Ekosistem Hizmetleri; Doğanın İnsanlığa Katkıları Ekosistemler, canlı ve cansız çevrenin hem kendi aralarındaki hem de birbirleri ile olan ilişki ve etkileşimlerinin bütünüdür. Ekosistem hizmetleri, dünya üzerindeki ekosistemlerin insanlara ve diğer canlılara sağladığı ürün ve hizmetlerin tamamına verilen isimdir. Doğanın insanlara katkıları veya doğanın nimetleri olarak da nitelendirilebilecek bu hizmetler, yeryüzünde yaşamın devamlılığını sağlamaktadır. Dünya üzerinde toplam kaç tane ekosistem hizmeti olduğu hala tam olarak bilinmese de, bu konudaki en önemli yayınlardan sayılan Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi Raporu nda doğa tarafından bizlere sağlanan hizmetler 4 grupta ele alınmaktadır 1 : 1. Tedarik hizmetleri, 2. Düzenleyici hizmetler, 3. Kültürel hizmetler ve 4. Destekleyici hizmetler. Tedarik hizmetleri, ekosistemlerden doğrudan sağlanan ürünler olarak nitelendirilebilir. Ekosistem ürün ve hizmetleri arasında en çok bilinen ve üzerinde en çok çalışma yürütülen hizmetlerin arasında tedarik hizmetleri gelmektedir. Doğadan temin ettiğimiz meyveler, sebzeler, su ürünleri, odun ürünleri ve tatlısu bu hizmetlere örnek olarak verilebilir. Düzenleyici hizmetler, tedarik hizmetlerinden farklı olarak doğadan doğrudan sağlanan ürünleri değil, doğal süreçlerin sonuçlarından elde edilen faydaları içermektedir. Hava kalitesinin düzenlenmesi, sel-taşkın kontrolü, suyun temizlenmesi, erozyon kontrolü, zararlıların azaltılması ve tozlaşma düzenleyici hizmetlere örnek olarak verilebilir. 1 Millenium Ecosystem Assessment. 2005. Ecosystems and human well-being: biodiversity synthesis, Millennium Ecosystem Assessment. Island Press, Washington, DC 1
Kültürel hizmetlerse, insanların doğayla manevi olarak etkileşimlerini konu alan hizmetlerdir. Kültürel hizmetler, insanların doğayla ilişkili hisler, estetik deneyimler, aldıkları ilham ve doğada gerçekleştirdikleri ekoturizm ve rekreasyon eylemlerinden aldıkları mutlulukla doğrudan ilişkilidir. Son olarak destekleyici hizmetler, diğerlerinden farklı olarak tüm ekosistem ürün ve hizmetlerinin var oluşunu destekleyen ve dünya üzerinde hayatın var olmasını mümkün kılan unsurlar ve doğal süreçlerdir. Besin döngüsü, su döngüsü, toprak oluşumu gibi süreçler destekleyici hizmetlere örnektir. Dünyada Ekosistem Hizmetlerine Yaklaşım Doğanın sağladığı ürün ve hizmetler, insan hayatını her alanda doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Bu konunun önemi, geçmişten bu yana bilinse de, ekosistem hizmetleri konusundaki farkındalık, bu katkıların ekonomik boyutunun ortaya konmasıyla birlikte büyük ölçüde artmıştır. 1997 yılında yapılan bilimsel çalışmalardan biri, dünya üzerindeki ekosistemlerin sağladığı hizmetlerin her yıl küresel ekonomiye ortalama en az 33 trilyon USD bir katkı sağladığını göstermiştir 2. Bu çalışmayla ilk kez doğanın sağladığı ürün ve hizmetlerin ekonomik karşılığıyla ilgili küresel ölçekte ekonomik bir değerlendirme yapılmıştır. Aynı dönemde Küresel Gayrı Safi Milli Hasıla (GSMH) 18 trilyon USD, yani ekosistemlerin sağladığı hizmetlerin değerinin yalnızca yarısı kadardı. Doğanın sağladığı hizmetlerin bu kadar yüksek bir rakama karşılık gelmesi de kamuoyunda büyük bir etki yaratmış ve bu araştırmadan günümüze ekosistem hizmetlerine olan ilgi de, konuyla ilgili çalışmaların sayısı da oldukça artmıştır. Ekosistem hizmetleri konusu bugün itibariyle devlet kurumları, akademisyenler, sivil toplum kuruluşları ve özel sektör tarafından önemli bir konu olarak ele alınmaktadır. Örneğin, Türkiye nin de taraf olduğu ve küresel ölçekte biyolojik çeşitliliğin korunması misyonunu taşıyan en önemli uluslararası sözleşmelerden Birleşmiş Milletler Biyolojik 2 Costanza, R., d'arge, R., de Groot, R., Farber, S., Grasso, M., Hanna, B., Limburg, K., Naeem, S., O'Neill, R.V., Paruelo, J., Raskin, R.G., Sutton, P., van den Belt, M. 1997. The value of the world's ecosystems services and natural capital, Nature 387: 253-260. 2
Çeşitlilik Sözleşmesi nin Aichi Biyolojik Çeşitlilik Hedefleri 3 kapsamında ekosistemlerin ve sağladıkları hizmetlerin korunmasına yönelik eylemler tanımlanmıştır. Ekosistem hizmetlerinin önemi yalnızca biyolojik çeşitlilikle ilgili süreçlerde değil, sürdürülebilir kalkınma alanında da kabul edilmiş durumdadır. 2015 yılında gerçekleştirilen Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi nde Birleşmiş Milletler üye ülkeleri tarafından 2030 yılına kadar yoksulluğu sona erdirmek, eşitsizlik ve adaletsizliği ortadan kaldırmak ve iklim değişikliğiyle mücadele etmek için 17 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi belirlenmiştir. Bu kapsamında farklı hedefler altında ekosistemlerin ve sağladıkları hizmetlerin korunması, restorasyonu ve sürdürülmesi tanımlanmıştır. Ekosistem hizmetlerinin bu tip farklı sözleşme ve yasal süreçlere konu edilmesi, bu konunun küresel ölçekte öneminin arttığının da bir göstergesidir. Son yıllarda konuyla ilgili yapılan çalışmalarda da, ekosistem hizmetlerinin, doğal kaynakların planlanması süreçlerine nasıl entegre edilebileceğinin ortaya çıkartılması hedeflenmektedir. Bu çalışmalar sonucunda üretilen bilginin tarım, doğa koruma, ormancılık, balıkçılık ve diğer sektörlerle ilgili karar alma süreçlerinde kullanılması planlanmaktadır. Doğal Kaynak Kullanımı ve Ekosistem Hizmetleri Ekosistemlerin sağladıkları hizmetlerin belirlenebilmesine yönelik farklı tipte çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bunlar çoğunlukla ekonomik değerlendirmeler şeklinde veya mekânsal olarak ekosistem hizmetlerinin dağılımının haritalanması şeklindedir. Geçmişte ekosistem hizmetlerine yönelik araştırma yöntemleri kaba ölçekliyken; günümüzde analitik araçların bu konudaki kullanımı artmış ve çok sayıda sofistike yazılım geliştirilmiştir (örn. Invest Integrated Valuation of Ecosystem Services and Tradeoffs - InVEST 4 ve Artificial Intelligence for Ecosystem Services - ARIES 5 ). 3 https://www.cbd.int/sp/targets/ 4 http://www. naturalcapitalproject.org 5 http://www.ariesonline.org 3
Ekosistem hizmetlerine yönelik üretilen bilgilerin belediyecilik, tarım ve ormancılık gibi farklı sektörlerin planlama süreçlerine entegre edilmesine yönelik çalışmalar ise nispeten daha yenidir. Ancak bu çalışmaların sayıları da gittikçe artmaktadır ve bu kapsamda farklı araçlar tüm dünyada geliştirilmektedir. Birden çok hizmetin birbirleri ve karşılıklı ilişkilerinin modellenmesi, ekonomik değerlendirmesi, haritalaması, hassasiyet analizi, politika ve ilgili stratejilerde kullanılması, iklim değişikliği nedeniyle ekosistem hizmetlerinin kaybı, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, optimal arazi kullanımı, değer analizi çalışmaları, doğal afetlerin ekosistem hizmetleri üzerindeki etkileri son zamanlarda ekosistem hizmetlerine yönelik yapılan çalışmalardır. Ülkemizde ekosistem hizmetleriyle ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalar çoğunlukla ekonomik değerlendirmeler şeklinde gerçekleştirilmekteydi. Ancak son dönemde yapılan çalışmalarla, ekosistem hizmetleriyle ilgili üretilen bilginin bir planlama aracına dönüştürülmesine yönelik ilk adımlar atılmaya başlanmıştır. Küresel Çevre Fonu (GEF) finansal desteği ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü tarafından Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile işbirliği içinde yürütülen Akdeniz Ormanları Entegre Yönetimi Projesi bu kapsamda güncel örneklerden birisidir. Projede 5 pilot orman işletme müdürlüğünde orman ekosisteminin farklı sektörlere nasıl katkı sağladığı irdelenmiş, bu yapılırken de bir araç olarak ekosistem hizmetleri haritalanmıştır. Proje kapsamında bu bilgilerin orman alanlarının yönetilmesi süreçlerinde, orman amenajman planlarına entegre edilmesi, böylelikle farklı sektörlere sağlanan hizmetlerin korunması ve sürdürülebilir kaynak yönetimi hedeflenmiştir. Bu çalışmalar kapsamında küresel ölçekte kabul gören modeller kullanılmış, yereldeki uzmanların bilgileri bu sürece entegre edilmiş; Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamında haritalar oluşturulmuş; ve nihai planlama önerileri tanımlanmış ve entegre edilmiştir. Orman ekosistemi için örnek verilen bu yaklaşım, farklı birçok ekosistemi ve doğal kaynakları kullanan farklı birçok sektörü doğrudan ilgilendirmektedir. Ekosistemlerin sağladıkları hizmetlerle ilgili bilginin arttırılması, Türkiye de doğal kaynaklarının sürdürülebilir ve etkin kullanımının yolunu açacaktır. 4
Ülkemizde ekosistem hizmetlerinin planlamada kullanımına yönelik hayata geçirilen çalışmalardan bir diğeri de Doğa Koruma Merkezi tarafından gerçekleştirilen Hayata artı Çevre Programı Geleceğin Tarımı Projesi dir. Proje kapsamında Konya nın Cihanbeyli ilçesindeki tarımsal faaliyetlerin doğrudan veya dolaylı olarak fayda sağladığı ekosistem hizmetlerinin neler olduğu ve nerelerde bulundukları yapılan çalışmalar doğrultusunda belirlenmiştir. Bu kapsamda hem modelleme çalışmaları yapılmış hem de yerel ve bölgesel uzmanların bilgileri yapılan toplantılar kapsamında haritalama çalışmasına entegre edilmiştir. Bölgedeki tarım faaliyetlerini etkileyen en önemli unsurlardan olan rüzgar erozyonuna karşı mücadele için çözüm uygulamalarının nerelerde hayata geçirilebileceği belirlenmiştir. Şekil 1 de ilçedeki rüzgar erozyonu riskinin en yoğun olduğu bölgeler gösterilmektedir. Şekil 2 de ise, rüzgar erozyonunu azaltan ağaçlı ve doğal alanların nerelerde olduğu gösterilmektedir. Bu bilgi, rüzgar erozyonuna karşı etkin bir mücadele aracı olan rüzgar perdelerinin ilçede nerelerde dikilebileceğini belirlemekte kullanılmıştır. Bir diğer deyişle ekosistem hizmetleri üzerine bilgi, doğrudan uygulamaya destek vermiştir. Şekil 2 deki haritada bu kapsamda rüzgar erozyonu riskinin yüksek olduğu, aynı zamanda da etrafında ağaçlı veya doğal alanlar bulunmadığı için erozyona karşı doğal bir koruması bulunmayan köyler seçili olarak gösterilmektedir. Bu alanlar proje kapsamında yeni rüzgar perdeleri dikilmek üzere seçilen köyler olmuştur. Bu ve benzeri başka mekânsal haritalar ve bilgiler proje kapsamında geliştirilmiştir (örn. doğal alanların ilçedeki tarım uygulamalarına sağladığı mikro-klima etkisi, biyolojik kontrol hizmeti, sel-taşkın kontrolü, vd.). Ayrıca gelecekte değişecek iklim koşullarında hangi hizmetlerin hangi bölgelerde tehlikeye gireceği, bu kapsamda da bugünden itibaren alınması gereken koruma ve restorasyon önerileri projede tanımlanmıştır. Bu tip çalışmalar, farklı sektörlerin planlamasında ekosistem hizmetleriyle ilgili bilginin nasıl entegre edilebileceğini ortaya çıkartmaktadır. Planlamada bu bilgilerin göz önüne alınması da, doğanın insanlara sağladığı faydaların uzun dönemde sürdürülebilmesi için önem taşımaktadır. 5
Şekil 1. Cihanbeyli ilçesi için hazırlanan rüzgar erozyonu risk haritası. Haritadaki renk turuncuya yaklaştıkça risk artmaktadır. Şekil 2. Cihanbeyli ilçesinde rüzgar erozyonu riskini azaltan ağaçlı ve doğal alanların bulunduğu yerleri gösteren haritada (koyu yeşil çizgiler ağaçlı alanları, açık yeşil 6
alanlar doğal bitki örtülü alanları göstermektedir). Haritada mor çerçeveli köyler, rüzgar erozyonu riski yüksek olan ve rüzgar perdesi dikilebilecek köyleri göstermektedir. 7