ERGONOMĐK ĐŞ ve ĐŞYERĐ DÜZENLEME MAK491 Ergonomi 1 Đş için çalışan seçiminde dikkat edilecekler Đşçinin bilgi, deneyim ve yetenekleri dikkate alınmalı Đşçi, yaptığı işe katkısını görebilmeli, Đşçinin yeteneklerini geliştirebileceği ve kalite, verim, ekonomiklik alanında katkı sağlayabileceği bir iş organizasyonu sağlanmalı, Đşçinin, işte sorumluluğuna uygun yetkisi de bulunmalı, (Örneğin işçi kendi sorumluluğu içindeki işi nasıl yapması gerektiğine dair öneride bulunmalı veya buna karar verebilmeli) Baştan sona tüm adımlarda iş, adım adım takip ve kontrol edilebilmeli, başarı veya başarısızlık anonim kalmamalı. Çalışanın Đşe uyumu. Đşin çalışana uyumu MAK491 Ergonomi 2 Đşyeri düzenlenirken dikkat edilecekler Örnek: Takım Tezgahı Kumanda elemanlarının şekli ve yeri, hatasız, kolay kullanabilme Gösterge elemanlarının şekli ve yeri, doğru, hızlı okuyabilme Đş parçasını tezgaha bağlamak ve çıkarmak için gerekli hareketler, elle yapılış şekli, yeri, uygulanacak kuvvetler ve momentler Takımı bağlamak ve sökmek için gerekli hareketler, şekli, yeri, uygulanacak kuvvet ve momentler Parçaların konacağı kapların yeri Takımların konacağı tablanın yeri Oturmak için tabure veya ayakta dururken yük azaltmak için dayanacak destek Đşgörenin rahat hareket edebilmesi için boş alan Taban döşemesi, üzerine çıkılabilecek bir ahşap ızgara Genel aydınlatma veya tezgah için özel aydınlatma MAK491 Ergonomi 3 1
Đşyeri düzenlenirken sor! 1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler yapılmalıdır? MAK491 Ergonomi 4 Đşyeri düzenlenirken sor! 1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler yapılmalıdır? a) Genel olarak iş hacmi, işin yapıldığı yer b) Makineler, taşıtlar, aletler c) Đş düzlemi ( masa, iş tablası, kumanda konsolları,) d) Oturma için koltuk, sandalye, tabure, ayakta bel dayama elemanı, el-kol desteği, ayak desteği e) Đş parçalarının işlem öncesi, işlem sonrası konulduğu kutu veya sandıklar, raflar f) Döşeme, g) Giriş-çıkış boşlukları, havalandırma, aydınlık boşlukları h) Ulaşım yolları, kapı, merdiven, rampa i) Isıtma, aydınlatma sistemleri MAK491 Ergonomi 5 Đşyeri düzenlenirken sor! 1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler a) Kişisel zorlanmanın beklenebilir düzeyin, sürekli performans sınırının altında olması, b) Sağlığa yapılmalıdır? zarar vermeme, olumsuz etkilememe, c) Kaza olasılığının azlığı, d) Kolay erişim, (tehlike anında) kolay uzaklaşma, kaçma; e) Görme, anlama, izleme, kontrol etmede kolaylık, karmaşadan kaçınma f) Bedensel konumda rahatlık, g) Belirli düzeyde konfor, h) Rahatsız olmama, i) Temizlik. MAK491 Ergonomi 6 2
Đşyeri düzenlenirken sor! 1. Đşyerini oluşturan önemli elemanlar nelerdir? 2. Her bir eleman için beklentiler nelerdir? 3. Beklentileri gerçekleştirmek için düzenlemede neler yapılmalıdır? a) Đş temposunun, iş yükünün işçinin sürekli performans sınırını aşacak düzeyde olmaması, b) SPS aşılıyorsa verilecek ek molaların belirlenmesi, c) Đş yüksekliğini işçiye göre ayarlama, d) El ile kumanda elemanlarını doğru yerleştirme, e) Geçit, boşluk v.b.nin beden boyutlarına uyması, f) Kutu, sandık, raf v.b.nin boyutları, yerlerinin düzenlenmesi, g) Đş tablasının boyutlarının, malzemesinin seçimi, h) Göstergelerin seçimi, yer düzenlemesi, i) Oturma elemanının işe uygun seçimi, j) Sırt dayanağı (taşıtlarda, makinelerin yüksek bölümlerinde çalışma esnasında.) k) Kol, ayak, sırt dayanaklarının malzemesi, boyutları, şeklin belirlenmesi, l) Serbest hareket için yeterli boş alan sağlanması, m) Yeter tavan yüksekliği, n) Uygun kapılar, cinsi, boyutları, o) Pencereler, cins, boyut, yönün doğru seçimi, p) Döşeme, Uludağ Ünv. malzemesinin MMF uygunluğu, MAK491 Ergonomi 7 q) Yolların Makine genişliği, Müh. Böl. r) Rampa, merdiven eğimi, genişliği, malzemesinin doğru seçilmesi. Đşin Analizi için Sistematik Sorular Đş yerinde ne yapılacaktır?đş ağırlıklı olarak bedensel bir iş mi, yoksa zihinsel bir iş midir? Đş sürecinde hangi iş araçlarına gereksinim vardır? Hangi düzeyde kuvvet uygulanacaktır? Uygulanacak kuvvet işte beden konumunu belirler. Kimler çalışacak? Sadece kadınlar veya sadece erkekler mi, yoksa hem kadınlar, hem erkekler mi çalışacak? %5 dilimine giren kısa boylu Türk kadını-nın 1483 mm, %95 dilimine giren uzun boylu Türk erkeğinin 1825 mm boyunda olduğunu düşünürsek, her ikisinin de çalışabileceği işyerini düzenlemenin çok dikkat isteyeceği aşikardır. MAK491 Ergonomi 8 Đşin Analizi için Sistematik Sorular Çalışırken beden konumu nasıldır?đş prosesi oturmayı mı, ayakta durmayı mı gerektiriyor? Yoksa hem oturarak, hem de ayakta durarak çalışmak mümkün mü? Đdeal çözüm işin oturarak yapılacak şekilde düzenlenmesi ama ayağa kalkıldığında da çalışmanın mümkün olmasıdır. Eğer iş esnasında büyük kuvvetler uygulama ve sık, kapsamlı hareket etme zorluğu varsa o zaman ayakta çalışma şekli tercih edilmelidir. Hareketlerde yüksek hassasiyetin istendiği durumlarda ise oturarak çalışmak daha doğrudur. Sadece oturma veya ayakta durma hallerinin dışında eğilerek, diz çökerek, hatta yatarak (otomobil tamircisinin bazı işlemlerdeki konumu) çalışma durumları da olabilir. Sürekli bu konumlarda çalışmayı gerektiren iş düzenlemesinden kaçınılmalıdır. Yatarak çalışma zorunluluğu varsa, üzerine yatılacak tekerlekli bir araba ve uygun yumuşaklıkta bir baş desteği, bir nevi yastık, öngörülmelidir. Baş üstü çalışma da tercih edilmemesi gereken bir durumdur. Otomobil montaj hatlarında artık, eskisi gibi baş üstü çalışarak otomobilin alt birimlerinin montajı yapılmamakta, otomobil ekseni etrafında döndürülerek işçinin kolay çalışmasına olanak sağlanmaktadır. MAK491 Ergonomi 9 3
Đşin Analizi için Sistematik Sorular Đş alanının yüksekliği? Elin ve parmakların işi yaparken hareket ettirileceği düzlemle, taban arasındaki mesafe ne kadardır? Đşçi kamburlaşmadan, rahat bir konumda oturabilecek veya ayakta durabilecek midir? Bakış istikameti, bakış mesafesi, başın konumu? Bakış istikameti iş düzlemine dik veya dike yakın olabiliyor mu? Mesafe göreve uygun hassasiyette görmeye uygun mu? Kolun ve bacakların konumu? Yapılan iş hassas bir iş ise, örneğin çok küçük parçaların montajı veya konum ayarı ise kolu dirsekten bir desteğe dayama olanağı var mıdır? Ayaklarla bir kumanda elemanına kuvvet uygulanacak mıdır? Beden dik dururken kolda dirsek açısı 9 civarında olursa kol rahat eder. Alt kollar yatay konumdaysalar hareketlerini daha kolay gerçekleştirirler. Eller ise önde, yatay düzlemde hareketli, el içleri yatay düzlemle 3 45 açılı olmalı. Otururken üst b acak yatay, diz açısı ise geniş açı olmalıdır. Ayaklar bir kumanda elemanına kuvvet uygularken, ayak bacak arası dik açı olacak şekilde işyeri düzenlenmelidir. MAK491 Ergonomi 1 Đşin Analizi için Sistematik Sorular Đç ve dış boyutların sınırı ne kadar? Bir masanın alt kısmı, iç boyutlarla belirlenir; iç boyutlar o işte çalışacak en büyük kişilere göre belirlenir. Masanın üzerine yerleştirilmiş parçaların işçiye mesafesi ise dış boyutlardır, en küçük işçi dikkate alınarak düzenlenmelidir. Đş yeri düzenlenirken genelde önce dar alan, sonra çevresi göz önüne alınır. Ancak bunun tersi de vardır; şoför mahallini düzenlerken, dış sınır verilmiştir, dolayısıyla işyeri düzenleyen mühendisin serbestliği sınırlanmıştır, direksiyon, gaz/fren pedallarından, aynaya kadar her elemanı bu sınırlı hacim içerisine yerleştirmek zorunluluğu vardır. Đş prosesi gereği alınması gereken özel güvenlik önlemleri var mıdır? Yapılacak işin cinsine göre iş ve işçi güvenliği için çeşitli güvenlik önlemleri vardır. Bu önlemler bazen yasa ve yönetmeliklerle belirlenmiştir. Bazı önlemler ise işte edinilen deneyime göre işyeri tarafından belirlenir ve uygulanır. MAK491 Ergonomi 11 Sonuç: Bu sorulara verilen cevaplar iş konusunda bizi büyük oranda aydınlatacaktır. Ancak sorulara tam cevap verebilmek için antropometri ve fizyoloji temel bilgi ve kurallarını bilmek gerekir! MAK491 Ergonomi 12 4
Aksiyon Hacmi Aksiyon hacminin sınırlarını aşağıdaki faktörler belirler: Vücudun konumu Eklemlerin hareketi Hareketin ve uygulanan kuvvetin yönü Kullanılan alet Denge konumunu muhafaza etme zorunluluğu Kasın fazla gergin halinde hareketin sınırlı olması. MAK491 Ergonomi 13 %5 lik dilimdeki erkeklerde ve kadınlarda ellerin aksiyon hacmi MAK491 Ergonomi 14 Aksiyon Hacmi Anatomik (A), fizyolojik (B) ve optimum (C) aksiyon bölgeleri, resimdeki değerler küçük kadın için yaklaşık değerlerdir A B C MAK491 Ergonomi 15 5
1. Bölge: Đş merkezi. Đki el birbirine çok yakın, bakış alanı içinde çalışır. Özellikle hassas cihazlarının montaj yeri. 2. Bölge: Genişletilmiş iş merkezi. Đki el yine bakış alanı içinde çalışır ve bu bölgenin her noktasına ulaşır. 3. Bölge: Tek el bölgesi. O taraftaki elle sık sık kullanılacak el aletlerinin konuşlandırıldığı bölge. 4. Bölge: Genişletilmiş bölge. Malzeme kutusu v.b. nin yerleştirilebileceği en uç noktaları içeren bölge. Masa Kenarı Göğüs Kemiği MAK491 Ergonomi 16 doğru yanlış Kurallar, Öneriler, Örnekler: Ellerin aksiyon hacmi olarak, sarkık kol konumunda dirsekten 1 mm yukarıdaki yatay düzlem tercih edilmelidir. Daha yüksek düzlemlerde etki yüzeyi küçülür. Özellikle sürekli yapılan işlerde çalışma düzlemi, yukarıda önerilen düzlemden yüksekteyse kolların konumu rahatsız edici olacağından, mümkün olduğunca kaçınılmalıdır. Önerilen düzlemin daha altındaki düzlemlerde ise, sadece oturarak çalışan kişiler, ellerini yandan iş masasına getirerek çalışabilirler ki, bu da rahatsız edicidir. Döner veya hareketli sandalye kullanarak, oturarak çalışmalarda ellerin etki hacmi büyütülebilir. Çalışmada dirsek masaya veya sandalye kollarına dayanıyorsa etki alanı küçülür. Đş masasının işçiye dönük kenarı vücuttan en az 5 mm önde olmalıdır. Buşekilde, gerektiğinde vücudu belden döndürmek ve etki hacmini büyütmek mümkün olur. Elle hareket ettirilecek, önemli ve sık kullanılacak buton, şalter, kol, vana başı gibi manipülasyon noktaları, üst kol sarkık konumdayken, alt kolun dirsekten hareket ederek belirlediği etki alanına yerleştirilmelidir. Elin manipülasyon noktalarına ulaşması için yapacağı hareketlerin doğal hareketler olmasına dikkat edilmelidir. Örneğin bir cıvatanın sıkılması veya vana başlığının açılması gibi hallerde, alt kol yatay konumdayken elin alt kolun ekseni etrafında dönmesi en uygun harekettir. Đki elle birlikte yapılan hareketlerde, örneğin büyükçe parçaların montajında, hem sol hem de sağ elin ortak etki alanı seçilmelidir. Bir otomobil direksiyonu gibi daima iki elle birlikte kumanda edilen kumanda elemanları da hep merkeze yerleştirilmelidir. Bir montaj masasındaki alet, takım, iş parçalarına en kısa yoldan ulaşılabilmeli, hepsi de aynı yüksekliğe yerleştirilmelidir. Makinelerdeki manipülasyon noktaları da kolay ulaşılacak yerlere yerleş-tirilmeli ve uygulanacak kuvvet ne kadar büyükse, işçi gövdesine o kadar yakına yerleştirilmelidir. Buna olanak olmadığı zaman, uzaktaki bir noktaya da büyük kuvvet uygulayabilmek için, gövdenin veya kolların dayana-bileceği destek elemanları ön görülmelidir. Bu destek elemanları, başka elemanların görülmesini engelleyecek biçimde olmamalıdır. Çok sayıda kontrol, kumanda elemanının bulunduğu iş konsolları; otobüs uçak kaptan kumanda alanları çalışanın sadece önüne değil, belirli ölçüde yan taraflarına da genişleyebilir. Arka arkaya kumanda edilecek iki eleman, birinden diğerine hareket sadece alt kolun yatayda salınım hareketi şeklin-de olacak biçimde konsol üzerinde konuşlandırılmalıdır. Zorunlu hallerde baş üstü konumlara da gösterge veya az kullanılan kumanda elemanları konulabilir. Manipülasyon için gerekli gereçler için masa üzerinde yeterli yer bulunmalıdır. MAK491 Ergonomi 17 Oturarak ve Ayakta Çalışma MAK491 Ergonomi 18 6
Đşin şekli Örnekler; Özel Koşullar Yükseklik Özel işler Duvara çivi çakma/duvarda yazı okuma/ Duvara şekil çizme, Görme mesafesi 4 cm, bakış açısı 15 / Görme mesafesi 2 cm, açı 45 / Küçük havya ile yatay S yönde lehim/ Duvar bma Hassas vizüel işler; kollar destekli, Yatay yönde, tornavida ile küçük cıvata montajı/görme mesafesi 2 cm, açı A gözle kontrol gerektiren ince işler 75 / Görme mesafesi 4 cm, açı 45 Kalp seviyesinde, yüksek parmak Dikey yönde, tornavida ile küçük cıvata montajı/yatay masada cımbız ile becerisi ve gözle kontrol gerektiren çalışma/15 eğimli masada yazı yazma/ dikey yönde hafif havya ile ince lehim B işler işleri/ B tabancasıyla yatay tabla bma Hızlı, dinamik hareketli işler Kağıt katlama/küçük fişlerin tasnifi/orta ağırlıkta parçaların taşınması/yatay C masada şekil çizme Kuvvet uygulayarak hareket Çiviyi elle tutup yatay düzlemde çakma/elle planya/yatay düzeye tutkal sürme D Ağırlık kaldırma, en doğru tutma Sırtı eğmeden, aşağıya salınmış ellerle yükü tutup kaldırma E yüksekliği Tüm bedenin iştirak ettiği, ağır işler Ağır yük kaldırma. Eğik konumda ağır işlerde çalışma F MAK491 Ergonomi 19 Masa Başı Çalışmalar MAK491 Ergonomi 2 Ayaklar için masa içindeki ayrılması gereken hacim MAK491 Ergonomi 21 7
Konsol Üstü Düzenlemelerde Göz Referans Noktası (GRN) ve Omuz Referans Noktası (ORN) MAK491 Ergonomi 22 A Çok kullanılan kumanda elemanları, B - En önemli göstergeler ve nisbeten az kullanılan kumanda elemanları C - Nisbeten az kullanılan göstergeler ve az kullanılan kumanda elemanları D Az kullanılan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanları E Çok az kullanılan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanları I En önemli göstergeler II - Kumanda elemanları ve göstergeler III- Çok az ihtiyaç duyulan göstergeler ve çok az kullanılan kumanda elemanları Bir konsol düzenleme örneği MAK491 Ergonomi 23 Ayakta çalışmada tezgah yüksekliği MAK491 Ergonomi 24 8
1 2 3 4 Đşin ağırlığına göre iş tablası yüksekliği 1: Hassas iş, görsel kontrol 2: Hafif kuvvet gerektiren iş 3: Orta düzey kuvvet gerektiren iş 4: Büyük kuvvet gerektiren iş MAK491 Ergonomi 25 yanlış doğru Đki kol ile aynı anda iki farklı (çeki-bası) kuvvetin uygulanmasında kuvvet yönleri beden ekseninden geçmelidir MAK491 Ergonomi 26 Fizyoloji Açısından Đşyeri Düzenleme Temel prensip; iş ve işyeri öyle düzenlenmelidir ki işçi maksimum verimle çalışabilsin! Đşin şekline göre verim % ile %3 arasında değişir. Verimi belirleyen üç ana faktör: Đş esnasında kullanılan kasların büyüklüğü, bedenin hareket eden kısımlarının kütlesi, Đşteki statik ve dinamik iş oranları, Đşin şekli (Bedenin konumu, işin hızı) Aynı iş için ne kadar çok kas işe iştirak ediyorsa verim o kadar düşüktür, çünkü fazla kasın çalışması demek, beden kütlesinin daha fazla kısmının hareket etmesi, bu hareket için de daha fazla enerji harcanması demektir. MAK491 Ergonomi 27 9
Çeşitli beden konumlarında yatmaya göre daha fazla harcanan enerjinin oranı Đnsan hiçbir konumunda sürekli olarak kalamaz! Örneğin, sürekli dik pozisyonda oturması istenen kişi, işi gereği ayağa kalkamıyorsa bile, en azından arkaya yaslanarak veya öne eğilerek konumunda değişiklikler yaparak, gergin kaslarını gevşetme olanağı sağlayacaktır. MAK491 Ergonomi 28 Đş yerinde işgörenin konumunu belirleyen faktörler Đş platformu veya masasının başta yüksekliği olmak üzere boyutları, Makine ve araçlardaki kontrol, kumanda elemanları ve göstergelerin yerleri; Kolun serbest hareketini sınırlayan engeller Bir sandalye, tabure veya bel dayanağının mevcut olup olmaması, Bacak ve ayağın serbest hareketi için mevcut hacmin boyutları, Đşteki hareketler için gerekli kuvvet ve hassasiyet Ayağı dayayacak bir dayanağın mevcut olup olmaması, Kolları dayayacak bir dayanağın mevcut olup olmaması, Bazı hallerde, çalışılan odanın tavan yüksekliği. MAK491 Ergonomi 29 Bu faktörlere göre iş için seçilen beden konumu: düşmeden, devrilmeden oturmayı veya durmayı, yapılması gereken hareketleri istenen hassasiyette ve kolaylıkla yapabilmeyi, görüşün hiçbir şekilde engellenmemesini, kontrol ve kumanda elemanlarının konumlarının kolay anlaşılmasını, iskelet deformasyonu, omurga hasarları, rahim düşmesi gibi zararların doğmamasını sağlamalıdır. MAK491 Ergonomi 3 1
Maks. Konum Eklem Hareket Maks. Açı sınırları ( ) Rahat Konum Bölgesi ( ) Bölge( ) 1 ön-arka eğme, +6-35 95 +25 +5 Baş Boyun eklemi 2 sağ-sol eğme +55-55 11 3 sağ-sol dönme +55-55 11 4 ön-arka eğme +1 5 15 +5 Üst gövde Göğüs bel 5 sağ-sol eğme +5-5 1 6 sağ-sol dönme +5-5 1 Baldır-Üst 7 ön-arka eğme +115 115 (1 +85) 1 Kalça gövde 8 dışa-içe yan +3-15 45 Alt bacakbaldır Diz 9 ön-arka salınma + -15 15 (-6-85) Ayak-alt bacak Ayak 1 yukarı-aşağı salınma +11 +55 55 +9 Ayak-üst Bel-alt bacakayak 11 dışa-içe dönme +11-7 18 +15 gövde 12 dışa içe salın +18-3 21 Üst kol - üst Omuz 13 yuk-aşa. sal. +18-45 225 (+4 +1) 2 gövde 14 ön-arka salın +14-4 18 +9 +4 Alt kol üst Dirsek 15 kapa - aç +12 12 +85 +45 kol 16 yan dış-iç sal +4-2 6 El alt kol El 17 kola kapa-aç +74-6 135 El üst gövde Omuz alt kol 18 sola-sağa döndür +13-12 3 25-3 -6 Açıklama: Sağlıklı, genç insanlar için geçerlidir. Yaşlılarda sınırlar daha dardır. Kalın iş elbisesinde de sınırlar daralır. 1) Parantez içi: Oturma hali. 2) Parantez içi,: Beden önü çalışması. 3) Başlangıçta el gövde yan yüzeyine paralel. Önemli Hareketlerin Sınırları MAK491 Ergonomi 31 Göz ile kontrol işlemlerinde beden konumuna göre rahat bakış açısı MAK491 Ergonomi 32 A 15 D D B B C C 2 4 9 7 45 6 D 95 C 9 B A 35 15 35 B 9 C Bakış alanında bölgeler A: Sürekli izlenmesi gereken göstergelerin bölgesi B: Düzenli, sık izlenmesi gereken bölge C: Az izlenen bölge D: Nadiren izlenmesi gereken bölge D 95 MAK491 Ergonomi 33 11
Đşin hassaslığına göre bakış uzaklığı ve görüş alanı çapı Koşul Örnek Çok hassas işler Saat, elektronik mini eleman montajı Hassas işler Elektrik sayacı, radyo montajı Takım tezgahlarında Kabaca işler çalışma, gösterge izleme Kaba işler Paketleme, uzun maşa ile çalışma Uzaktan izleme Duvarda asılı büyük göstergeler Göz Nesne arası (mm) Görüş alanının çapı (mm) 12 25 2-41 Oturarak yapılır, büyüteç, mikroskop gerekli 25 35 41-57 Ayakta da yapılabilir <5 82 Oturarak veya ayakta 5-15 82-246 Çoğunlukla oturarak >15 246 Oturarak veya ayakta MAK491 Ergonomi 34 12