170 BOZDAG VE YÖRESİ DOGAL MER'ALAR ÜZERİNDE FLORİSTİK ARAŞTIRMALAR FLORAL INVESTIGATIONS ON THE PASTURES OF BOZDAG AND VICINITY Dr. Tuncay TUNG ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No : 170
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ı. GİRİŞ... 2. LiTERATÜR ÖZETLERİ... 3. MATERYAL ve METOD... 3.1. Araştırma Yerinin Özellikleri... 3.1.1. Mevkii ve Hudutlan... 3.1.2. Mülkiyet Durumu... 3.1.3. Fizyografya ve Engebeler... 3.1.4. Jeoloji... 3.1.5. Toprak Durumu... 3.1.6. İklim Özellikleri.............................. 3.1.6.1. Yağış... 3.1.6.2. Yağışlı Günler... 3.2. Araştırma Yerinin Halihazır Durumu............ 3.2.1. Halihazır Paydalanma Şekli 3.2.2. Su Durumu... 3.2.3. Yol Durumu... 3.2.4. Doğal Bitki Örtüsü... s 7 9 13 13 13 13 13 13 13 ıs ıs ıs ı6 ı6 ı6 20 20 3
4. ARAŞTIRMA METODLARI...... 4.1. Kalitatif Karakterler.... 4.1.1. Floristik Kompozisyon.... 4.1.2. Hayat Formu.... 4.1.2.1. 4.1.2.2. 4.1.2.3. 4.1.2.4. 4.1.2.5. 4.1.2.6. Therophyt.... Geophyt... -.... Hemikryptophyt........... Chamaephyt.................. Phanerophyt.................. Hydrophyt.... 4.1.3. Katmanlaşma.... 4.1.3.1. Çatı katı... 4.1.3.2. Ot Katı (Tarla Katı)... 22 22 23 23 23 23 28 28 28 28 28 29 29 4.2. Kantitatif Karakterler............ 29 4.2.1. Örtü Derecesi............ 29 4.2.2. Ağırlık................................. 30 5. ARAŞTIRMA SONUÇLARI 5.1. Kalitatif Karakterler 5.1.1. Floristik Kompozisyon.... 5:1.2. Hayat Formu.... 5.1.3. Katmanlaşma..... 5.2. Kantitatif Karakterler.................. 5.2.1. Örtü Derecesi.... 5.2.2. Ağırlık........................................... 1 6. TARTIŞMA ve KANAAT............ ÖZET...................... SUMMARY.... KAYNAKÇA..... HARiTALAR.... 31 31 31 34 43 46 46 47 48 so 52 55 59
ÖN SÖZ Toplumun dengeli olarak beslenmesi, hayvansal ürünlerin çoğaltılması, hayvancılıkla uğraşanların gelirinin arttınlması ve hayat seviyesinin yükseltilmesi bu sektörün gelişmesi ile yakından ilgili bulunmaktadır. Hayvansal ürünlerin arttırılabilmesi ise, yem bitkileri üretimi nin maksimum düzeye çıkartılması ile mümkün olacağı tabiidir.. Yem üretiminin maksimum seviyeye çıkartılması çalışmaları yapı lırken, mer'a ıslahı çalışmalanna ağırlık verilmeli ve öncelikle ele alınmalıdır. Ülkemiz topraklarının bir bölümünü teşkil etmekte olan çayır- mer'a alanı, dünya ülkeleri arasında genişlik bakımından yüksek düzeyde bulunmasına rağmen mer'alanmız, kapasitelerinin üzerinde hayvanla atlatılmasından dolayı verim güçlerini kaybetmiş, aşırı otlatmalar sonucu kaybolan bitki örtüsünün yerine yenisi getirilememiştir. Çayır ve mer'aların uzun yıllar bilgisiz olarak kullanılması sonucu kapasitelerinde meydana gelen azalma ve ülkemizin son zamanlarda kaydettiği gelişmelere paralel olarak artan beslenme ihtiyaçları, hayvancılık ve mer'aların amenajmanı meselelerini günün ekonomik aktüaliteleri arasına sokmuştur. Mer' alarımızın bozulmasının etkileri sadece hayvancılık alanında kalmayıp ülke ekonomisini etkileyen toprak ve su kaynaklarını da etkilemektedir. Bozulmuş mer'a alanlarına yağan yağmurlar, ani akışlada ekonomik faaliyetler üzerinde de tehlikeli neticeler doğuran erozyona sebep olmaktadır. Günümüzde güncelliğini muhafaza eden bu meseleler karşısında gerek ülke bazında çok geniş yer kaplayan çayır m er' a sahalarım verimli hale getirmek, gerekse çayır - m er' aların verim gücünün 5
zayıflamasının diğer ekonomik sahalardaki zararlı etkilerini hertaraf etmek, diğer bir deyişle hayvancılığın geliştirilmesi ve memleketimizin toprak ve su muhafazası dengesinin sağlanması ile sel zararlarından kurtulmak için, su ve diğer doğal kaynaklardan devamlı faydaların sağlanması amacıyla, ülkenin çayır- mer'a alanlarının plan ve program dahilinde ele cilınarak düzenli bir bakım ve işletmeye tabi tuvulmaları kaçınılmaz olmuştur. Bölgede mevcut mer'a yemi sorunlarının çözümü için mevcut potansiyelin değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Bu araştırmanın amacı kontrolsuz ve düzensiz yararlanma ile gerçek potansiyelin tam olarak değerlendirilmesi için gerekli ıslah bakımından vejetasyonun bazı kalitatif ve kantitatif karakterlerinin tesbit edilmesidir. Bu araştırma Bozdağ ve yöresinde 1976-1983 tarihleri arasında, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi ile Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü arasında sağlanan koordinasyon sonunda ortaklaşa yürütülmüştür. Çalışmalarım sırasında büyük bir gayret ve heyecanla emeğini, bu konudaki engin bilgisini aktaran ve ışık tutan hocam sayın Prof. Dr. M. Sadık GENÇKAN'a şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Tezimin hazırlanmasında yardımcı olan kürsü yetkililerine ve özellikle manevi desteklerini esirgemiyen Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü'nün değerli çalışma arkadaşlarıma ve tezin hazırlanmasında tüm yazı işlerini üstlenerek büyük bir gayret ve heyecanla yazan Müdürlüğümüz daktilo memuresi Serpil HEPÖZDEŞ'e en içten teşekkürlerimi sunarım. İzmir, 1983 Tuncay TUNG 6
ı. GİRİŞ Mer'a alanlarımızın, devamlı.olarak düzensiz otlatmanın baskısı altında klimax (Stabil birhal alan son vejetasyon) bitki örtüsünü kaybetmiş olduğu bir gerçektir. Netice olarak da mer'alarımızın bitki örtüsü, kompozisyon, kalite, devamlılık ve verim gücü itibariyle tabii potansiyellerin çok altına düşmüş bulunmaktadır. Muhtelif yetişme muhitlerinde bulunan mer'alarımızın potansiyellerinin saptanması, mer'a alanlarının ıslahı ve hayvancılığın geliştiriilmesi hususundaki planlı çalışmaların ilk aşamasını teşkil eder. Mer'a alanlarının verimi, bitki türleri kompozisyonu ile çevre etkilerinden oluşmakta, çevrenin sürekli baskısı altında bulunduğundan her zaman değişmeye karşı son derece duyarlıdır. Komp leks bir yapıya sahip olan mera'larımızın bitki örtüsünün morfo lojik yapısının ve ekolojik formlarının bilinmesi yapılacak ıslah çalışmaları için kaçınılmaz bir husustur. Bitki toplulukları doğada daima bir arada bulunmakta ve belirli bir alanda bir arada bulunan bitki toplulukları, o yerin vejetasyonunu meydana getirmektedir (Ellenberg, 1956). c Doğal mer'alardaki vejetasyonu oluşturan türler, gelişigüzel bir karışım olmayıp, otlatma,biçme, toprak ve iklim gibi faktörlerin etkisi ile devamlı gelişmekte olduklarından, bir kısım bitkiler çoğalıp yayılırken devamlı ağır otlatmanın tesiri ile de geriye doğru bir süksesiyon başlamakta ve netice olarak da bir kısım bitkiler de azalır yok olurlar (Stoddart ve arkadaşları, 1943). Mer'acılıkta amaç; belirli sahalarda, belirli zaman süresi içinde uzun yıllar vejetasyona, toprak ve diğer doğal kaynaklara sürekli bir zarar vermeden, mümkün olduğunca fazla verim elde etmektir. Bunun için de bir mer'a yöneticisinin denetimi altında bu- 7
lundurduğu mer'ayı en rasyonel bir şekilde işietebilmesi için, vejetasyoncia meydana gelen bütün değişmeleri günü gününe izlemesi gerekmektedir. Mer'a alanlanndaki vejetasyon kaynaklarının yalnız halihazır verimlerinin değil, tabii potansiyellerinin de bilinmesinde son derece fayda~ vardır. Tekniğine uygun olmayan ve devamlı ağır. otlatma ile bozulmuş olan mer'alarda potansiyelin tesbiti için bunları bozan faktörleri hertaraf ettikten sonra, mer'anın bitki örtüsünün çevre koşullarının müsaade ettiği en yüksek seviyeye kadar gelişmesini bekliyerek, sonuçta bu seviyeye gelmiş örtünün kompozisyon, kapalılık ve yaşama gücü gibi kalitatif ve kantitatif özelliklerini tesbit etmek ve bilmek mer'alarda yapılacak ıslah çalışmaları için zorunludur (Braun- Blanguet, 1964). Ülkemizin doğal ve ekonomik şartları çeşitli açılardan hayvansal üretime elverişli olmasından dolayı, hayvancılık ülkemiz ekonomisinin vazgeçilmez bir öğesidir. Mer'aların hayvancılığımızın gelişmesindeki önemi yanında toprak ve su muhafazasında, doğayı korumada ve doğal güzellikleri geliştirmede ilmi ve pratik açıdan da büyük önem taşımakta olduğu bilinmektedir (Klapp, 1956; Tosun,1966). Araştırma çalışmalanınıza konu olan, Bozdağ dağ mer' alarının uzun yıllardan beri devam eden düzensiz ve kontrolsuz otlatmalarla kendi haline terkedilmiş olduklarından kapasiteleri çok düşmüş, ot verimleri azalmıştır. Hayvan gıdası bakımından kıymetli yem bitkileri türlerinin azalmış ve yer yer kaybolmuş olduğu gözlenmiştir. Toprak kompaktlaşmış, bazı yerlerinden yırtılarak yağmur sularıyle taşınmaya başlamıştır. Bu alanların bugüne kadar hiçbir şarta tabi olmaksızın yöre halkının ve göçebe hayvancılığın istifadesine bırakılmış ve aynı zamanda en ufak bir bakım ve ihtimama tabi tutulmamışlardır. Bir çok yerlerde taşlar mer'a alanlarını yer yer kaplamıştır. Bu doğal yayla mer'alarında ıslah çalışmalarına ışık tutacak ön araştırmaların yapılması zaruri görülmüştür. Vejetasyonun floristik karakterlerinin bilinmesi mer'a ıslah çalışmalarında ön.koşulu teşkil ettiğinden, bu araştırma Bozdağ ve yöresi doğal mer'alarının floristik karakterlerinin tesbiti ile bu mer'aların ıslahı için gerekli çalışmaların yapılmasında temel niteliği 8 taşıyacaktır.
Araştırma çalışmalanınıza konu olan Bozdağ doğal mer'alarında kalitatif karakter olarak, floristik kompozisyon, katmanlaşma (Straficiation), hayat formu; kantitatif karakterler olarak da örtü derecesi ve ağırlık incelenmiştir. 2. LiTERATÜR ÖZETLERİ Krause (1937), step florasının çevre etmenleriyle değiştiğini ve başka yerlerde step florasında buğdaygillerin önemli yer işgal ettikleri halde, Orta Anadolu steplerinde ise fazla bir önem taş;ı.maclığını bildirmektedir. Birand (1943), steplerde floristik araştırmalann öncelikle ele alınması gerektiğini, stepin elementlerinin tesbitinden sonra fitososyal araştırmalara geçilebileceğini söylemektedir. Stoddart (1943), ağır otlatmanın etkisiyle bozulmuş otlakların, otlatmaların etkisi kaldırıldığı takdirde bozulmanın derecesine göre yavaş veya çok hızlı olarak klimaks'a doğru geliştiklerini tesbit etmiştir. Pasiner (1953), milli gelir ve ekonomik bakımından ülkemizde mer'a ıslahına mutlak önem verilmesinin kaçınılmaz olduğunu açıklamaktadır. Harlan, (1954), Türkiye'de ağır otlatmanın, otlakların çalılar ve zararlı bitkilerle işgal edildiğini, otlaklara ilkbahar ve sonbaharda erken ve çok sayıda hayvan sokulması problemlerinin mevcut olduğunu, otlatma üzerinde kontrolün olmadığını, Türkiye' de hayvan sayısını azaltmak yerine hayvan yemini çoğaltınanın gerektiğini belirtmektedir. Nixon ve Erkun (1954), doğal mer'alarımızda otlatma kapasitesi ve mer'a amenajmanı yönünden kapasitenin çok üstünde hayvan varlığı ile sömürülmekte olduğunu söylemektedirler. Walter (1956), mevcut otlaklarımızı yetişme muhitlerine göre sınıflandırarak bunlardan numuneler alıp buralarda odatınayı yasaklamakla süksesyonun tekrar klimaks'a kadar gelmesini beklemekten başka çare olmadığını ülkemiz için tavsiye etmektedir. Alpay (1957), Aladağ mer'a alanında yapılan denemelerde iyi otlatma düzenlenmesiyle ineklerde süt veriininin l% 30-100 arasın- 9
da artış olduğunu canlı ağırlıklannda 3 misli artış bulunduğunu açıklamaktadır. Oosting (1958), koruma sahalan metodu, otlak araştırmalannda önemli bir teknik olduğu, koruma sahalarının deneysel durumların tesbiti için kullanışlı,aynı zamanda klimaks ve gelişmekte olan bitki topluluklannın tabiatını tayin için lüzumlu olduğunu belirtmektedir. Tarman (1960), İç Anadolu kurak mıntıka mer'alannda yaptığı araştırmalarda uzun süredenberi erken ve kapasitesinin çok üstündeki ağır otlatmaya bırakılan mer'alarda esas yem bitkilerinin yok olduğunu, bunun yerine yem değeri düşük bugünkü mevcut vejetasyonunun işgal ettiğini, vejetasyonun '% 90'nın hayat devresini çok kısa bir zamanda tamamlayan nev'herden oluştuğunu tesbit etmiştir. Heady (1961), uygulanan münavebe şekli ve hayvan cinsi ayn olduğu gibi yetişme muhitlerinin de ayrı olduğunu, bu bakımdan neticelerin tam olarak mukayesesinin kabil olmadığı, bununla beraber deneme neticelerinin ihtiva ettikleri devamlı otlatma ile karşılaştınldıklarında otlatma sistemlerinin hayvan verimi bakımından devamlı otlatmadan üstün olmadığı, ancak münavebeli otlatma sistemlerinin mer'a vejetasyonunun gelişmesinde etkili olduğu sonucuna varmıştır. Poulton (1961), yetişme muhitinden azami verimi alabilmek için klimaks veya klimaksa yakın vejetasyon örtüsünün bulunmasının gerektiğini söylemektedir. Abott (1962), doğal mer'aların amenajmanında kullanılan prensipierin başlıcasının dinlendirme olduğunu dinlendirmenin doğal vejetasyonu ıslah edeceğinin gerçek olduğunu, Kansas' daki «prairie'lerin, iki vejetasyon devresi dinlendirilmeye terkedilmesi ile, orta durumdan iyi duruma getirldklerinin gerçek olduğunu bildirmektedir. Larin (1962), mer'aların verimini artırmak ve idame ettirmenin önemli tedbirlerinden birinin otlağı muayyen periyotlada dinlendirmek olduğunu söylemektedir. Özçelik (1963), Düzce -Bolu - Gerede - Kızılcahamam mer'alarının ıslahı için, devamlı bakım isteyen bu mera'lardan en iyi şe- 10
kilde yararlanabilmek için mer'aların en yakın yerleşim muntazam yollarla bağlanması gerektiğini kaydetmektedir. alanlarına Bakır (1964), ülkemizde ağır otlatmanın genel bir usul olduğunu ve mer'alarımızın otlatma devresinin.% 90'i bulduğunu bildirmektedir. Erkun (1964), Bala ilçesine bağlı 16 köy mer'asında yapmış olduğu araştırmalardan, mer' a ortalaması olarak buğdaygil grubunun botanik koropozisyonda % 55.56, baklagillerin % 8.25 ve diğer familyalara ait bitkilerin de :% 35.16 oranında olduğunu kaydetmektedir. Sönmez (1964), mer'a, yaylak ve kışiaklardaki bitki örtüsünün toprak muhafazası ve yem bitkilerinin kalite ve kantiteleri yönünden Türkiye ekonomisinin beklediği desteği sağlayabilecek durumda olmadığını belirtmektedir. U1uocak (1964), Kirmir havzasında yapmış olduğu araştırmalarda, mer'aların % 80'in üzerinde, ağır otlatma yapıldığından otlatma kesafetinin vejetasyonun devamlılığını sürdürmesine yeterli olmadığını, mer'alarda yem bitkilerinin yerlerini toprak muhafaza ve yem değeri olmayan yıllık bitkilerin yer aldığını, buralarda erozyonun devam ettiğini, bir kısım arazinin hiçbir kullanıma yaramayacak şekilde bozulduğunu tesbit etmiştir. Düzgüneş ve arkadaşları (1965), mer'asız hayvancılığın yapılamayacağını, mer'alarımızın artık kendi topraklarını tutamayacak hale geldiğini, bu nedenle yalnız hayvan azlığı değil, yurdun geleceğini düşünerek önlemlerin alınmasının zorunluluğuna değinmektedirler. Tarman (1968), hayvanlarımızın yediği yemierin % 64-73.5'inin otlaklardan temin edildiğini tesbit ederek, Türkiye'de otlakların hayvanların beslenmesindeki fonksiyonunu açıklığa kavuşturmuştur. Tosun (1968), Erzurum Atatürk Üniversitesi Çiftliği'nde Palandöken dağlarının eteklerinde kıraç bir mer' ada yapmış olduğu araştırmadan elde ettiği sonuçlara dayanarak, erken ve ağır otlatmanın klimaks türlerini büyük bir kısmını kaybetmiş olan kıraç mer'aların ıslahında uygulanan üstten tohumlama metodundan tam başarı elde edilmediğini bildirmektedir. ll
Alpay )1969), koruma yoluyla mer'a ıslahı çalışmalarında, toprağın elverişli olması koşuluyla korumanın ikinci yılından itibaren iyi bir bitki örtüsünün oluştuğunu bildirmektedir. Bakır (1970 a), Ortadoğu Teknik Üniversitesi arazisinde bir mer'anın çeşitli yönlerinden yapmış olduğu araştırmalarla karakterli mer'alann vejetasyonunun özellikleri hakkında kıymetli bilgiler vererek, bu mer'anın beş yöneyinin tartılı ortalama olarak yem veriminin dekarda 122.7 kg, 70 C'de kurutulmuş ot olduğunu tesbit etmiştir. Erkun (1971), Hakkari ve Van yörelerinde yaptığı mer'a araştırmalarından, dekara yeşil ot veriminin 600-1683 kg arasında değiştiğini açıklamaktadır. Ege Bölgesi Florası çalışmalar : ve mer'a vejetasyonu özellikleri ile ilgili Tournefort (1702) ile Boissier (1872)'den sonra, Bornmüller (1908), İzmir çevresi florasını incelemiş olup, Üçgül (Trifolium} cinsinden pek çok türlere rastlanıldığını ve bu çevre florası içinde İspanya korungası (Hedysarum) ile Korunga (Onabrychis) cinslerine dahil birkaç formun bulı.mduğunu belirtmektedir. Zhukowsky (1933), Batı Anadolu sahil bitkilerinin dar bir bölgeye yayıldığını ve bunun arkasından da maki vejetasyonunun yer aldığını işaret etmektedir. Schwarz (1936), İzmir dalayları bitki örtüsünün floristik kompozisyonunu incelemiştir. Rechinger (1943), Ege denizi ve yarımadalarının florasının teşhis anahtarını vermiş, Gelibolu yanmadası ile İzmir körfezi adaları ve Çanakkale kıyıları florasını da incelemiştir. Regel (1943), Batı Anadolu'nun bitki florasını coğrafi açıdan İzmir - Bandırma, İzmir - Afyon ve İzmir - Denizli - Burdur - Antalya yörelerinde incelemiş ve kıyı vejetasyonu ile iç kısımların vejetasyonunun yükseltiyle sınırlandığını kaydetmiştir., Zeybek (1969), İzmir iç körfezi sahil halofitlerinin ekolojik özelliklerini araştırarak önemli bilgiler vermektedir.. Gençkan (1970 a), Ege bölgesi kıyı şeridi doğal mer'aları tiplerinin botanik kompozisyonlarını incelemiş, baklagil vejetasyonunun floristik karakterlerini açıklamaktadır. Gençkan (1972), Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Menemen Uygulama Çiftliğinin alüviyal ve kumlu sahalarında kültürel tedbirlerle mer'a vejetasyonunun ıslahı üzerinde floristik araştırmasında kültürel tedbirler uygulandıktan 3 yıl sonra, floristik karakterin 12
değişip gelişerek, m er' anın yem veriminin yükseldiğini, kuru ot olarak dekara yem verimi, 131.25 kg'dan 322.95 kg'a çıkarak % 150 artım gösterdiğini belirtmektedir. 3. MATERYAL ve METOD Araştırmanın yapıldığı Bozdağ mer'a alanında bulunan bütün bitkiler araştırma materyali olarak ele alınmıştır. Mer'anın püyük bir kısmının, meyil ve erozyon nedeniyle, toprağı çok sığlaşmış durumdadır. Uzun yıllardan beri devam edegelen düzensiz ve kontrolsüz bir otlatma yönteminin uygulanması nedeniyle dejenerasyona uğramış durumdadır. Araştırma metocilarına geçmeden önce araştırma yapılan alanın çevre özellikleri hakkında bilgiler vermek faydalı olacaktır. 3.1.. ARAŞTIRMA YERİNİN ÖZELLİKLERİ 3.1.1. Mevki ve Hudutları Manisa ili, Salihli ilçesine bağlı Bozdağ nahiyesi mülki hudutlan içinde olup, Küçükçavdar-Büyükçavdar ve Güncialan yayialan mevkiindedir. 3.1.2. Mülkiyet Durumu Araştırma sahası, hazineye ait olup, yöre köyleri tarafından öteden beri m er' a olarak kullanılmaktadır. 3.1.3. Fizyografya ve Engebeler Sarp ve dağlık öir fizyografyaya sahiptir. Araştırma sahasının en yüksek kısmı Bozdağları (2159 m), yüksekliğe sahiptir. 3.1.4. Jeoloji Araştırma sahasının bulunduğu kısımda jeolojik yapının temelini palezoik yaşlı şistler gnayslar, kristalize kalkerler teşkil etmektedir. 3.1.5. Toprak Durumu.Yüksek dağ- mer'a toprakları interzonal topraklardır. Belirgin bir toprak gövdesine her zaman rastlanmamaktadır. Yüksek dağ mer'a toprakları, uzun zaman karla örtülü bulunmaları nedeniyle, yağışın fazla, buharlaşmanın az olması nedeniyle genellikle bozuk drenaj belirtileri göstermektedirler. Sarı, pas, gri ve mavi renklerde olan bu belirtiler 60 cm derinlikte başlamaktadır. Yüksek dağ- mer'a topraklarının özellikleri meyil, derinlik, drenaj, erozyon ve taşlılıktır (Çizelge 1). 13
Çizelge ı. Araştırma Alaııııun Çeşitli Toprak Nitellklerl Profiller Toprağın ı 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Türü K. B. K. B B B K. B K. B. K. B. K. B. K. B. K. B. K. B. =' Kumlu balçık Derinlik (cm) 1.20 30 33 40 45 38 48 1.20 1.20 48 B.={ Balçık K.ırııltı Bünyesi Granurler Topraksu Lı;ıboratuvar Taşlılık % 75-25 % ıo %50 %50 '% 30 %60 %50 ;%50 %ıs % ıo i%60 Tahlil sonuçlan P,_ Kireç (CaCo 3 ) 90!% ı7 :% ı7 %20 :%20 % ı8 % ı7 ;%20,%2ı % ı9 i% ı7 TopraksuLaboratuvar %Azot H Me % 6 ~% 8 % 8 ;% 6 %13 :% ıo % 8 ;% ı7,% ıs i% ı2 -- gram tahlilleri $ Fosfor P 2 OS ıoo Potas Tuz Na '% 43,%52 ;%35 %42 %53 %45 '% 30 '%45 %40 ;%45 Taban suyu derinliği (m) S =ı Yüzeysel erozyon O= Oyuntu erozyonu Erozyon Sınıfı s o o o o o o s s o 1 =! Yok denecek kadar az 4 4 4 4 4 4 4 4 = Çok şiddetli
Büyük toprak grubu olarak «Kireçsiz Kahverengi Topraklar» dır. Bu topraklann bulundukları yerlerde yıllık ortalama yağış 600-800 mm, yıllık ortalama ise 16,8 C olarak tahmin edilmektedir. Doğal bitki örtüsü; yıllık muhtelif otlar, ot- çalı karışımı, çok seyrek maki formasyonudur. Ana madde andezit, spilik, porfirit, bazalt, lokasit gibi püskürük kayaçiann ayrışma ürünleridir. Anakaya ayrışmaya yüztutmuş andesittir. 3.1.6. İklim Özellikleri Bozdağ kasabasında meteorolojik olayları takip eden rasat istasyonu bulunmadığından araştırma yapılan mer' a alanının iklim özellikleri hakkında yerel veriler temin edilememiştir. Yörenin iklim durumu hakkında genel bir fikir verebilmek üzere, ikhm verileri Salihli meteoroloji istasyonundan alınmıştır. İklim elemanları yetersiz bulunmuş, Manisa meteoroloji istasyonu kayıtlarından da yararlanarak her iki istasyonunortalama değerleri alınmıştır. Alınan bu ortalama değerler, ülkemiz koşullarına en uygun yöntem olarak kabul edilen ERİNÇ'in «Yağış Müessiriyeti Formülü» ne göre çözümlenmiştir. Erinç'e göre kar yağışı ve don nadir, çok yüksek yaz sıcaklığı, çok şiddetli buharlaşma, düşük bulutluluk nisbeti ile karakterize edilen ASIL AKDENİZ İKLİM TİPİ'nin hudutları içine girmektedir. Thorntwaite'nin iklim sınıflandırmasına göre ise «yarı nemli, mezoterınal, su noksanı yaz, su fazlası kış mevsiminde» olan iklim tipine girmektedir. Genel olarak yukarıdaki iki iklim sınıflamasına göre kısaca ihtiva etmektedir. tanımlanan sahanın iklimi aşağıdaki ayrıntıları 3.1.6.1. Yağış: Meteoroloji istasyonlarının gözlemlerine göre yıllık toplam yağış 450-1060 mm arasında değişmektedir. Yağış genellikle araştırına yaptığımız alanda azamiye çıkmaktadır. Yağı Şın büyük bir kısmı kış aylarında düşmektedir. Kış yıllık yağışın % 43.5'ini, sonbahar% 36.9'unu, ilkbahar % 6l.l'ini ve yaz da.% 3.5 ini almaktadır. 3.1.6.2. Yağışlı Günler: 69-166 gün arasında değişmektedir. Ekseriyetle yağışlar sonbahar ve kış aylarında sağanak halinde gel-
mektedir. Bu şekilde erozyon tahribatma sebep olan 10.0 mm üstünde devam eden yağışların yılda 21-24 gün arasında olduğu tesbit edilmiştir (Topraksu Genel Müdürlüğü Yayınları 302). Mevcut rasat seneleri içinde maksimum sıcaklık: 29.9 C; en soğuk ayın minimum sıcaklığı: -10.2oC; mevcut rasat seneleri içinde minimum sıcaklık : 10.1 oc; mutlak minimum sıcaklığı sıfırın altında olan aylar : Ocak - Şubat - Mart - Kasım - Aralık; mevcut rasat seneleri içinde en erken don tarihleri; en erken 22.XI, en geç 2'l.II, en erken 22.XI, en geç 23.III; rutubetli devre: Kasım- Nisan ayları arasında 6 ay, kurak devre: Mayıs- Ekim ayları arasında 6 ay, senelik normal sıcaklık ortalaması 16.6 C, senelik normal yağış ortalaması 492.1 mm, ortalama yağışlı gün sayısı: 166 gün olarak verilmektedir (Çizelge 2). Mevcut rasat seneleri içinde elde edilen veriler Thornthwaite formülüne göre değerlendirilerek araştırma yapılan sahanın su bilançosunu gösteren diagram elde edilmiştir (Grafik 1). 3.2. ARAŞTIRMA YERİNİN HALİHAZIR DURUMU Mer'a sahasında yerleşim alanı yoktur. Mer'aya en yakın köyler; Bozdağ 3 km, Elmadağ 5.5 km uzaklıktadır. Çalışmaalam içinde geceleri hayvanların hannabilmesi için yeterli miktarda olmayan açık örme çit ağıhar mevcuttur. Mer'ada otlayan hayvan varlığı (Çizelge 3) de görülmektedir. 3.2.1. Halihazır Paydalanma Şekli: Yörede bulunan her cins mer'a hayvanı Nisan ayı ortalarında, Mayıs ayı başlarında, mer'alara gelmekte ve kanşık olarak otlatılmaktadır. Bu devrede, mer'ada kar örtüsü yeni kalkmış olduğundan otlar yeni yeşermeye başlarlar. Hayvanlar mer'alarda dolaşarak, günlük yeşeren otlarla geçiniri er. Haziran ayı ortalarında toprağın kompaktlaşması ve kuruması yüzünden yem bitkileri büyümeden kalmaktadırlar. Bu durumda mera'lar yeniden kar düşüneeye kadar hiçbir denetime tabi olmadan otlatılınaktadırlar. 3.2.2. Su Durumu Mer'alarda en önemli konulardan birisi de hayvanların su ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Su ihtiyacı hayvanların cinsine, yediği gıdanın miktar ve çeşidine, hava şartlarına göre büyük ölçüde' değişmektedir. 16
Çizelge 2. Araştırma Yerinin İklinı Özellikleri Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Toplam Sıcaklık oc 0.3 0.7 3.2 8.0 1:3.0 17.8 20.6 20.2 16.0 10.5 5.3 1.4 9.7 Sıcaklık indisi 0.01 0.05 o.sı 2.04 4.25 6.84 8.53 8.28 5.82 30.8 1.09 0.15 40.65 Tashihsiz PE o o 12.0 35.0 60.0 86.0 100.1 98.2 78.0 44.8 22.0 40 Tashilı edilmiş PE o o 12.3 38.5 78.8 106.6 126.2 104.3 81.1 43.0 18.4 2.5 606.7 Yağış mm 251.5 224.1 147.9 116.5 91.0 27.8 13.6 4.9 33.7 103.0 183.4 296.6 1494.0 :Birikmiş suyun aylık değişi mm o o o o o 78,8 21.2 o o 60 o o Birikmiş su 100 100 100 100 100 21.2 o o o 60 100 100 Hakiki Evapo transpi mm o o 12.3 38.5 73.8 106.6 34.8 4.9 33.7 43.0 18.4 2.5 368.5 Su noksanı mm o o o o o o 101.4 9.4 47.4 o o o 248.2 ' Su fazlası mm 251.5 224.1 135.6 78.0 17.2 o o o (J o 12.50 29.41 1125.5 Akış mm 214 219 178 128 72 36 18 lo 5 2 63 177 1125.5
Grafik ı. Turgutlu- Salihli Bölümü 1500 m rakımda Thomtwaite Fonnüliine Göre Su iblançoswıu Gösteren Diagram. 300 280 260 240 ~ 1\ 220 ~ 200 100 ~ 160 140 120 100 80 60 40 20 I I lll IV V VI VII VIII IX X XI XII Su fazlası D Su noktası [J]ll]I Sarfediten su m Birikmis su 18
Çizelge 3. Mer'ada Otlayan Hayvan Ünitesi Ünite Ünite Cinsi Miktan Birimi Cinsi Miktan B.irlmi Sığır 287.800 x.ı.oo Koyun 30.822 X.0.20 Boğa X. 1.25 Keçi 23.334 X.0.20 Dana X.0.75 Manda 2.653 X. 1.25 At X. 1.25 Deve 184 X. 1.25 Hayvanları sulamada onlara uzun mesafeler kat' ettirilmesi enerji kaybına sebep olacağından, su içme yerlerinin mer'a alan:!arına yakın olması gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki sulama yerlerinin, mera'lardan 1.5 km' den daha uzak olmaması belirtilmektedir. Araştırma çalışmalarının sürdürüldüğü mer' ada su durumu yeterli değildir. Mer'ada sadece bir pınar bulunmaktadır. Yazın tamamiyle kuruyan dere suyu, sulu olduğu devrelerde hayvanların su' ihtiyacının '% 25'ini karşılayabilmektedir (Çizelge 4). Çizelge 4. Araştırma Mer'asmda Su Durrunu Akarsu (Dere suyu) Akarsu (Kar suyu) Pınar Çeşme Göl Gölet Kuyu Su yok Mer'aya Mesafesi Mer'a içinde Mer'a bitişiği Mer'a içinde Mer'a içinde Mer'a içinde Mer'a içinde: Mer'a içinde Mer'a içinde Mevcut Suyun ihtiyacı Karşılama Nisbeti Kafi %50 %25 X X X X 19
3.2.3. Yol Durumu: Bozdağ, Salihli ve Ödemiş ilçelerine yapımı ve bakımlan kararayolları örgütünce yapılmakta olan geniş, standart yollarla 1stihlak merkezlerine bağlı bulunmaktadır. Araştırma sahası içindeki yaylalan, ana yola bağlayan mevcut toprak yollar devamlı bakımlı bulunmaktadır. Islah çalışmalannın yapılabilmesi ve devamlı bakım isteyen mer'alarda devamlı irtibatı sağlayacak yolların bulunması çok önemli ve zaruridir. Çalışma alanımızda mevcut yol durumunu gösterir çizelge aşağıda görülmekdir ( Çizelge 5). 'Çizelge 5. Çalışma Alanmda Yol Durumu Yolun Cinsi Uzunluğu km Yolun Ulaştığı Yer Patika 8 Mer'a içi Motorlu vasıta gidebilir yol 36 Salihli- Mer'a Şose, asfalt 3.2.4. Doğal Bitki Örtüsü : Denizden içeriere doğru gidildikç~ toprak, iklim ve topoğrafya gibi çevre faktörlerinin değişmesi nedeni ile bitki türleri de değişmektedir. Araştırmanın başlangıcında, araştırma konusu mer'anın bitki örtüsü, değerini kaybetmiş olur, örtü derecesi itibariyle :% 60-80 «Otsu çalı» formunda olan (Zander, 1964) ve mer'a yem bitkisi olarak değer taşımayan mer'adan uzaklaştırılması gerekli olan yabancı bitkilerden oluştuğu görülmüştür. Genellikle araştırma çalışmalarının yürütüldüğü mer'ada vejetasyönu kompoze eden bitkiler içinde, mer'a bitkisi olarak yararlanılan huğdaygil, baklagil ve diğer familyalara ait bitkiler olup tüm vejetasyona oranla '% 20-30 gibi bir örtü derecesine sahip olduğu tesbit edilmiştir. Araştırma başladığında ot formasyonunun mevcut başlıca türleri, aşağıda bir liste halinde görülmektedir : 20
Buğdaygiller (Gramineae)'den Mer'a Yem Bitkileri: Tarla Bromu (Bromus arvensis) Yuniuşak Brom (Bromus mollis) Dam Bromu (Bromus tectorum) Köpekdişi (Cynodon dactylon) Sorguçlu Tarakotu (Cynosurus cristatus) Kamışsı Yumak (Festuca arundinacea) Koyun Yumağı (Festuca ovina) Yumrulu Arpa (Hordeum bulhasum) İngiliz Çimi (Lolium perenne) Bizvari Kelpkuyruğu (Plıleum suhulatum) Biryıllık Salkımotu (Poa annua) Yumrulu Salkımotu (Pua hulhosa var. vivipera) (Poa. sylvicola) Adi Salkımotu (Poa trivialis) (Stipa logecea) (Taeniatherum crinitum) Baklagiller (Leguminosae)'den Mer'a Yem Bitkileri: Adi Gazalhoynuzu (Lotus corniculatus) Serttüylü Yonca (Medicago hispida) Çilek Üçgülü (Tıifolium fragiferum) Top Üçgül (Trifolium nigrescens ssp. setrisavii) Çayır Üçgülü (Trifoliom pratense) İnce Yapraklı Fiğ (Vicia tenuifolia) Diğer Familyalardan Olan Mer'a (Yem) Bitkileri: Kumotu (Arcenaria serpylifolia) Uzun Yapraklı Nane (Mentha Iongifolia) (Myosotis cadmea) Şemsiye Çiçekli Kuşsüdü (Ornithogalum umhellatum) (Scondix australis) Adi Aslan Dişi (Taraxacum officinale) Yem Değeri Olmayan Diğer Otsu Bitkiler : (Acinos rotundi olium) Taraksı Mayıspapatyası (Antheınis mectinata) (Armenia cariensis) Ballıbaba (Lamium garganicum) (Marrubium rotindi olium) (Minuartia juressi ssp. ariatica) 21
Büyük Kuzukulağı (Ruınex acetosa) Yavşanotu Yan Çalılar : Köy Göçüren (Cirsiuın (Seduın palliduın) (Veronica anagallis - aguatica) seyleuın) (Sarcopoteriuın spinosuın} Kır Kekiği (Thyınus squarrosus) Otsu Çalılar : Sütleğen Isırgan (Vincetoxicuın 4. ARAŞTIRMA METODLARI canescens) (Euphorbia anacampseros) (Urtica diocia) Araştırma çalışmalarımızda mer'ada bulunan vejetasyonun floristik karakterlerini tesbit edebilmek ve ileride yapılabilecek mer'a ıslahı çalışmalanna yol gösterici olabilmesi bakımından, vejetasyonun kalitatif ve kantitatif karakterlerinin başlıcaları incelenmiştir. Araştırmaya konu olan mer'a alanına 2.0 x 2.0 x 1.5 m ebatlarında demir konstrüksiyonlu kafes telle kaplı 8 adet demir kafesler, mer'a vejetasyonunu temsil edebilen mütecanis yapıya sahip yerlere 1976 yılı ilkbaharında yerleştirilmiştir. Kafeslerin konduğu örnek mer'a sahaları sayesinde; otlatılınaya engel olunan ve tabii tohumlama imkfuıı sağlanan alanlar ile, önceden olduğu gibi kendi haline terkedilen ve ağır otlatılınaya tabi tutulan korumasız mer'a alanlannın floristik karakterlerinin karşılaştırılması imkanı sağlanmıştır. Araştırılan floristik karakterler, kalitatif ve kantitatif olmak üzere iki grup altında mütalaa edilmiştir. Bir mer'ada ıslah çalışmalarının yapılabilmesi için, öncelikle floristik karakterlerin bilinmesinde zaruret vardır. 4.1. KALiTATiF KARAKTERLER Bu karakterler, mer'aların fitososyal özelliklerinin tesbiti araştırmalarında büyük bir önem taşımaktadır. Vejetasyon analizinde temel öğe, mer'alardaki bitki örtüsünün tür bileşiminin bilinmesi zorunluluğudur. Bu temel unsur tam anlamıyla tesbit edilemediği takdirde, vejetasyon üzerindeki çalışmaları yürütmek olası değildir. 22
Araştınlan kalitatif karakterler ile bu karakterlerin tetkik ve tesbitindeki çalışmalarda uygulanan metod ve esaslar sırasıyla aşağıda gösterilmiştir. 4.1.1. Floristik Kompozisyon (Tür Bileşimi) Bitki türlerinin bileşimi ile mer'a bitki toplumunun varlığı teşekkül etmektedir. Yani floristik kompozisyon, vejetasyonun hangi türlerden oluştuğunun bir liste halinde ifade edilmesidir. Bu araştırma çalışmalanmızda, floristik kompozisyonun tesbitinde: Boissier (1872), Bonnier, Bornmüller (1908), Brouwer (1955), Kiffmann (1956-1957), Rechinger (1943), Schwelghart (1958) gibi araştıncıların eserlerinden yararlanılmıştır (Çizelge 6). 4.1.2. Hayat Formu Mer' a yönünden bitkilerin hayat formu önemlidir. Raunkiaer (1905)'e göre Hayat Formu, bitkilerin, varlıklarını devam ettirici tomurcuk ve sürgünlerini elverişsiz mevsimlerde, yani vejetasyonun uyku devresinde koruma şekil ve özelliğine dayanmaktadır. Bu nedenle hayat formu, bitkilerin ekolojisini ve dış etmeniere karşı uyma özelliklerini ifade etmektedir. Araştırma çalışmalarımızda mer'a alanındaki bitki türlerinin hayat formları, Braun- Blanquet (1951-1964), Ellenberg (1956), Knapp (1958).nin bu hususta ortaya koymuş olduklan çalışma ve prensipleri gözönünde tutularak sınıflandırma yapılmış ve rumuzları da parantez içinde gösterilmiştir (Çizelge 6). 4.1.2.1. Therophyt'ler (Tekyıll* bitkiler= T) Mer'a formlarmda görülen bu bitkiler kısa ömürlü, yani çimlenmeden itibaren meyve olgunluğuna kadar geçen sürenin tamamlanmasından sonra hayatlan sona erer. Elverişsiz mevsimi tohum veya meyve formunda geçirerek nesillerini devam ettirirler. 4.1.2.2. Geophyt'Ier (Yersel Bitkiler = Gizli Bitkiler = G): Elverişsiz mevsimlerde bu bitkiler nesillerini devam ettirici organlannı, toprak yüzeyinin altında ve gizli olarak korurlar. Rezerv besin maddeleri bakımından çok zengindirler. 23
~ Çizelge 6. Araştınnıı Mer'asııun Florlstik Korp.pozisyonu İle Hayat Fonnu Karakterleri Tablo Halinde Göriilnıe~tedir Floristik Kompozisyon A-YARI ÇALILAR Carcopoterium spinosum Thymus squarrosus (Kır Vincetoxicum canescens B-OTSU ÇALILAR Kekiği) Hayat Formu Grupları Chamaephyt Geophyt Hemikryptophyt Therophyt Euphorbia anacampseros (Sütleğen) Urtica diocia (Isırgan) C- DİÜER OTSU BİTKİLER Acinos rotundifolium Anthemis pectinata (Taı aksı Mayıspapatyası) ~------------------------------------------------ Armeria cariensis Lamitım garganicum (Ballıbaba) Marruhiuro rotwıdifolium ------~------------------- Minuartia juressi ssp. asiatica Sedum pallidum Veronica anagallis- aquatica (Yavşanotu)
Çizelge 6. (Deviınu) Floristik Kompozisyon D-BUGDAYGİL MER'A (YEM) BİTKİLERİ Bromus arvensis (Tarla Bromu) Bromus inermis (Kılçıksız Brom) Bromus mollis (Yumuşak Brom) Bromus tectorum (Dam Bromu) Hayat Formu Grupları Chamaephyt Geoplıyt Heınikryptoplıyt Therophyt ------------------------------------------------- Synodon dactylon (Köpekdişi) Cynosurus eristatus (Sorguçlu Tarakotu) Dactylis giomerata (Domuz Ayrığı). --- --------------~---------------- Festuca anmdinacea (Kamışsı Yumak) ----------------------------- Festuca ovina (Koyun Yumağı) Hordeum bulbosuın (Yumrulu Arpa) Lolium perenne (İngiliz Çimi) Phleum subulatum (Bizvari Kelpkuyruğu) Poana annua (Biryıllık Salkımotu) Poa bulbosa var. vivipera (Yumrulu Salkımotu) Poa sylvicola
Çizelge 6. (Devamı) Hayat Formu Grupları Floristik Kompozisyon Chamaephyt Geophyt Hemikryptophyt Therophyt ----- Poa trivialis (Adi Salkımotu) ----------------------------------- Stipa logocea ----------- ----------------------------------- Taeniatherum erinitum E- BAKLAGİL MER'A (YEM) BİTKİLERİ Lotus corniculatus (Adi Gazal Boynuzu) Medicago hispida (Sertti.iylü Yonca) Trifolium fragiferum (Çilek Üçgülü) Trifolium hybridum (Melez Üçgüli.i) Trifolium nigrescens ssp. petrisavii (Top Üçgi.il) Trifolium repens (Ak Üçgül) Trifolium pratense (Çayır Üçgi.ili.i) Vicia peregrina (Yabani Fiğ) Vicia tenuifolia (İnceyapraklı Fiğ) F-DİGER FAMiLYALARDAN OLAN MER'A (YEM) BİTKİLERİ Arenaria serpy lifolia (Kumotu) Cerastium arvense (Tarla Boynuzotu)
Çizelge 6. (Devamı) Hayat Formu Grupları F I or i st i k K o m po z i s y o n Chamaephyt Geophyt Heınikryptophyt Tberophyt Cirsium spyleum (Köy Göçüren) -------------------------------------~---------------- Legousia pentagonia (Kadın Aynası) --------------------------------------------------------- Mentim longifolia (Uzunyapraklı Muosotis cadmea Nane) ------------------------ --------------------------- Ornithogalum umbellatum (Şemsiye Çiçekli Kuşsüdü) Rum ek acetosa (Büyük Kuzukulağı) Scondix australis Taraacum officinale (Adi Aslandişi)
4.1.2.3. Hemikryptohyt'ler (Yan Gizli ibtldler =H): Mer'a formlannda görülen bu bitkiler, sürgün, ve filiz ve tomurouklarını elverişsiz mevsimlerde toprak yüzeyinin üstünde, diri veya ölü örtü yardımıyla konıyabilmektedirler. 4.1.2.4. Chamaephyt'ler (Sathi, Cüce Bitkiler = Ch) : Bu gnı bun nesillerini devam ettirici sürgünleri, doğnıdan toprak yüzeyinin üstünde bulunur. Daimi yeşil olan yaprak ve tomurcuklarını, kar örtüsüne karşı çok iyi şekilde koruyabilmektedirler. 4.1.2.5. Phanerophyt'ler {Ağaç ve Ağaççıklar = P) : Çalı ve ağaçlar formunda olup, nesillerini yenileyici tomurcuklarını 25 cm yüksekliğinde odunlaşmış dalları üzerinde taşırlar. Mer'a vejetasyonunun üst bitki örtüsünü teşkil ederler, özellikle orman içi çayırm er' alar ile çalılı ve makili formasyonlarda hakimdiri er. 4.1.2,6. Hydrophyt'ler (Su Bitkileri= Hyd): Nesillerini devam ettirici tarnurcuk ve organlarını, elverişsiz mevsimlerde su içinde muhafaza ederler. Böylece, incelemiş olduğumuz vejetasyonu oluşturan türlerin hayat formu grupları bu klasifikasyon esasına göre sınıflandınlmıştır. Ayrıca tesbit edilen tür sayısı yüzdelerine göre hayat formu grafiği düzenlenmiştir. 4.1.3. Katmanlaşma (Stratification) : Vejetasyonu meydana getiren bitkilerin çeşitli seviyelerde. bulunması olayına katmanlaşma denilmektedir. Bitki örtüsünün bileşimine katılan bütün türler aynı kat içinde gelişmemektedirler. Bu nedenle, bitki örtüsünü meydana getiren türler üstüste birçok katlar, yani tabakalar şeklinde bulunmaktadırlar. Bu farklı seviyelerde büyümeye özellikle; ışık entansitesi, sıcaklık, toprağın organik madde yapısı ve diğer faktörlerin farklı oluşu neden olmaktadır. Katmanlaşmanın sayısı, bitki örtüsünün çeşidine göre değişmektedir. Doğal vejetasyon meydana gelirken arazinin çeşitli bitki toplulukları tarafından örtülmesinin, yani succession'un ilk aşamasında, liken, yosun veya tek yıllık otlar bir kat meydana getirmekte, süksesyon devamınca ek katların oluştuğu görülmektedir. Neticede bir mer'ada genellikle 3 kat bulunduğu söylenilmektedir (Hanson ve Churchill, 1961). 28
Araştırma alanımızda 2 ana vejetasyon katı tesbit edilmiş bulunmaktadır. 4.1.3.1. Çalı katı 4.1.3.2. Ot katı (Tarla katı) Katmanlaşma karakterleri ayrıca grafiklerle mukayeseli olarak da gösterilmiştir. 4.2. KANTİTATİF KARAKTERLER Mer'aların kantitatif karakterleri, bitki örtüsü morfolojik strüktürünün kesin ölçülebilen, nice! özelliklerini kapsamaktadır. İklim, toprak, topoğrafya ve canlı varlıkların devamlılığı baskısı altında bulunan mer'a vejetasyonunun daima değişebilen bir dinamik yapıya sahip olduğu bilinmektedir. Bu nedenle değişmeye karşı son derece duyarlı ve kompleks bir yapıya sahip olan mer'a vejetasyonunun kantitatif karakterlerinin bilinmesinde ve tür araştırma çalışmalarında öncelikle ele alınması gereken bir konudur. Bu karakterlerin tetkik ve tesbitinde uygu" Ianmakta olan metod ve esaslar sırasıyla incelenmiştir. Araştırma çalışmalarımızda kantitatif karakterlerin tetkik ve tesbitinde iki metod uygulanmıştır. 4.2.1. örtü Derecesi Mer'a vejetasyonunu oluşturan bitki türleri bireylerinin, toprağı örtmeleri bakımından hakimiyet durumları, «Örtü derecesi» olarak tanımlanmaktadır. Araştırma çahsmalarımızda örtü derecesinin saptanmasında «kuadrat metodu» kullanılmıştır. Bir numune ünitesini teşkil eden kuadratın büyüklüğü çalışmalarımızda 1 m 2 olarak alınmıştır. Çalışmalarda bitki türlerinin sayma ve onların durumlarını tesbit etme işinin daha kolay ve daha ekonomik olması bakımından 4 adet çıtadan yapılmış (1 Om x 1 Om) = 1 m 2 'lik kuadratlar kullanılmıştır. Bu 4 adet tahta çıta birbirleri ile birleştirilerek meydana getirilmiştir. Çıtalar 4 cm eninde ve 1 cm kalınlığında olmak üzere sert ağaçtan yapılmıştır. Çıtalar üzerinde her 10 cm'de bir çivinin girebileceği büyüklükte delikler açılmıştır. Bu delikiere diplerin ucuna bağlanan küçük çivilaer sokularak 100 adet dm 2 'ye ayrılmıştır. 29
Toprak yüzünün bitki ile örtülü ve çıplak kısmının tayini büyük bir önem taşımaktadır. Bu karakter, vejetasyonun yem verimi tahmininde de büyük öneme haizdir. Örtü derecesi bitkilerin ya sap ve yapraklanyla, yada dip kısımlarıyla olmak üzere, toprağın yüzeyini kapladıkları alan olarak, iki şekilde ifade edilmektedir. Bunlardan birincisi «Y aprakla kaplama», ikincisi ise «Dip kaplama» olarak isimlendirilmektedir. Yaprakla kaplama : bitki bireylerinin sap, yaprak, çiçek ve benzeri organlarının toprak üzerindeki düşey izdüşümlerinin sımrladığı alanları ifade eden, izdüşümsel bir örtüden ibarettir. Bu kaplama şekli, daha ziyade, bitki örtüsü zengin olan alanlarda dikkate alınmaktadır: Dip kaplama ise: bitki bireylerini sadece taban veya gövdeleriyle toprak üzerindeki varlıklannın tesbit edilmesidir. Bu iki özellikten dip kaplama yaprakla kaplamaya nazaran daha güvenilir sonuçlar vermektedir. Çünkü, yağışın bol olması veya kuraklık, denetimli veya denetimsiz otlatma gibi, farklı koşullarda dip kaplamanın boyutları oldukça sabit kalmakta, yaprakla kaplamanın ise oldukça değişken sonuçlar verdiği gözlenmektedir. Bu nedenle, çalışmalanmızda mer'anın örtü derecesinin tesbitinde dip kaplama yöntemi uygulanmıştır. Dip kaplama yönteminde bitki ile örtülü kısımlar 2.5 cm yükseklikte biçildikten sonra gözle tahmin cihetine gidilmiştir. Kuadratlar çalışmalarımız sırasında, açık alanda tesadüfi olarak mer'a alanını vejetasyon bakımından temsil edebilecek yerlere, demir konstrüksiyonlu tel kafeslerle korunmaya alınan kafeslerin dört bir yanından 0.50 m mesafe bırakılarak tam ortalanna konularak gerekli ölçmeler yapılmıştır. Örtii dereceleri sentez tablolannda, örtü derecesi puvan değerleri ile birlikte sosyobilite değerleri de gösterilmiştir. Bir bakıma bitki veya sürgünlerin birbirine yakınlığını ifade eden sosyobilite dereceleri, cetvellerde bir (.) ile örtü derecesi puvan kıymetinden ayırt edilmiş ve onlardan daha sonra gösterilmiştir. 4.2.2. Ağırlık Mer'a araştırmalannda vejetasyonu kompoze eden türlerin ağırlıklarının da incelenmesi ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu karakter özellikle yem değeri tesbitinde ele alınmaktadır. 30
Araştırmamızda kuruot olarak dekara yem veriminin saptanması amacıyla, vejetasyonu karakterize edebilen yerlerden tesadüfen seçilen yerlere kuadratlar yerleştirilmiştir. Bu numune üniteleri içinde yer alan mer'a yem bitkileri toprak seviyesinden 2.5 cm yükseklikte kesilerek, artıklardan tamamen temizlendikten sonra, biçilen bitkiler kurumadan elle birbirinden ayrılmıştır. Buğdaygiller ve diğer familyalara ait bitkiler ayrı ayrı gruplandırıldıktan sonra, kurutma do Iabında 70oC' de, 24 saat süre ile kurutulmuştur. Kuru ağırlıkların bu şekilde tesbitinden sonra herbir gruba ait kuadratın ortalaması alınarak, standart hataları hesaplanmıştır. Daha sonra, herbir grubun kuru ağırlık bakımından, botanik koropozisyona katılma payı yüzde olarak hesaplanmıştır. 5. ARAŞTIRMA SONUÇLARI Araştırmaya konu olan Bozdağ ve yöresi «yüksek dağ ıner'a» alanında 2.0 m x2, Om x 1, S m ebadında demir konstrüksiyonlu tej kafeslerin tesadüfi ve mer'a alanını karakterize eden yerlere konulmasıyla, korunma altına alınmış vejetasyon ile, çevre etmenlerinin etkilerine açık bulundurulan vejetasyon, «A» ve «B» olarak ayrı iki vejetasyon olarak kabul edilmiş, elde edilen neticeler değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Mer'a alanında sekiz yere yerleştirilmiş olan demir tel kafesler ile kültürel önlemlerden olan koruma uygulanırken, diğer alanlar ise çevre etkilerinin baskısında bırakılmıştır. Böylece, her iki yanı açık saha ile tel kafesler «A» ve «B» vejetasyon durumunun. floristik karakterleri üzerinde yürütülen araştırınalardan elde edilen sonuçlar, karşılaştıılınalı olarak aşağıda ilgili bölümlerinde gösterilmiştir. 5.1. KALİTATİF KARAKTERLER 5.1.1. Floristik Kompozisyon Mer'a alanının «A» vejetasyonunun, yani açık saha örtüsünü 43 bitki türünün kompoze ettiği saptanmıştır. Yapılan tesbit çalışmaları sonucunda, 13 türü çeşitli yarı çalı, otsu çalı, otsu çalı ile yem değeri olmayan bitkilerin teşkil ettikleri, 30 türün ise mer'a yem bitkisi olarak faydalanılabilen bitkilerden olduğu saptanmış- 31
tır. Faydalanılabilen yem bitkileri türlerinden de 16 türün buğday (Gramineae) ıner'a yem bitkileri, 6 türün baklagil (Leguminosae) mer'a yem bitkileri ve 8 türün de diğer familyalara ait mer'a yem bitkileri gruplarını oluşturdukları tesbit edilmiştir (Çizelge ll). «B» vejetasyonu dediğimiz ve ıner'a alanının muhtelif yerlerine yerleştirilmiş demir tel kafeslerde yapılan tesbitler sonucunda 45 bitki türünün vjetasyonu oluşturduğu saptanmıştır. Buna göre 8 türün yem değeri olmayan diğer otsu bitkilerin teşkil ettiği; geriye kalan 37 türün ise; ıner'a yem bitkisi olarak faydalanılabilen bitkileri oluşturduğu tesbit edilmiştir. Faydalanılabilen yem bitkilerinden 18 türün buğdaygil ıner'a yembitkileri, 9 türün baklagil mer'a yembitkileri ve 10 türün de öteki familyalardan olan ıner'a yem bitkilerinden olduğu saptanmıştır (Çizelge 12). «B» vejetasyonuncia sütleğen (Euphorbia anacamaseros), Sareopoterium spinosum, Kır kekiği (Thymus squarrosus) vincetoxicum canescens gibi yarı çalı ve otsu çalılar varlıklarını kaybetınişlerdir. Öte taraftan, mer'a yembitkisi olarak faydalanılabilen bitki gruplarında da otlatmanın ve rekabetin ortadan kalkınası ile büyük değişim ve gelişıneler olmuştur. «B» vejetasyonuncia: Buğdaygü ıner'a yembitkileri grubuna Bromus inermis ve Dactylis giomerata türleri ilave olunınuşlardır. Baklagil ıner'a yembitkileri grubuna Trifolium hybridum, Trifolium repens, Vicia peregrina türleri katılmıştır. Öteki familyalardan olan ıner'a yembitkileri grubuna da Cerastium arvense ve Legousia entagonia türleri dahil olmuştur. Böylece araştırmadan önce, 43 olan genel tür varlığı 45'e yükselmiştir. Bu türlerintamamı aşağıda bir liste halinde görülmektedir. 32 Buğdaygiller Tarla Broınu Kılarksız Brom Yumuşak Brom Dam Bromu Köpekdişi Sorguçlu Tarakotu Domuz ayrığı Kaınışsı yumak {Gramineae)'den Mer'a Yem Bitkileri: {Bromus arvensis) {Bromus inermis) {Bromus mollis) {Bromus tectorum) ( Cynodon dactylon) {Cynosurus cristatus) (Dactylis glonıerata) (Festuca anundinacea)
Koyun yumağı Yumrulu Arpa İngiliz Çimi Bizvari Kelpkuyruğu Biryıllık Sakımotu Yyumrulu Salkımotu Adi Salkımotu (Festuca ovina) (Hordeum bulbasum) (Lolium perenne) (Phleum subulatum) (Poa annua) (Poa bulbosa var. vivipera) (Poa sylvicola) (Poa trivialis) (Stipa logocea) (Taeniatherum crinitum) Baklagiller (Leguminasae)'den Mer'a Yem Bitkileri: Adi Gazelboynuru Serttüylü Yonca Çilek Üçgülü Melez Üçgül Tep Üçgül Ak Üçgül Çayır Üçgülü Yabani Fiğ İnceyapraklı Fiğ (Lotus corniculatus) (Medicago hispida) (Trifolium fragiferuın) (Trifolium hybridum) (Trifoliuın nigrescens ssp. petrisavii) (Trifoliuın repens) (Trifolium pratense) (Vicia peregrina) (Vicia tenufolia) Diğer Familyalardan Olan Mer' a (Yem) Bitkileri ;, Kumotu (Adenarla serpylifolia) ( Cerestiuın arvense) Köygöçüren (Cirsiuın spyleum) Kadın Aynası (Legosia pentagonia) Uzunyapraklı Nane (Mentha longifolia) (Myosotis cad ea) Şemsiyeçiçekli Kuşsüdü (Ornithogalum umbellatum) (Scondix australis) Adi Aslandişi (Taraxacum officinale) Yem Değeri Olmayan Diğer Otsu Bitkiler: (Acinos rotundifolium) Taraksı Mayıspapatyası (Anthemis pectinata) (Arıneria cariensis) Ballıbaba (Laınium garganicum) (Marribiuın rotundifolium) (Monuartia juressi ssp. asiatica) 33
Büyük Kuzukulağı Yavşanotu (Rumex acetosa) (Sedum polliduın) (Veronica anagollls- aguatica) 5.1.2. Hayat Formu Araştırma yaptığımız Bozdağ yayla mer'alarında «A» vejetasyonunu oluşturan bitki türleri için, 4 hayat formu grubu tesbit edilmiştir. Bu gruplar kapsamındaki türlerin sayısı (Çizelge 7)'de görülmektedir. Çizelge7. «A» Vejetasyonu Hayat Fonnu Gruplan Hayat Fonnu Grubu TürSayısı Chanıaephyt (Sathi, cüce bitkileri) 3 Geophyt (Yersel, gizli bitkiler) 3 Hemikrophyt (Yarı gizli bitkiler) 26 Therophyt (Tek yıllık bitkiler) ll «B» vejetasyonunu oluşturan bitki türleri ise 3 hayat formu grubu teşkil etmekte ve bunların kapsamlanndaki tür sayılan (Çizelge 8)'de görülmektedir. Çizelge 8. «B» Vejetasyonu Hayat Fonnu Grupları Hayat Fonnu Grubu TürSayısı Geophyt (Yersel, gizli bitkiler) 3 Hemikrophyt (Yarı gizli bitkiler) 28 Therophyt (Tek yıllık bitkiler) 14 «A» ve «B» vejetasyonlarının herbirini meydana getiren türle~ rin toplam örtü değeri (Bakınız : Çizelge 11 ve Çizelge 12) yüz olarak kabul edilerek yukanda belirtilenhayat formu gruplannın herbirinin kapsamında bulunan türlerin sayısı yüzde olarak hesaplanmış ve aşağıda gösterilen değerler elde edilmiştir. Bulunan bu değerlerden yararlamlarak (Çizelge 9 ve Grafik 2) çizilmiştir. 34
Çizelge 9. «.Ib ve «B» Vejetasyonlannda Hayat Formu Gnıplarının Tür Sayısı Yüzdeleri ------ ------------------------~ Fayat Formu Gnıbu «A» Vejetasyonunda Tür Sayısı (%) «B» Vejetasyonunda Tür Sayısı (%) Chamaephyt Geophyt Hemikryptophyt Therophyt 6.98 6.98 60.46 25.58 6.67 62.22 31.11 Toplam 100.00 100.00 «A» ve «B>) vejetasyonlannın herbirini meydana getiren türlerin toplam örtü değeri yüz olarak kabul edilip, tesbit edilmiş bulunan hayat formu gruplarının herbirinin kapsamına giren türlerin örtü değerleri yüzde olarak hesaplandığında da aşağıda Çizelge 10 da gösterilmiş olan değerler elde edilmiştir. Çizelge 10. «A» ve «B» Vejetasyonlannda Hayat Formu Gnıplarınm Örtü Derecesi Yüzdeleri Hayat Formu Gnıbu «A» Vejetasyonunda Ortü Değeri (%) «B» Vejetasyonunda Örtü Değeri (%) Chamaephyt Geophyt Hemikryptophyt Therophyt 0.53 9.37 61.57 28.53 13.60 63.59 22.81 Toplam 100.00 100.00 Bulunan bu değerler Çizelge 9 ve 10'da incelendiğinde, «B» vejetasyonunda Hemikryttophyt'lerin hem tür sayısı ve hem de örtü değeri yüzdesi itibariyle çoğalmış olduğu görülmektedir. 35
60 50 40 [] Chamaephyt 2 ~Geophyt 3 ITIIIl] Hem ik ryptophyt 30 4 ~ Therophyt 20 10 A B A B A B A B Grafik 2. «A» ve «B:& vejetasyonlarını teşkil eden bitki türlerinin, tür sayısı yüzdelerine göre, Hayat Formu gruplamını durumu (Orig.) 36
Çizelge 11. «A» Vejetasyonu Nu,mune Üniteleri Sentez Tablosu Numune Ünitesi No : I Il III IV V VI VII VIII Numıme ünitesi büyilldüğii (M2) ı ı ı ı ı ı ı ı Değerler Çeşitli çalılar ve yem değeıi olmayan bitki katı örtii derecesi (%) 65 75 60 80 50 65 70 55 50 80 Mer'a (yem) bitki katı örtü derecesi (%) 30 20 30' 20 25 30 25 30 20-30 Örtü Toplam örtü derecesi (%) 95 95 90 100 75 95 95 85 75-100 Değeri Toplam tür sayısı 13 ı3 ı2 ı7 11 ı4 14 ı o ı0-17 Floristik kompozisyon YARI ÇALILAR Ch Sarcopoterium spinosum *2 2 1.5 Ch Thymus squarrosus 1.2.2-1 28.5 Kır Kekiği Ch Vincetoxicum canescens.2.1 ı. o OTSU ÇALILAR H Euphorbia anacampseros 3.3 2.3 2.2-3 287.5 Sütleğen H Urtica diocia 1.2 1.2 2.2 1-2 215.5 Isırgan D10ER OTSU BİTKİLER T Acinos fotundifolium.1 1.1-1 50.0 I;I Antllemis pectinata 2.2 1.2 1-2 112.5 Taraksı Mayıspapatyası H Armeria cariensis 1.1 1 25.5 T Lamium garganicum 2.2 2.2-2 146.0 Ballıbaba H Marrubium rotundifolium 2 2.2-2 88.0 H Minuartia juressi ssp. asiatica t2 1 25.0 T Sedum pallidum 2.2.1-2 89.5 Sııur ('~) Örtü derecesi ve sosyobilite sayılandır.
Çfzelge 11. (Devamı) Nuınwıe Ünitesi No : I n HI IV V VI VII VIII Sllllr Numune ünitesi biiyüklüğü (M 2 ) 1 ı 1 1 ı ı ı 1 Değerler Çeşitli çalılar ve yem değeri olmayan bitki katı örtii derecesi (%) 65 75 60 80 50 65 70 55 50 80 Mer'a (yaın) bitki katı örtü derecesi (%) 30 20 30 20 25 30 25 30 20-30 Örtü Toplam örtii derecesi (%) 95 95 90 100 75 95 95 85 75-100 Değeri Toplam tür sayısı 13 13 12 17 11 14 14 10 10 17 H Veronica anagallis -aguatica 1.2 2.2 1-2 100.5 Yavşan BUGDA YGİL MER'A (YEM) BİTKİLERİ T Bromus aı-vensis 2.2 1.2.2-2 113.5 Tarla Bromu H Bromus ınollis 2.2-2 88.0 Yumuşak Brom T Bromus tectorum 2.2 2 3.3-3 270.0 Dam Broınu G Cynodon dactylon 2 3.3 2.3-3 103.0 Köpekdişi T Cynosurus eristatus 2.3 3.3-3 143.5 Sorguçlu Tarakotu H Festuca arundinacea 2.2 1.2 1-2 143.5 Kamışsı Yuınak H Festuca ovina 2.2 1.2 2-2 118.5 Koyun Yumağı G Hordeum bulbosum 1.2 1.2 3.3 1-3 250.0 Yuınrulu Arpa H Lolium perrence 2.2 2 2.2-2 135.0 İngiliz Çimi T Phleum subulatum 2.2.2-2 200.5 Bizvari Kelpkuyruğu T Poa amma 2.2 1.2 3.3 ı- 3 285.0 Biryıllık Salkımotu H Poa bulbosa var. vivipera.1 1.2 2.2-2 163.0 Yuınn.ilu Salkımotu H Poa sylvicola 1.2 1.2 2.2 1-2 137.5 H Poa trivialis.2 2.2-2 90.5 Adi Salkımotu H Stipa logecea 1.2.2-2 139.5 T Taeniatherum erinitum 1.2 25.0