAKĠ GELĠġMELER 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla 2010 yılı sonuna göre, Net Dış Varlıklar yaklaşık 8,7 milyar dolar artarken, İç Döviz Yükümlülükleri de 5,9 milyar dolar artmıştır. Varlık ve yükümlülük kalemlerinde görülen bu gelişme neticesinde Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu aynı dönemde 2,8 milyar dolar artarak 53,1 milyar dolara yükselmiştir. Bu dönemde Merkez Bankası Net Rezervleri 6,8 milyar dolar artarak 87 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Tablo 19: Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu* 2008 2009 2010 2011 (Milyon Dolar) Aralık Aralık Aralık Temmuz Ağustos Eylül Net Döviz Pozisyonu 36.300,60 37.271,80 50.277,50 56.219,27 55.311,52 53.118,25 - Net Dış Varlıklar 60.509,40 61.431,30 74.108,80 86.781,70 83.016,06 82.853,83 Net Rezervler 69.541,80 70.237,30 80.211,70 92.531,51 88.577,56 87.048,39 KMDTH ve SDMH(-)** 13.582,50 12.888,80 11.344,80 11.305,91 9.276,43 9.078,16 Diğer 4.550,10 4.082,80 5.241,90 5.556,10-70,77-97,89 - İç Döviz Yükümlülükleri 24.208,90 24.159,50 23.831,40 30.562,43 27.704,54 29.735,58 Döviz Olarak Takip Olunan Mev. 10.405,70 10.562,20 4.850,40 5.787,14 4.643,34 3.964,50 Hazine Mevduatı 7.951,70 8.739,80 4.444,20 5.148,07 4.166,43 3.494,37 Bankaların Döviz Mevduatı 13.803,20 13.597,30 18.980,90 24.775,29 23.061,19 25.771,07 Kaynak: TCMB günlük vaziyet *Ayın son Cuma günü itibarıyla ** KMDTH: Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabı, SDMH: Süper Döviz Mevduat Hesabı Merkez Bankası Net İç Varlıkları 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla -26,1 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu dönemde, Net İç Varlıkları oluşturan Toplam İç Krediler -14,1 milyar TL seviyesinde, Diğer İç Varlıklar kalemi ise -11,9 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Toplam İç Krediler kaleminin alt detaylarını oluşturan kalemlerden Değerleme Hesabı bir önceki ay sonuna göre 4 milyar TL azalmıştır. 19
Tablo 20: Merkez Bankası Analitik Bilançosu* (Milyon TL) 2008 2009 2010 2011 Aralık Aralık Aralık Temmuz Ağustos Eylül Net Döviz Pozisyonu+Net İç Varlıklar = 54.001,1 50.731,8 70.617,3 77.444,7 75.310,6 71.960,8 MBP Net Döviz Pozisyonu(NDP) 54.719,5 56.120,2 77.729,0 93.897,4 96.540,7 98.019,1 - Net Dış Varlıklar 91.211,9 92.497,2 114.572,3 144.942,8 144.896,2 152.890,2 - İç Döviz Yükümlülükleri 36.492,4 36.376,9 36.843,3 51.045,4 48.355,5 54.871,1 Net İç Varlıklar (I+II) -718,3-5.388,4-7.111,7-16.452,7-21.230,1-26.058,4 I- Top. İç Kred. (1+2+3+4+5) 7.519,0 4.121,6 1.368,4-6.623,4-10.219,3-14.147,2 1- Hazinenin Borçları 13.722,4 8.645,8 7.924,9 7.873,1 8.025,5 7.960,9 a. DİBS 13.763,0 8.708,3 8.023,0 7.943,2 8.107,8 8.050,8 b. Dövize Endeksli DİBS 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 c. Diğer -40,6-62,5-98,1-70,2-82,3-89,8 2- Değerleme Hesabı -6.203,7-5.010,1-7.445,9-15.739,1-19.762,8-23.779,5 3- IMF Acil Yardımı 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4 - Bankalara Açılan Krd. 0,4 485,8 889,3 1.242,6 1.518,0 1.671,3 5- TMSF'na Kullan. Krd. 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 II- Diğer -8.237,4-9.510,0-8.480,0-9.829,3-11.010,8-11.911,1 REZERV PARA 55.812,5 64.723,5 75.987,0 125.308,0 136.399,6 123.450,4 Emisyon 32.724,8 38.340,3 48.937,6 55.967,7 63.288,0 57.553,3 Bankalar Zor. Karş. 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Bankalar Serbest Mevduat 22.933,9 26.178,7 26.806,0 69.195,3 72.988,8 65.524,1 Diğer 153,8 204,5 243,5 145,0 122,8 372,9 PARASAL TABAN 52.976,3 45.806,1 65.073,9 66.252,4 60.568,7 54.722,8 APİ den Borçlar -2.836,1-18.917,4-10.913,1-59.055,7-75.830,9-68.727,6 MERKEZ BANKASI PARASI 54.001,0 50.731,9 70.617,3 77.444,7 75.310,6 71.960,8 Kamu Mevduatı 1.024,7 4.925,8 5.543,4 11.192,4 14.741,9 17.238,0 Kaynak: TCMB günlük vaziyet * Rakamlar ayın son cuma günü itibarıyladır. Toplamlar yuvarlama sonucu tutmayabilir. Bilançonun pasif kalemleri incelendiğinde, 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla bir önceki aya göre Merkez Bankası Parasının 3,3 milyar TL azalarak 72 milyar TL seviyesinde gerçekleştiği görülmektedir. Söz konusu dönemde, Rezerv Parada görülen 12,9 milyar TL tutarında azalışa karşın APİ den Borçlar kalemindeki azalış Merkez Bankası Parasındaki azalışı sınırlamıştır. Aynı dönemde Rezerv Paranın alt kalemlerinden Emisyon 5,7 milyar TL, Bankalar Serbest Mevduatı 7,5 milyar TL azalmıştır. Tablo 21: Parasal Büyüklüklerdeki GeliĢmeler (Yüzde Değişme) 2011 Eylül / 2011 Eylül / 2011 Eylül / 2011 Ağustos 2010 Aralık 2010 Eylül Emisyon -9,06 17,61 23,81 Rezerv Para -9,49 62,46 84,45 M1 0,53 8,92 21,48 M2 0,93 11,31 19,29 TÜFE 0,75 4,53 6,15 20
2011 yılı Eylül ayı itibarıyla bir önceki ay sonuna göre dolaşımdaki parada görülen düşüşe rağmen, vadesiz TL mevduatındaki yüksek artış sonucunda, M1 para arzı yüzde 0,53 oranında yükselmiştir. Aynı dönemde M1 para arzı ve vadeli YP mevduatlardaki artışın etkisiyle M2 para arzı yüzde 0,93 oranında artış göstermiştir. 2010 yılı sonuna göre bakıldığında ise, M1 para arzının yüzde 8,92; M2 para arzının ise yüzde 11,31 oranında arttığı görülmektedir. Tablo 22. Merkez Bankası Faiz Oranlarında GeliĢmeler PPK Toplantı Tarihleri Faiz Kararı (1) Politika Faizi (1) Gecelik Borçlanma Gecelik Borç Verme 18.May.10-7 6,5 9,0 17.Haz.10 Değişiklik yapılmadı 7 6,5 9,0 15.Tem.10 Değişiklik yapılmadı 7 6,5 9,0 19.Ağu.10 Değişiklik yapılmadı 7 6,5 9,0 16.Eyl.10 Değişiklik yapılmadı 7 6,25 8,75 14.Eki.10 Değişiklik yapılmadı 7 5,75 8,75 11.Kas.10 Değişiklik yapılmadı 7 1,75 8,75 16.Ara.10-0,50 6,5 1,5 9,0 20.Oca.11-0,25 6,25 1,5 9,0 15.Şub.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 23.Mar.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 21.Nis.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 25.May.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 23.Haz.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 21.Tem.11 Değişiklik yapılmadı 6,25 1,5 9,0 04.Ağu.11. (2) 0,50 5,75 5 9,0 23.Ağu.11 Değişiklik yapılmadı 5,75 5 9,0 20.Eyl.11 Değişiklik yapılmadı 5,75 5 9,0 20.Eki.11 Değişiklik yapılmadı 5,75 5 12,50 Kaynak: TCMB (1) Merkez Bankası politika faiz oranındaki karar ve oran. (2) Para Politikası Kurulunun olağanüstü toplantısında alınan karardır. Merkez Bankası Para Politikası Kurulu (PPK), Temmuz ayı toplantısında önceki beş ayda olduğu gibi faiz oranlarında değişiklik yapmamıştır. Ancak 4 Ağustos 2011 tarihinde olağanüstü toplanan PPK, politika faizini 50 baz puan azaltarak yüzde 5,75; gecelik borçlanma faiz oranını da 350 baz puan artırarak yüzde 5 düzeyinde belirlemiştir. Böylece borç verme ile borçlanma arasında 2010 yılı Aralık ayında 750 baz puana yükseltilen fark 400 baz puana çekilmiştir. Kurul, bazı Avrupa ülkelerindeki kamu borcu sorununa ve küresel büyümeye ilişkin endişelere dayanarak faiz oranlarında düzenleme yapmıştır. PPK, kısa vadeli faizlerde oluşabilecek aşağı yönlü oynaklığı azaltmak amacıyla, gecelik borçlanma faizini önemli ölçüde artırarak faiz koridorunu daraltmaya karar vermiştir. Bunun yanı sıra Kurul, küresel ekonomiye dair giderek artan sorunların yurt içi iktisadi faaliyet üzerinde durgunluğa yol açma riskini azaltmak amacıyla politika faizinde ölçülü bir indirime gitmiştir. 21
Tablo 23. Merkez Bankası KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Öncesi) Karar Tarihi Para Türü DeğiĢim (yüzde ) KarĢılık Oranı (yüzde ) 5.12.2008 TL -1 5 Yabancı para -2 9 Piyasadan Çekilen Fon Büyüklüğü 26.04.2010 Yabancı para 0,5 9,5 693,3 Milyon Dolar 29.07. 2010 Yabancı para 0,5 10 719,6 Milyon Dolar 23.09.2010 Yabancı para 1 11 1,5 Milyar Dolar TL 0,5 5,5 2,1 Milyar TL 12.11.2010 TL 0,5 6 2,1 milyar TL Kaynak: TCMB -- Tablo 24. Merkez Bankası TL KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Sonrası) Karar Tarihi 17.12 2010 24.01 2011 24.03 2011 21.04 2011 06.10 2011 Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar 8 12 15 16 16 11 1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay 8 10 15 16 16 11 dâhil) 3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay 7 9 13 13 12,5 11 dâhil) 6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay 7 7 9 9 9 8 dâhil) 1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları 6 6 6 6 6 6 1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli mevduatlar/katılma hesapları 5 5 5 5 5 5 ile birikimli mevduatlar/katılma hesapları 1 yıla kadar vadeli diğer mevduatlar 8 8 13 13 11 11 1-3 yıl arası vadeli diğer yükümlülükler 8 8 13 13 8 8 3 yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler 8 8 13 13 5 5 Özel fon havuzları Piyasadaki Fon Büyüklüğüne Etkisi -7,6 Milyar TL Kaynak: TCMB -9,8 Milyar TL Vadesine karşılık gelen oranlar -19,1 Milyar TL -1,5 Milyar TL 3,2 Milyar TL 27.10 2011 11 Milyar TL Tablo 25. Merkez Bankası YP KarĢılık Oranlarında GeliĢmeler (Vade Ayrımı Sonrası) 21.04. 25.07. 05.08. 05.10. Karar Tarihi 2011 2011 2011 2011 Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar 12 12 11,5 11 1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay dâhil) 12 12 11,5 9 3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay dâhil) 12 12 11,5 11 6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay dâhil) 12 12 11,5 11 1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları 12 12 11,5 11 1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli DTH/yabancı para katılma hesapları ile birikimli DTH/yabancı para katılma hesapları 11 10 9,5 9 3 yıla kadar vadeli yabancı para diğer yükümlülükler (3 yıl 11,5 10 9,5 9 dâhil) 3 yıldan uzun vadeli yabancı para diğer yükümlülükler 11 9 8,5 6 Özel fon havuzları Piyasadaki Fon Büyüklüğüne Etkisi Kaynak: TCMB -1,4 Milyar Dolar Vadesine karşılık gelen oranlar 590 Milyon Dolar 930 Milyon Dolar 1,3 Milyar Dolar Merkez Bankası 2008 krizi ile birlikte zorunlu karşılıkları da politika aracı olarak kullanmaya başlamıştır. Türkiye ye sıcak para girişini azaltmak ve kredi genişlemesinin kontrolsüz büyümesini engellemek amacıyla Merkez Bankası, 2010 yılı Nisan ayından 2011 yılı Temmuz ayına kadar 22
zorunlu karşılıklarda artış yapmıştır. Ayrıca, bankacılık sektöründe vade yapılarına göre bir karşılık oranı belirlenmesi son 1 yılda Merkez Bankasının uyguladığı yeni politikadır. Bankacılık sektöründe borçlar, varlıklara göre daha kısa vadeli durumda olduğundan sektör faiz ve likidite riski ile karşı karşıyadır. Bu da şoklara karşı bankaların hassasiyetini artırmaktadır. Bu yeni düzenlemelerle vade uyumsuzluğu giderilerek borçların vadesi uzatılmaya çalışılmaktadır. 2011 yılı Temmuz ayından itibaren zorunlu karşılıklarda indirim yapılmaya başlanmıştır. 25 Temmuz 2011 tarihinde bankacılık sektöründe yükümlülüklerin vadesinin uzamasını teşvik etmek amacıyla, yabancı para zorunlu karşılık oranları uzun vadeli yükümlülükler için azaltılmıştır. Euro Bölgesinde ortaya çıkan borç krizi ve küresel piyasalarda yeni bir durgunluk dönemine girileceği endişesi 2011 yılının üçüncü çeyreğinde zorunlu karşılıklarda düşüş kararlarının alınmasına yol açmıştır. 5 Ağustos 2011 tarihinde yabancı para zorunlu karşılık oranları tüm vadeler için 0,5 puan azaltılmıştır. Bunu müteakip, piyasaya döviz likiditesi sağlamak ve aynı zamanda bankacılık sisteminin yabancı para yükümlülüklerinin vadelerinin uzamasını teşvik etmek amacıyla yabancı para zorunlu karşılık oranları 5 Ekim 2011 tarihinde yeniden belirlenmiştir. Küresel ekonomiye dair belirsizliklerin devam etmesi ve dövizde yaşanan dalgalanmalar sonucu 2011 yılı Ekim ayında TL zorunlu karşılık oranları, özellikle 27 Ekim 2011 tarihinde ciddi oranda olmak üzere, iki kez indirilmiştir. Tablo 26. ĠMKB 100 Endeksinin Getirisi (Yüzde Değişme) Aylık Bazda Yıllık Bazda Dolar Bazında Nominal Reel Getiri Nominal Reel Getiri Nominal Getiri Getiri ÜFE TÜFE Getiri ÜFE TÜFE Aylık Yıllık 2007 Aralık 2,4 2,3 2,2 42,0 34,0 31,0 3,5 72,1 2008 Aralık 4,5 8,3 4,9-51,6-55,3-56,1 7,3-63,2 2009 Aralık 16,5 15,7 15,9 96,6 85,6 84,6 16,1 101,2 2010 Ocak 3,5 2,9 1,6 110,7 98,2 94,8 3,7 132,2 Şubat -9,0-10,5-10,3 106,9 93,7 87,9-12,2 127,3 Mart 13,7 11,6 13,1 119,4 102,1 100,3 15,3 141,5 Nisan 4,3 1,9 3,7 86,3 68,7 69,0 7,2 99,5 Mayıs -7,8-6,7-7,4 55,4 42,3 42,4-13,2 52,2 Haziran 0,8 1,3 1,4 48,4 37,9 37,0 0,4 43,8 Temmuz 9,2 9,3 9,7 40,4 29,7 30,5 14,2 37,1 Ağustos 0,2-1,0-0,2 28,8 18,2 18,9-0,9 26,7 Eylül 9,7 9,1 8,3 37,3 26,1 25,7 15,6 40,5 Ekim 4,5 3,3 2,7 45,7 32,6 34,2 5,5 51,1 Kasım -5,0-4,7-5,0 44,1 33,2 34,3-9,3 42,5 Aralık 1,0-0,3 1,3 24,9 14,8 17,4-1,5 20,9 2011 Ocak -4,1-6,3-4,5 15,8 4,5 10,4-7,8 7,4 Şubat -3,2-4,8-3,9 23,3 11,2 18,4-2,8 18,9 Mart 5,1 3,9 4,7 14,0 3,5 9,6 9,0 12,4 Nisan 7,5 6,8 6,5 17,5 8,5 12,7 9,1 14,3 Mayıs -9,0-9,1-11,1 15,9 5,7 8,2-13,1 14,5 Haziran 0,4 0,3 1,8 15,4 4,7 8,6-1,5 12,4 Temmuz -1,5-1,5-1,1 4,1-5,7-2,1-4,9-6,4 Ağustos -13,4-14,9-14,0-10,0-19,0-15,7-17,0-21,6 Eylül 10,7 9,0 9,8-9,2-19,1-14,5 4,3-29,2 Kaynak: TÜİK, İMKB 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla İMKB 100 endeksi aylık bazda yüzde 10,7 artarken, yıllık bazda yüzde 9,2 oranında azalmıştır. 2011 yılı Temmuz ve Ağustos aylarında İMKB 100 endeksinde 23
TL Dolar Ekonomik Gelişmeler Kasım 2011 ciddi düşüş gözlenmiştir. Reel bazda getiri incelendiğinde, 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla, TÜFE ye göre yıllık yüzde 14,5 seviyesinde reel kayıp gerçekleştiği görülürken, ÜFE rakamlarının daha yüksek olması nedeniyle ÜFE ye göre yıllık bazda reel kayıp yüzde 19,1 olarak gerçekleşmiştir. İMKB 100 endeksi dolar bazında aylık yüzde 4,3 oranında artarken, yıllık bazda 29,2 oranında düşmüştür. ġekil 4: ĠMKB 100 Endeksi 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 3.200 2.800 2.400 2.000 1.600 İMKB-100 Endeks (TL) 30 Günlük Har. Ort. (TL) İMKB-100 Endeks (Dolar) Kaynak: İMKB Tablo 27. Bankacılık Sektöründe Kredi ve Mevduatların GeliĢimi (Yüzde Değişme) 2011 Eylül / 2011 Ağustos 2011 Eylül / 2010 Aralık 2011 Eylül / 2010 Eylül Toplam Mevduat (Bankalararası Hariç) -0,6 11,4 20,1 Yurtiçi Yerleşikler Toplam TL Mevduat -1,7 8,9 20,2 Yurtiçi Yerleşikler Toplam YP Mevduat ($) -2,6-1,1-3,9 Toplam Krediler 1,9 29,4 47,3 Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri 2,0 29,5 47,0 Mevduat Bankaları Yurtiçi TL Kredileri 1,5 23,8 37,4 Mevduat Bankaları Yurtiçi YP Kredileri 3,8 52,4 91,2 Kalkınma Yatırım Bankaları Kredileri 3,2 32,8 45,3 Kaynak: TCMB 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla toplam mevduat (bankalar arası hariç), bir önceki aya göre yüzde 0,6 oranında azalırken 2010 yılı sonuna göre yüzde 11,4; 2010 yılının aynı ayına göre ise yüzde 20,1 oranında artış göstermiştir. Yıllık bazda yurtiçi yerleşikler TL mevduatında artış, yabancı mevduatta ise azalış görülmektedir. Aylık bazda ise her iki mevduat türü de azalış eğilimindedir. Kredilerde görülen artış eğilimi 2011 yılının üçüncü çeyreğinde de devam etmiştir. 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla toplam krediler bir önceki aya göre yüzde 1,9; 2010 yılı sonuna göre ise yüzde 29,4 oranında yükselmiştir. Kredilerdeki hızlı artışla birlikte bankaların aracılık fonksiyonlarının bir göstergesi olan kredilerin mevduatlara oranı 2010 yılı Aralık ayında yüzde 80,1 iken 2011 yılı Eylül ayında yüzde 93 e yükselmiştir. 24
Tablo 28. Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredilerinin Türlerine Göre Dağılımı 2010 Aralık 2011 Eylül Milyon Önceki Yüzde Milyon Aralık 2010 a Yüzde TL yıla göre yüzde göre yüzde Pay TL değişim değişim Pay MEVD. BAN. YURTİÇİ KREDİ. 420.643 43,7 100,0 544.621 29,5 100 Ticari Krediler 224.352 53,4 53,3 300.855 34,1 55,2 Tüketici Kre. ve Kre. Kartları 168.168 33,1 40,0 208.855 24,2 38,3 -Tüketici Kredileri 124.936 37,9 29,7 157.043 25,7 28,8 -Konut Kredileri 57.256 34,5 13,6 68.197 19,1 12,5 -Taşıt Kredileri 5.349 27,9 1,3 6.384 19,3 1,2 -Diğer Tüketici Kredileri 62.331 42,2 14,8 82.462 32,3 15,1 -Kredi Kartları 43.232 20,8 10,3 81.812 89,2 15,0 İhtisas Kredileri 28.124 40,4 6,7 34.911 24,1 6,4 -Tarımsal Kredi 16.680 76,7 4,0 20.292 21,7 3,7 -Küçük Esn. Sanat. Kredi. 8.768 9,5 2,1 11.436 30,4 2,1 -Diğer 2.675 3,5 0,6 3.184 19,0 0,6 Kaynak: TCMB 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla yurtiçi kredilerin türleri itibarıyla gelişimine bakıldığında, bir önceki yılsonuna göre ticari kredilerde yüzde 34,1 ve tüketici kredileri ve kredi kartlarının genelinde yüzde 24,2 oranında artış görülmüştür. 2010 yılı sonuna göre 2011 yılı Eylül ayında tüketici kredilerinin dağılımına bakıldığında en hızlı artış gösteren tüketici kredisi türünün yüzde 32,3 oran ile diğer tüketici kredileri olduğu dikkati çekmektedir. Söz konusu dönemde, yüzde 89,2 oranındaki artış ile kredi kartları en hızlı artan kredi türü olmuştur. Tablo 29. TL Kredilere Uygulanan Ortalama Faiz Oranları (Akım Veriler) (Yüzde) Taşıt Kredileri Konut Kredileri Ticari Krediler 2007 Aralık 16,5 16,8 17,2 2008 Aralık 21,6 20,7 22,8 2009 Aralık 12,4 12,1 9,1 2010 Ocak 13,6 12,2 8,7 2010 Şubat 13,0 11,9 8,6 2010 Mart 12,0 11,6 9,6 2010 Nisan 11,8 11,6 9,1 2010 Mayıs 11,7 11,7 9,2 2010 Haziran 11,7 11,2 9,4 2010 Temmuz 11,0 10,9 8,8 2010 Ağustos 10,6 10,7 8,8 2010 Eylül 10,6 10,6 8,9 2010 Ekim 10,5 10,2 8,7 2010 Kasım 10,0 9,9 8,2 2010 Aralık 9,3 9,6 8,3 2011 Ocak 10,3 9,5 8,2 2011 Şubat 10,4 9,7 8,6 2011 Mart 10,5 9,8 8,8 2011 Nisan 10,8 10,3 9,7 2011 Mayıs 11,1 10,4 9,9 2011 Haziran 11,4 11,7 11,0 2011 Temmuz 12,9 12,3 11,8 2011 Ağustos 12,6 12,7 10,4 2011 Eylül 12,8 12,5 11,8 Kaynak: TCMB 25
2011 yılının Ocak ayından itibaren bankalar tarafından taşıt kredilerine, Şubat ayından itibaren ise konut ve ticari kredilere uygulanan ortalama faiz oranlarında artış eğilimi 2011 yılının ikinci yarısında sürmektedir. Bu artışta, yılın ilk yarısında zorunlu karşılık oranlarında yapılan değişikliklerin, ikinci yarısında ise faiz oranlarında görülen yukarı yönlü hareketlerin de etkili olduğu değerlendirilmektedir. Tablo 30. Bankacılık Sektörüne ĠliĢkin SeçilmiĢ Göstergeler Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri / Yurtiçi Yer. Mevduat Mevduat Bankaları Menkul Kıymetleri / Mevduat YP Mevduat / Toplam Mevduat Tahsili Gecikmiş Alacaklar / Toplam Krediler (Yüzde Değişme) Tasfiye Tasfiye Olunacak Olunacak Kredi Kartları Tüketici / T. Kredi Kredileri / Kart. T. Tük. Alacakları Kredileri 2007 Aralık 68,4 46,6 33,8 4,4 6,7 1,4 2008 Aralık 67,5 42,9 33,2 4,4 7,2 2,3 2009 Aralık 65,8 52,8 32,4 6,8 11,6 4,3 2010 Ocak 66,8 53,9 32,6 6,7 11,5 4,2 2010 Şubat 67,5 54,0 31,9 6,5 11,5 4,0 2010 Mart 68,6 53,5 31,6 6,3 11,5 3,9 2010 Nisan 71,5 53,1 31,7 6,0 10,5 3,7 2010 Mayıs 72,9 52,5 29,9 5,8 10,4 3,6 2010 Haziran 72,9 50,9 29,8 5,6 10,2 3,5 2010 Temmuz 74,7 50,5 30,5 5,4 10,0 3,5 2010 Ağustos 75,5 49,7 30,2 5,3 10,1 3,4 2010 Eylül 76,0 49,1 30,6 5,2 10,0 3,3 2010 Ekim 77,5 48,6 30,6 5,0 9,6 3,1 2010 Kasım 79,1 49,1 30,1 4,8 9,6 3,1 2010 Aralık 80,1 47,7 28,7 4,3 8,6 2,8 2011 Ocak 81,8 47,4 28,2 4,2 8,6 2,7 2011 Şubat 81,5 45,8 29,6 4,0 8,4 2,6 2011 Mart 81,6 44,1 29,4 3,9 8,5 2,5 2011 Nisan 85,3 43,8 29,5 3,7 8,0 2,3 2011 Mayıs 85,9 42,8 29,0 3,5 7,9 2,2 2011 Haziran 87,5 42,0 29,1 3,4 7,7 2,1 2011 Temmuz 89,2 41,3 30,0 3,3 7,3 2,0 2011 Ağustos 90,6 41,1 30,9 3,2 7,3 2,0 2011 Eylül 93,0 42,0 31,1 3,0 6,8 2,0 Kaynak: TCMB Mevduat bankalarının yurtiçi kredilerinin yurtiçi yerleşikler mevduatına oranında 2009 Aralık döneminden beri süregelen artış devam etmektedir. 2010 yılı sonunda yüzde 80,1 olan bu oran 2011 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla yüzde 93 e yükselmiştir. 2010 yılında tahsili gecikmiş alacaklarda görülen gerileme eğilimi 2011 yılında da devam etmektedir. Kredilerin de artmasıyla birlikte TGA/Krediler oranında gerileme sürmektedir. Tasfiye olunacak tüketici kredilerinin toplam tüketici kredilerine oranı da aynı dönemde yüzde 2,8 den yüzde 2 ye gerilemiştir. YP mevduatın toplam mevduata oranında 2011 yılı üçüncü çeyreğinde artış yaşanmış ve 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla yüzde 31,1 olarak gerçekleşmiştir. Mevduat bankalarının menkul kıymetlerinin gerilemesiyle menkul kıymetlerin mevduata oranı 2011 yılı Eylül ayına kadar düşmeye devam etmiş; ancak söz konusu ay içinde mevduatların gerilemesine karşın menkul kıymetlerin artması ile bu oran bir önceki çeyrek rakamına geri dönmüştür. 26
ġekil 5: Reel Kur Endeksi Kaynak: Kalkınma Bakanlığı 2010 yılı genelinde reel kur endeksinde görülen artış eğilimi, 2010 yılı Aralık ayından sonra düşüş yönünde değişmiştir. 2011 yılı Haziran ayında 185,5, Temmuz ayında 179,8, Ağustos ayında 170,8 seviyesinde gerçekleşen reel kur endeksi, 2011 yılı Eylül ayında 170,5 seviyesine gerilemiştir. 2011 yılı Eylül ayı itibarıyla Ağustos ayı sonuna göre yurtiçi yerleşiklerin yatırım portföyleri arasında en yüksek orana sahip kalem yüzde 52 ile TL mevduattır. Ayrıca, yurtiçi yerleşiklerin portföylerinde döviz tevdiat hesabı yüzde 21,4; TL DİBS yüzde 8,1; hisse senedi yüzde 7,1 orana sahiptir. 2010 yılı sonuna göre, 2011 yılı Eylül ayında toplam içindeki payda oransal olarak en yüksek artış döviz tevdiat hesaplarında görülürken TL mevduat, yatırım fonu ve hisse senedindeki düşüş de dikkat çekicidir. Tablo 31. Yurtiçi YerleĢiklerin Portföy Yatırım Stoku Yurtiçi Yer. DTH Yurtiçi Yer. TL Mevd. TL DİBS (1) YP DİBS (1) Eurob ond (1) Kat. Bank. Katılma ve Cari Hesabı Hisse senedi (2) Emekli. Yatırım Fonu (Milyon TL) Yat. Tarih Repo Fonu Toplam 2007 Aralık 104.196 209.846 2.733 55.593 1.258 4.281 26.498 14.828 31.246 4.559 455.038 2008 Aralık 127.823 268.803 2.199 61.416 1.331 4.478 24.200 18.796 19.623 6.042 534.711 2009 Aralık 139.334 305.201 1.383 63.870 891 5.237 29.606 26.625 40.666 9.105 621.918 2010 Ocak 139.412 303.223 2.121 63.200 842 5.210 29.697 26.709 43.487 9.331 623.232 2010 Şubat 137.373 315.984 1.980 62.586 603 5.267 29.786 27.380 40.659 9.385 631.003 2010 Mart 137.252 320.073 1.832 62.011 596 5.219 29.981 27.570 45.625 9.734 639.893 2010 Nisan 138.099 316.263 1.806 60.232 576 5.055 29.063 28.539 48.421 9.949 641.813 2010 Mayıs 132.733 328.393 1.985 60.666 580 5.178 29.575 28.572 45.814 10.099 631.467 2010 Haz. 133.807 341.683 1.983 59.369 586 5.037 29.562 28.879 45.551 10.352 643.515 2010 Tem. 136.685 343.125 1.797 60.022 569 4.964 29.496 29.130 47.990 10.664 664.442 2010 Ağu. 139.937 343.354 1.736 59.523 570 4.952 29.166 30.016 48.271 10.868 668.393 2010 Eylül 142.725 344.699 1.918 59.871 388 4.951 29.451 30.382 50.291 11.229 675.832 2010 Ekim 144.989 349.602 3.146 61.243 320 5.012 29.763 31.401 52.396 11.528 689.382 2010 Kasım 144.458 355.862 2.749 60.678 320 5.135 29.758 31.689 51.897 11.691 694.233 2010 Aralık 144.790 380.517 1.501 60.864 335 5.302 30.980 33.695 56.048 12.018 726.050 2011 Ocak 142.604 378.064 2.068 61.269 338 5.383 31.887 34.172 56.105 12.130 724.020 2011 Şubat 150.695 388.152 1.909 62.858 343 5.326 31.410 34.730 55.966 12.208 743.597 2011 Mart 154.237 394.778 1.882 64.190 332 5.334 30.842 34.550 60.584 12.536 759.265 2011 Nisan 153.392 394.653 2.777 63.473 321 5.379 31.542 35.001 65.601 12.999 764.849 2011 Mayıs 155.777 408.925 2.932 63.615 420 5.586 31.375 35.677 61.124 13.093 778.524 2011 Haz. 158.780 411.218 2.428 63.793 440 5.641 31.133 35.983 61.616 13.378 784.410 2011 Tem. 161.638 415.172 2.144 63.958 0.45 5.651 30.197 36.555 61.036 13.631 790.432 2011 Ağu. 167.424 421.710 1.605 64.301 0.44 5.808 29.84 37.709 52.875 13.647 795.359 2011 Eylül 170.908 414.540 2.633 64.393 0.47 5.883 29.733 37.987 57.000 14.027 797.574 27