Spor Yaralanmalarında Sağlık Ekipleri Doç.Dr.Mitat KOZ
Günümüzde spor kitleleri peşinden koşturan popüler bir olgudur. Sporda mücadele gücü ve oyununun temposu hızlanmaktatadır. Artan oyun temposu ve mücadele gücü karşısında sporcular kendisini geliştirmek için sürekli olarak fiziksel egzersizlerden oluşan antrenmanlar yapmak, fiziksel, fizyolojik, psikolojik ve sosyal olarak yüklenmelere maruz kalmak durumundadır.
Yine sporcu zaman zaman ekstrem koşullar olarak adlandırılan aşırı sıcak, soğuk, yüksek irtifa gibi normalden farklı ortam koşullarında da mesleğini icra etmek durumunda kalabilir.
Özellikle temas ve mücadele sporlarında maç yada antrenmanlardaki ikili mücadeleler ve süratli oyun zaman zaman sporcunun sağlığında bozulmalara yol açabilmektedir. Bütün bunlara rağmen sporcu herşeyden önce bir insandır ve her insan gibi onun da sağlıklı olma hakkı vardır.
İşte sporcu sağlık ekipleri bir insan, bir birey olarak sporcuların sağlıklı bir şekilde spor yapmalarını hedeflerken, onların üst düzeyde bir performans sergilemeleri için de gerekli çalışmaları yapan ekiplerdir.
Sağlık Ekip Çalışmasını Gerektirir Takımın Arkasındaki Takım
Sporcu sağlık ekipleri aşağıdaki üyelerden oluşur: Doktor Fizyoterapist Psikolog Diyetisyen Spor Uzmanı Masör
DOKTOR-HEKİM Doktorluk 6 yıllık Tıp Fakültesini bitirenlerin aldığı bir ünvandır ve doktor yada hekim sağlık ekibinin başıdır. Tıpta uzmanlık dalları itibariyle başta; spor hekimliği uzmanlığı, Ortopedi ve travmatoloji, Kardiyoloji Fiziksel tıp ve rehabilitasyon sporcu sağlığı ile en yakından ilgili olan alanlardır. Uzmanlık programına katılsın veya katılmasın tüm hekimlerin sporcu sağlığı nosyonu alabileceği çeşitli eğitim çalışmalarına katılarak sporcu sağlığı alanında takım doktoru olarak çalışmaları mümkündür.
Takım doktoru: Bir spor takımı ile kulüp çatısı altında kısmi veya tam gün statü ile çalışan hekimlere takım doktoru denir. Takım doktorunun görevleri; 1 -Yıllık sağlık kontrollerinin ve lisans muayenelerinin yapılması, 2-Antrenman ve yarışmalarda ilk yardım uygulamaları, 3-Tedavinin ve rehabilitasyonun planlanması, 4-Sağlık ekibi görevlilerinin koordinasyonu, 5-Sporcu sağlık eğitiminin(sporcu, antrenör, yönetici, aile) sağlanması, 6-Performansın korunması ve yükseltilmesi için tıbbi önlemler alınması, 7-Sporcuların sigortalanmalarının ve sosyal güvencelerinin yönetim tarafından sağlanmasının izlenmesidir.
FİZYOTERAPİST 4 yıllık üniversite eğitimi sonrasında alınan, hekimin tanısına göre yaralanmaların tedavisinde fiziksel ajanları (sıcak, soğuk, elektrik akımları, lazer, ultrason vb.) kullanma yetkisine sahip, rehabilitasyonu planlayan ve uygulayan, gerektiğinde sahada veya antrenmanda ilk yardımda bulunan bir sağlık görevlisidir. Antrenmana ve spora geri dönüşte hekimle birlikte antrenöre önerilerde bulunur. Koruyucu bandaj ve teypleme uygulamaları yapar. Çeşitli üniversitelerde alınan fizyoterapi eğitimine ek olarak spor fizyoterapistliği alanında lisans üstü programlar da yürütülmektedir.
BESLENME UZMANI-DİYETİSYEN Sağlığın temel konularından olan beslenmenin spor yapan birey için daha özel bir önemi bulunmaktadır. Maç veya yarışma öncesi, sırası, sonrası beslenme, yaralanmalar sırasında kilo artışının engellenmesi, vücut kompozisyonu ve yağ miktarı, kuvvet artımı paralelinde gerektiğinde (kas kitlesi artışı şeklinde) kilo alımı, vitamin ve ergojenik maddelerin alımı, sıvı tüketimi hesaplanması ve tamamlanması, günlük enerji tüketimi hesapları ve diyet analizi gibi konular beslenme uzmanı tarafından değerlendirilmeli ve yönlendirilmelidir.
PSİKOLOG Biyolojik bir varlık olan insanın psikolojik boyutu genellikle ihmal edilmektedir. Sporcunun gerek ruh sağlığının korunması, gerekse yaptığı spora uygunluğunun sağlanması psikolojinin uygulama alanıdır. Kişilik özelliklerinin araştırılması, kaygı durumunun saptanması, stresle başa çıkma yollarının öğretilmesi, motivasyon tekniklerinin antrenörle birlikte gözden geçirilmesi psikologun görevleri arasındadır. Sporcunun ruhsal patolojileri varsa psikiyatriste yönlendirilir. Yaralanmalar sonrası yaşanan psikolojik travmanın değerlendirilmesi ve sporcunun yönlendirilmesi, gerekirse psikolojik destek sağlanmasında psikologa önemli görevler düşmektedir.
SPOR UZMANI Daha çok antrenörle birlikte çalışan spor uzmanlarının yaralanmalardan korunmada kondisyonlanma açısından önemli rolü bulunmaktadır. Ayrıca yaralanma sonrası antrenmana ve spora dönüşte de, rehabilitasyonun son döneminde fiziksel uygunluğun, kondisyonun tekrar kazanılmasında görev yapar.
MASÖR 4 yıllık beden eğitimi ve spor yüksekokullarından mezun olanların (seçmeli olarak) aldığı eğitimin içerisinde olan bir uygulamadır. Bazı kuruluşlar tarafından (Türkiye Futbol Federasyonu, Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, Masörler Derneği) sertifikasyon kursları açılmaktadır. Buradan alınan belge ile spor masörü olarak çalışmak mümkün olmaktadır. Spor masörü spocunun antrenman ve maç öncesi hazırlık masajını yapmak, antrenman ve maç sonrasında dinlenme masajı uygulamak, gerektiğinde bandajlama ve teypleme uygulamak, sporcuların kişisel hijyen uygulamalarına yardımcı olmak masörün görevleri arasındadır.
Diğer Örnekler Fizyolog-Egzersiz Fizyoloğu Farmakolog-İlaç Optometrist-Göz Podiatrist-Ayakkabı ve yüzey ilişkisi Diş hekimi
SPOR YARALANMALARI İLE İLGİLİ ÇEŞİTLİ TANIMLAR; TRAVMA;VÜCUT DOKULARI; DOKU İYİLEŞMESİ
Spor yaralanmaları ile ilişkili çeşitli tanımlar Travma Yük Stres Viskoelasitisite Kırılma noktası Doku hasarı
Travma İnternal veya eksternal faktörler tarafından oluşturulan fiziksel yaralanma
Yük Vücuttaki dokulara içeriden veya dışarıdan etkiyen kuvvet. Dışarıdan etkiyen kuvvet tek yada grup olabilir.
Stres Dışarıdan etkiyen yüklere karşı vücutta oluşan reaksiyon veya direnç İçeride/vücutta oluşan cevap aynı zamanda deformasyon veya boyutlarda değişmedir. Deformasyona zorlanma/strain de denir.
Viskoelastik Bütün dokular viskoelastik özelliğe sahiptir; viskoz ve elastik. Viskoelastik özellik deformasyona izin verir. Kemik dokusunun viskoelastik özelliği yumuşak dokuya göre daha azdır.
Kırılma/yield Noktası Dokunun elastik özelliğinin hemen hemen sonuna kadar zorlanması, deforme olması. Kırılma noktası aşıldığında mekanik yetmezlik oluşur ve buda doku hasarına/yaralanmasına yol açar
Travma YÜK DOKU HASARI STRES KIRILMA NOKTASI MEKANİK ZORLANMA MEKANİK YETERSİZLİK
Yumuşak Dokuyu Etkileyen Güç yada Stresler Kompresyon (sıkıştırma) Tension (Germe) Shear (bükme)
Kompresyon stresi Dokuları sıkıştırır, ezer. Yumuşak dokular bu tür stresleri absorbe ederek, karşı koyabilir. Stres fazla olduğunda, daha fazla emilemiyorsa; kontüzyonlar, ezilmeler, sıyrıklar oluşabilir. Bu sıkıştırıcı ezici güçler kanamaya, kas lifi bozulmasına ve spazma neden olur.
Kompresyon stresi
Tensiyon-Gerilme Stresi Dokuları çekip uzatan güç yada strestir. Bu tür streslerin fazlası yumuşak dokuların koparak birbirinden ayrılmasına yol açabilir.
Tensiyon-Gerilme Stresi
Shear-Bükücü Stresler Shear stresler kollajenin paralel organizasyonuna çaprazlama karşı koyan güçtür. Tendon ve ligamentler gerilme streslerine etkili bir şekilde karşı koyabilir, fakat shear veya kompresyonel streslere iyi karşı koyamaz. Shear veya gerici streslerin fazlası sprain (ligamentlerde) ve strain (kas ve tendonda) gibi yaralanmalara yol açabilir.
Shear-Bükücü Stresler
Dokular Bir doku, belli fonksiyonları yerine getirmek üzere uzmanlaşmış birbiriyle yakından ilgili bir grup hücredir.
Vücut dokuları (genel olarak-histolojik açıdan) Vücuttaki 4 ana tip doku; epitel dokudur bağ dokusu kas dokusu, sinir dokusu, Kemik dışındaki bütün dokular yumuşak doku olarak tanımlanabilmektedir.
Vücut Dokuları Spor yaralanmaları açısından; Yumuşak Dokular Eklemler Kemikler
Yumuşak Dokular Fasialar Tendonlar Ligamentler Kıkırdak Kaslar + Kemik:yumuşak doku değildir ama kollajen içerir
Yumuşak Dokular Büyük çoğunluğu kollajen liflerinden oluşan konnektif dokudan oluşur. Kollajende birbirine paralel ve demetler halinde protein molekülleri bulunur, bu moleküller dokunun gerilme direncini artırır. Yumuşak dokular direkt yada indirekt olarak çeşitli travmalara maruz kalırlar.
Doku İyileşmesi
Doku İyileşmesi İnflamatuvar dönem Tamir ve yenilenme fazı Yeniden şekillenme (remodeling) fazı
Travma-doku hasarı-doku iyileşmesi ve rehabilitasyon ilişkisi
İnflamatuvar Dönem Inflamasyon bir irritana veya yaralanmaya vücut dokularının verdiği cevaptır ve yaralanmadan sonraki ilk 3-4 günde gelişen olayları kapsar. Kızarıklık ısı artışı şişme ağrı fonksiyon kaybı (bazen)
İnflamatuvar Dönem Inflamasyonda amaç koruma lokalize etme sağlam bölümleri ayırma iyileşme ve tamir süreçlerine hazırlık İnflamatuvar cevaplar iyileşme olaylarına girişte kritik rol oynar. Eğer cevap yeterince oluşmazsa ya da çok fazla oluşursa (durmazsa) normal iyileşme gerçekleşmez.
İnflamasyona Neden olan faktörler Travma Kimyasal ajanlar Isı stresleri Patojenik organizmalar
İnflamasyon cevapları (inflamasyonda gelişen olaylar) Vasküler reaksiyon-damar cevabı Vasküler spazm-vazokonstruksiyon Trombosit tıkacı oluşumu Pıhtılaşma Fibröz doku gelişimi Kimyasal mediatörler Yaralanma sonrasındaki damar dışına sıvı kaçısının ve şişliğin sınırlandırılmasında önemli rol oynarlar Histamin, lökotaksin, nekrozin Pıhtı oluşumu
Tamir ve Yenilenme Fazı İç ve dış yaraların her ikisinde de doku ölümü olur. Başlangıçta doku ölümü travmanın kendisinden kaynaklanır. Daha sonra doku ölümü dolaşımın bozulması nedeniyle oksijen yokluğundan oluşur. Üçüncü ölüm nedeni de sindirim enzimleri/fagositler nedeniyle oluşur.
Tamir ve Yenilenme Fazı Bu faz inflamasyon fazından itibaren 4-6 haftaya kadar uzayabilir ve 3 faktöre bağlıdır: artık maddelerin ortamdan uzaklaştırılması endotel hücrelerinin rejenerasyonu fibroblastların üretimi-konnektif doku yapımı için.
Tamir ve Yenilenme Fazı Tamir ve yenilenme hızı yaşla azalır ve beslenme genel sağlık durumu ve en önemlisi doku tipi ile yakın ilişkilidir.
Tamir ve Yenilenme Fazı Kemik: endosteum ve periosteumdan kolayca rejenere olur. Kıkırdak:perikondriyumdan (kıkırak yüzeyini örten zar) kısmen rejenere olur. Konnektif doku: kolayca rejenere olur. Periferal sinir hücresi: zarar gören uçlar karşı karşıya getirilirse rejenere olabilir. çizgili istemli kas: yenilenmesi sınırlıdır.
Tamir ve Yenilenme Fazı; Skar Dokusu Skar Dokusu yaralanmadan sonra yeniden oluşan dokudur. Skar dokusunun oluşumu yaralanmadan birkaç saat sonra başlayıp 4-6 hafta kadar sürebilir. Skar dokuları oluşumları esnasında iyi yönetilmezlerse/yönlendirilmezlerse adhezyonlara (yapışıklıklara) yol açarak eklem veya organda yetersizliklere neden olabilir
Yeniden Şekillenme- Remodeling- Fazı Bu fazda tamir olmuş dokunun eski direncine ulaşması sağlanır. Normalde akut yaralanmalarda ilk 3 haftada skar dokusu ve liflerinin gücünde artış ile karakterizedir. Skar dokusunun gücünün artışı 3 aydan 1 yıla kadar sürebilir.
Yeniden Şekillenme-Remodeling- Fazı Bu fazda kollajen yeniden şekillenerek tendon ve ligamentlerin fonksiyonel kapasitesi artırılmaya çalışılır. Bu fazda uygun bir şekilde yük ve stres uygulanırsa kollajen sentezi hızlanır, çok erken veya fazla stres yada yük iyileşme sürecini uzatır. Kollajen gerilme kuvvetini dışarıdan gelen uyarılara bağlı olarak, kuvvetin yönü doğrultusunda değiştirir. Bu fazda daha önceki iyileşme fazlarında oluşan yeni kollajenin oryantasyonu ve gerilme kuvveti yani kalitesi geliştirilir.
Yeniden Şekillenme- Remodeling- Fazı Ligamentöz yapıların iyileşmesinin tam olarak yapılabilmesi, yeniden şekillenebilmesi 1 yıla kadar uzayabilir. Esnekliğini kaybetmemiş, sağlam bir skar dokusu için sentez ve sindirim arasında denge olmalıdır. Erken, aşırı germeler iyileşme sürecini geciktirir. Erken mobilizasyon önemlidir.
Yara İyileşmesi
Doku iyileşmesini geciktiren faktörler Yaralanmanın şiddeti-boyutu Ödem oluşumu Kanama Zayıf vasküler destek Dokuların birbirinden ayrılması Kas spazmı Atrofi Kortikostreoid kullanımı Keloidle ve hipertrofik skar oluşumu Enfeksiyon Rutubet, iklim ve oksijen basıncı Sağlık durumu, yaş ve beslenme durumu