Sulama Projelerinin Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) ve Bursa-Mustafakemalpaşa Sulama Projesi Örneği

Transkript

1 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 Sulama Projelerinin Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) ve Bursa-Mustafakemalpaşa Sulama Projesi Örneği Hakan BÜYÜKCANGAZ Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Bursa ÖZET Sulama projelerinin çevreye ve insan yaşamına çok sayıda olumlu etkisi bulunmakla beraber, önemli olumsuz etkileri de bulunmakta ve bu etkiler sonuç olarak sulama projelerinin sürdürülebilirliğini etkilemektedirler. Bu nedenle beklenen olumsuz etkileri belirlemek ve önlemek için gerekli önlemleri almak amacıyla, sulama projelerinde Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yapılmasının gereği ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada; mevcut sulama projelerinin çevresel etkilerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesinden yola çıkılarak, ÇED de gerçekçi yaklaşımlara ulaşılması hedeflenmiş, sulama projeleri ile çevrede meydana gelebilecek etkiler materyal olarak alınan Mustafakemalpaşa Sulama Projesi (MKPSP) kapsamında değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sulama, Çevresel Etki, Çevresel Etki Değerlendirmesi Environmental Impact Assessment (EIA) of Irrigatıon Projects: A Case Study of Bursa-Mustafakemalpasa Irrigation Project ABSTRACT Besides the many positive effects of irrigation projects to the human being and to the environment, there are also many adverse effects of it and sustainability of irrigation projects is under risk. Therefore, an Environmental Impact Assessment (EIA) should be carried out to determine the possible adverse effects and take preventing actions against those effects in irrigation projects. In this study, it is aimed to reach to the realistic approaches in EIA by determining and evaluating of environmental effects of an existing irrigation project and environmental impacts which could be occur in an irrigation project have been evaluated, as long as the available data, in the context of Mustafakemalpaşa Irrigation Project. Key Words: Irrigation, Environmental Impacts, Environmental Impact Assessment GİRİŞ Sürdürülebilir tarımın temel hedefi; kırsal kesim insanlarının yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve güvence altına alınması ile dünya nüfusunun gıda güvenliğinin sağlanmasıdır. Bu hedefin gerçekleştirilmesinde, özellikle gelişmekte olan ülkelerde sulu tarım çok önemli rol oynamaktadır. Sulama; kırsal refahı arttırmayı amaçlayan ve insani boyutu ön planda tutan, kurak ve yarı-kurak bölgelerde tarımsal üretimi arttırma ve güvence altına almada temel ve vazgeçilmez bir faktördür (Dougherty ve Hall, 1995).

2 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerde ve özellikle ülkemizde sulama sistemlerinin performanslarının beklenenin altında olduğu görülmektedir. Sulama sistem performansını olumsuz yönde etkileyen en önemli faktörlerin başında su kıtlığı ve organizasyon sorunları gelmektedir. Bunun yanısıra, sulama projelerinin olumsuz çevre etkileri ve bu etkilerin çoğu zaman ihmal edilmesi diğer önemli bir faktördür. Sulama projelerinin olumlu etkilerinin yanında, çevre üzerinde önemli olumsuz etkileri bulunmakta ve bu etkiler sulama projelerinin sürdürülebilirliğini etkilemektedir. Bu nedenle, beklenen olumsuz etkileri belirlemek ve bu etkileri önlemek amacıyla, sulama projelerinin ilk planlama aşamalarının bütünleyici bir parçası olarak Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yapılması gerekli hale gelmiştir. ÇED; uygulamaya geçirilmesi düşünülen bir projenin, çevre ve onunla birlikte doğa, insan ve doğal kaynaklar üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve olumsuz nitelikteki etkilerin giderilmesi amacına yönelik olarak yapılmaktadır (Bolton, 1992). ÇED; bir projenin yalnızca ilk aşamalarında değil, uygulamaya geçirildikten sonra izleme ve değerlendirme aşamasında da yapılabilmektedir. Bu tür bir değerlendirmeden elde edilen sonuçlar; gelecekteki işletme, bakım ve yatırım politikalarına rehberlik edecek ve gelecekte planlanacak sulama projelerinde ortaya çıkabilecek çevresel sorunlara karşı alınacak önlemlerin belirlenmesinde de kullanılacaktır. Bu çalışmada; 1967 yılında işletmeye açılan Bursa-Mustafakemalpaşa Sulama Projesi materyal olarak alınmış, çevrede meydana gelebilecek etkiler bu proje kapsamında değerlendirilmiş, belirlenen ve değerlendirilen etkilerden yola çıkılarak sulama projelerinin çevresel etki değerlendirmesinde (ÇED) gerçekçi yaklaşımlara ulaşılması hedeflenmiştir. MATERYAL VE METOT Çalışmada materyal olarak Bursa-Mustafakemalpaşa Sulama Projesi (MKPSP) alınmıştır. Devlet Su İşleri tarafından hayata geçirilen MKPSP, 1967 yılından itibaren yöre halkına hizmet vermekte ve ulusal ekonomiye katkı sağlamaktadır hektar büyüklüğü ile yöredeki en büyük sulama projesi olması, MKPSP nin materyal olarak seçilmesinde etkili olmuştur. Bu çalışma, Bursa-Mustafakemalpaşa Sulama Projesinin çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Ayrıca, uzun yıllardan beri faaliyette olan bir projenin çevresel etkilerinin belirlenmesi ve planlama aşamasında yapılacak ÇED çalışmaları için örnek oluşturması hedeflenmiştir. Çevresel etkilerin sağlıklı bir biçimde değerlendirilebilmesi mevcut veri tabanı ile çok yakından ilişkili olduğundan, mümkün olduğu kadar çok veriye ulaşılmaya çalışılmış, ancak veri kaynaklarının kısıtlı ve yetersiz olduğu koşullarda, değerlendirme yapılamamıştır. Sulama projelerinin çevresel etkileri, 5 ana grup altında incelenmiştir. Bunlar: doğal kaynaklar üzerindeki etkiler, arazi kullanımı üzerindeki etkiler, biyolojik ve ekolojik kaynaklar üzerindeki etkiler, sosyo-ekonomik etkiler ve sağlık etkileridir (Şekil 1).

3 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 SULAMA PROJELERİNDE ÇEVRESEL ETKİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Doğal Kaynaklar Üzerindeki Etkiler -Su Kaynakları Su Kullanımı ve Hidrolojik Rejim: DSI Gözlem sonuçlarının değerlendirilmesi Tabansuyu düzeyinin değişimi ve tabansuyu tuzluluğu: DSI tabansuyu gözlem verilerinden ve ARC/INFO programından yararlanılarak derinlik ve tuzluluk açısından tabansuyu sorunlu alanların belirlenmesi Sulama suyu kalitesi: DSI gözlem sonuçlarının değerlendirilmesi Drenaj Suyu Kalitesi: DSİ analiz sonuçlarının değerlendirilmesi -Toprak Kaynakları Toprak Erozyonu: ERDAS Imagine programı yardımıyla 3 boyutlu kabartma haritasının çıkarılması Sedimantasyon: DSI ve EİEİ verilerinin değerlendirilmesi Biyolojik ve Ekolojik Kaynaklar Üzerindeki Etkiler -Arazi Gözlemleri ve Anket Sosyo-ekonomik Etkiler Nüfus Değişimi ve Göç: DIE İstatistiklerinin değerlendirilmes i Tarımsal Faaliyetler ve Gelir Düzeyi: DSİ raporları ve incelemeler Tarıma Dayalı Sanayi: Raporlar Arazi Kullanımı Üzerindeki Etkiler ve 1997 yılı hava fotoğraflarının ERDAS Imagine ortamında karşılaştırılması Sağlık Etkileri - Proje alanında inceleme Şekil 1. Mustafakemalpaşa sulama projesinde çevresel etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler. BULGULAR VE TARTIŞMA Doğal Kaynaklar Üzerindeki Etkilerin Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular MKPSP nin çevre üzerinde meydana getirdiği değişimlerin en önemlilerinden birisi, doğal kaynaklar ile ilgili olarak ortaya çıkan değişimlerdir. Doğal kaynaklar üzerindeki etkilerin değerlendirilmesinde özelikle su kaynakları üzerindeki etkiler incelenmiş ve bunlara ilişkin sonuçlar verilmiştir. Mustafakemalpaşa sulama projesinin temel su kaynağı Mustafakemalpaşa Çayıdır. Sulama suyu, Mustafakemalpaşa ilçe merkezinde bulunan regülatör aracılığı ile alınmaktadır. Su alımlarının çayın debisinin az olduğu sulama mevsiminde yapılması, çaydaki akışı önemli ölçüde azaltmaktadır (Şekil 2).

4 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 Yıllara Göre Ağustos Ayında Mustafakemalpaşa Regülatörüne Gelen ve Tahliye Edilen Su Miktarı Gelen Su Tahliye Edilen Su Akım (10 6 m 3 /ay) Yıllar Y ıllara Göre Temmuz Ayında Regülatöre Gelen ve Tahliye Edilen Su Miktarı 60 Gelen Su Tahliye Edilen Su 50 Akım (10 6 m 3 /ay) Y ıllar Şekil Yıllarında temmuz ve ağustos aylarına ilişkin regülatöre gelen ve çaya tahliye edilen su miktarı. Proje alanında kullanılan sulama suyu, ister Mustafakemalpaşa Çayından doğrudan alınsın, ister Uluabat Gölünden alınsın, her iki şekilde de kullanılan su kaynağı Mustafakemalpaşa Çayı olmaktadır. Mustafakemalpaşa sulama projesi kapsamında, Döllük gözlem istasyonunda DSİ I. Bölge Müdürlüğü Çevre Sorunları Birimi tarafından aylık olarak sulama suyu örnekleri alınmakta ve analiz edilmektedir. Bu istasyonda; elektriksel iletkenlik, SAR, bor, nitrat, klor, askıda katı madde gibi su kalitesi

5 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 parametrelerine ilişkin gözlemler yapılmaktadır. Bu gözlemlerin sonuçları MKP çayının sulama suyu olarak kullanılmasının sakıncalı olmadığını göstermektedir (Anonim,2000). Arazi Kullanımı Üzerindeki Etkilerin Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular Sulama ile birlikte arazi kullanım desenindeki değişimlerin belirlenmesinde sulama öncesi arazi kullanım deseninin bilinmesi için, yoğun olarak uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemi tekniklerinden yararlanılmıştır. Değerlendirmede bu tekniklerin kullanımı, çalışmayı kolaylaştırmakta ve geçmişe yönelik güvenilir bilgilere ulaşılmasını sağlamaktadır. Ancak, coğrafi bilgi sistemlerinin sağlıklı sonuçlar vermesi için, güvenilir yersel verilere gereksinim duyulmaktadır. Çalışmada kullanılan uzaktan algılama verileri; 1968 ve 1997 yılı hava fotoğraflarıdır. Bölgenin 1998 yılı Ağustos ayında Landsat-5 TM uydusu tarafından çekilen görüntüsü de bu çalışmayı destekler niteliktedir. Sulamanın henüz tam anlamıyla uygulamaya geçmediği 1968 yılına ait arazi kullanım haritasının oluşturulmasında; elde o yıla ait uydu görüntüsü olmadığından, sadece hava fotoğrafları üzerinden yorumlama yapılmıştır. Hava fotoğraflarının yorumlanması ile 1968 yılına ilişkin arazi kullanım sınıfları belirlenmiştir yılı arazi kullanım haritasından elde edilen sonuçlara göre; sulama alanının % 70.9 unu tarla tarımı yapılan araziler, % 8.5 ini kuru tarım yapılan araziler, % 0.32 sini kavaklık araziler, % sini tarımsal yapılar, % 5.35 ini meralar, % 3.62 sini çalılık-ağaçlık alanlar, % sini sazlık-kamışlık alanlar, % 2.08 ini yerleşim alanları, % 6sını çiftlik arazileri, % 0.6sını eski dere yatakları, % 1.4 ünü aktif dere yatağı, % sini Mustafakemalpaşa Çayı kaplamaktadır yılına ait arazi kullanım deseninin belirlenmesinde ise, o yıla ait birleştirilmiş hava fotoğrafı ile 1998 yılına ait uydu görüntüsüne uzaktan algılamada görüntü zenginleştirme tekniklerinden çözünürlük birleştirme (resolution merge) işlemi uygulanması ile yorumlama gücü artmıştır. Elde edilen son görüntü, hava fotoğrafının ve uydu görüntüsünün avantajlı yanlarını kendinde toplayan bir görüntü haline gelmiştir. Bu görüntü üzerinde gözle yapılan yorum sonrası, arazi kullanım sınıfları belirlenmiş ve raster ortamında 1997 yılı arazi kullanım haritası oluşturulmuştur. Oluşturulan 1997 arazi kullanım haritasından şu sonuçlar elde edilmiştir: tarla tarımı (sulu tarım) yapılan alanlar tüm proje alanının %78.15 ini, bahçe tarımı yapılan araziler % 0.37 sini, çiftlik (hara) arazileri % ünü, çayır-mera araziler % 3.63 ünü, yerleşim alanları % 3.20 sini, tarımsal yapılar % 0.11 ini, sanayi alanları % 0.39 unu, kavaklık alanlar % 1.82 sini, sazlık-kamışlık alanlar % 0.23 ünü, çalılık-ağaçlık alanlar % 0.61 ini, diğer tesisler % 0.08 ini kaplamaktadır. Bu sonuçlar bölgede sulama projesiyle birlikte arazi kullanımında önemli ölçüde değişimler olduğunu göstermektedir. Biyolojik ve Ekolojik Kaynaklar Üzerindeki Etkilerin Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular Proje alanında sulamanın biyolojik ve ekolojik kaynaklar üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacına yönelik olarak düzenli ve uzun yıllara dayalı herhangi bir çalışma

6 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 yürütülmemiştir. Bu etkilerin değerlendirilmesi için elde sağlıklı bir veri tabanı bulunmamaktadır. Bu nedenlerden dolayı, biyolojik ve ekolojik kaynaklar üzerindeki etkilere ait sonuçlar, arazi gözlemleri ve anketlerle sınırlı kalmaktadır. Mustafakemalpaşa Sulama Projesi ile bağlantılı olarak, biyolojik ve ekolojik kaynaklar açısından dikkatli bir biçimde incelenmesi gereken en önemli sulak alan Uluabat Gölüdür. Mustafakemalpaşa Çayı ile birlikte tüm evsel ve endüstriyel atıklarla, sulamadan dönen drenaj sularına mansap olan bu göl, su kuşları için önemli bir üreme alanı olması nedeniyle, 1998 yılında Ramsar (Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması) sözleşme listesine dahil edilmiş ve Ramsar alanı olarak ilan edilmiştir. Uluabat Gölünün biyolojik ve ekolojik yapısı için en büyük tehlike, Mustafakemalpaşa Çayının taşıdığı sedimentlerin akarsu deltasını hızla genişletirken, göl alanında daralmaya yol açmasıdır. Ayrıca, çok yakın geçmişte ortalama göl derinliğinin 7.5 m den 3.0 m ye kadar düşmüş olması, göl canlılarının yaşam ortamlarını son derece sınırlayıcı bir etmen olarak gözükmektedir. Taşkınların önlenmesi amacıyla göl kıyısına paralel yapılan Uluabat Göl seddesi ve yapılması düşünülen tüm su yapıları, göldeki biyolojik çeşitliliği oluşturan balık ve kuşların yaşam alanını daraltmaktadır. Sosyo-ekonomik Etkilerin Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular Mustafakemalpaşa sulama alanında, projeden kaynaklanan önemli nüfus artışı yada göç olayına rastlanmamaktadır. Ancak sulama projesinin uygulamaya geçirilmesinden sonra, her yıl hasat döneminde proje alanına geçici göç söz konusu olmaktadır. Hasat için gerekli işgücünün % 80 gibi büyük bir kısmı, bölge dışından sağlanmaktadır. Mustafakemalpaşa sulama projesinde, projenin uygulamaya geçirilmesinden önce, ovada görülen bitki deseni; % 48.5 hububat, % 8.0 pancar, % 8.5 ayçiçeği, % 6.0 pamuk ve % 26.0 diğer ürünler biçimindedir (Anonim, 1981). Sulama projesinin uygulamaya geçirilmesi ile birlikte, ovada bitki deseninin tümüyle değiştiği görülmektedir. Geleneksel çeşitlerin yerini, su gereksinimi fazla ve ekonomik anlamda getirisi daha yüksek ürünler almıştır. Proje alanında, özellikle domates başta olmak üzere sebze ekim alanlarının son derece genişlemiş olduğu görülmektedir. Bunun nedeni, bölgede tarım ürünlerini değerlendiren işletmelerin (salça ve konserve fabrikaları) sayısında gözlenen artıştır. Pazarlama kolaylığı açısından, çiftçiler sebze tarımına yönelmektedirler. Bölgede yaygın olarak sözleşmeli tarım modeli uygulanmaktadır. Bölgede bulunan salça ve konserve fabrikalarının çiftçilerin ürününü almayı garanti ettiği bu sistemde çiftçi tercihini sebze (domates, biber, bezelye vb.) üretimi yönünde yapmaktadır. Sözleşme yapan üreticilerin % 65 i domates üretimi ile ilgili iken, brokkoli, biber, bezelye vb. farklı ürünlerde de sözleşmeli tarım uygulaması bulunmaktadır (Rehber, 1993). Sulama alanında sulu tarım gereği olan tarımsal girdilerin miktarında önemli artışlar olduğu görülmektedir. Çiftçilerin tarımsal teknolojilerden yararlanma oranı oldukça yüksektir. Sözleşmeli tarım uygulaması ile ekonomik değeri yüksek sebze tarımına yönelen çiftçilerin gelirlerinde artma olmakla birlikte, tohum, ilaç, gübre, alet-makine ve işçilik

7 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 masraflarının artması çiftçi gelirlerinde gerilemelere neden olmaktadır. Özellikle küçük işletmelerde, tüm hane halkının tarımsal üretim faaliyetleri ile geçimlerini sağlaması oldukça zor olmakta, bu nedenle aile fertlerinin bir kısmı farklı iş kollarında çalışmaktadır. Proje alanında genellikle işletme büyüklüklerinin küçük ve arazilerin dağınık olduğu gözlenmiştir. Proje alanında ortalama büyüklükleri da olan az sayıda çiftlik arazisi dışında kalan arazilerin ortalama büyüklükleri 5-25 da arasında değişmektedir. DSİ kayıtlarına göre, 1988 yılında toplam parsel bulunmaktadır. Sulama öncesine ait hava fotoğrafları incelendiğinde parsel sayısının daha az olduğu görülmekle beraber, fotoğraf kalitesine bağlı olarak kesin parsel sayısının belirlenmesi mümkün olmamıştır. Ancak, arazi parsellerinin parçalılığı genellikle miras ve verasetten kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, proje alanında arazi toplulaştırması çalışması yapılması şarttır. Proje alanında, bu yönde bir girişim yapılmış ancak çalışmalara başlamak için gerekli çiftçi oy çoğunluğu sağlanamadığından, çalışmalara başlanamamıştır. Mustafakemalpaşa sulama projesinin uygulamaya geçirilmesiyle birlikte özellikle bölgede yetiştirilen tarım ürünlerinin işlenmesine yönelik sanayide gelişme göstermiştir. Bu sanayi kollarından en önemlileri salça ve konserve fabrikalarıdır. Sağlık Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular Mustafakemalpaşa İlçe Sağlık Müdürlüğündeki yetkililerden alınan bilgiler ve yapılan incelemelere göre, Mustafakemalpaşa sulama projesi alanında sulama kaynaklı herhangi bir hastalık sorunu olmadığı belirlenmiştir. Bölgede, özellikle Asya ve Afrika ülkelerindeki sulama projelerinde sıkça görülen sıtma, schistosomiasis, fil hastalığı ve nehir körlüğü gibi hastalık vakasına rastlanmamıştır. Proje alanında ayrıca, içme suyu yetersizliği veya kalitesizliği nedeniyle doğabilecek sağlık sorunları araştırılmış ve bu yönde ortaya çıkabilecek herhangi bir hastalık türü ile de karşılaşılmamıştır.. SONUÇ VE ÖNERİLER Gelişmekte olan ülkelerde, sulama projelerinin kendilerinden beklenen performansın altında kaldıkları bilinmektedir. Bunun birçok nedeni bulunmakla birlikte, en önemli nedenlerinden birisi de sulama projelerinin olumsuz çevre etkilerinin yeterli düzeyde değerlendirilmemesidir. Bu nedenle, sulama projelerinin başarısını önemli ölçüde etkileyen çevresel etkilerin boyutlarının, proje tasarım aşamasında hazırlanacak bir çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) çalışmasıyla belirlenmesi gerekmektedir. Sulama projelerinin tasarımında, mutlaka ÇED çalışması yapılmalı, projenin işletmeye açılmasından sonra çevresel parametreler izlenmeli, herhangi bir olumsuz etki belirlenirse gerekli önlemler alınmalıdır. İlk ÇED Yönetmeliğinde (7 Şubat 1993) sulama, drenaj, arazi ıslahı ve taşkın kontrolü projeleri için ön ÇED yapılması zorunlu iken, mevcut ÇED Yönetmeliği ile bu zorunluluk ortadan kalkmıştır. Avrupa Birliği üyesi ülkelerin yasa ve düzenlemeleri, ülkemizde çıkarılan ÇED yasa ve yönetmeliği ile karşılaştırıldığında, sulama başta olmak üzere tarla içi geliştirme hizmetlerine ilişkin ÇED in dar kapsamda ele alındığı görülmektedir (Arıcı ve Demir 1996).

8 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 Tablo 1. Sulama projelerinin ÇED i için önerilen kontrol listesi Olumlu Olumsuz Etki Yok Yorum Etki Etki Yapılamaz A B C D 1. DOĞAL KAYNAKLAR 1.1. Su Kaynakları Su Kullanımı ve Hidrolojik Rejim Yüzey Sularının Kullanımı Yeraltı Sularının Kullanımı Tabansuyu Alçalması Tabansuyu Yükselmesi Su Kalitesi Sulama Suyu Kalitesi Drenaj Suyu Kalitesi Göl Su Kalitesinin İyileştirilmesi Tabansuyu Tuzluluğu Azot Kirliliği Fosfor Kirliliği Pestisit Kirliliği 1.2. Toprak Kaynakları Toprak Tuzluluğu ve Suyla Doygunluk Toprak Erozyonu Sedimantasyon 1.3. Hava Hava Kirliliği İklim Değişimi 2. BİYOLOJİK VE EKOLOJİK KAYNAKLAR 2.1. Biyolojik Çeşitlilik ve Sucul Yaşam 2.2. Ekolojik Denge Zararlılar ve Bitki Hastalıkları Yabancı Otlar 2.3. Sulak Alanlar 3. ARAZİ KULLANIM ETKİLERİ 4. SOSYOEKONOMİK ETKİLER 4.1. Nüfus Değişimi ve Göç 4.2. Tarımsal Faaliyetler 4.3. Arazi Toplulaştırması 4.4. Gelir Düzeyi ve İşgücü 4.5. Yeniden Yerleşim 4.6. Kültürel ve Tarihi Yerlerin Kaybı 5. SAĞLIK ETKİLERİ

9 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(2) KSU J. Science and Engineering 6(2) 2003 Çevresel değerlendirme sadece planlama aşamasında değil, bazı durumlarda mevcut projeler içinde yapılabilmektedir. Özellikle, uluslararası kredi kuruluşlarının finansmanı ile yürütülen projeler için, bu kuruluşlar projelerin bitiminden 5-10 yıl sonra çevresel değerlendirme yapılmasını talep etmektedirler. Bu tür değerlendirmelerde, projenin fiziksel ve ekonomik performansının yanısıra, çevresel etkilerinin de değerlendirmeye alınması gerekmektedir. Bu değerlendirmelerin yapılması, gelecekte yapılacak yatırımların çevresel maliyetinin ortaya konması açısından yararlı olacaktır. Çevresel etkilerin değerlendirilmesi için, Tablo 1 de sulama projeleri için ÇED tablosu hazırlanmıştır. Bu tablo, Uluslararası Sulama ve Drenaj Komisyonu (ICID) in yayınlamış olduğu, Mock ve Bolton (1993) tarafından hazırlanan Sulama, Drenaj ve Taşkın Kontrolü Projelerinde Çevresel Etkilerin Tanımlanması için Kontrol Listesi inde yer alan etki belirleme tablosundan modifiye edilerek hazırlanmış ve ülkemiz koşullarına uygun biçimde düzenlenmiştir. Tablo 1 de A, B, C ve D sütunları doldurulduktan sonra, olumsuz etkilerin olumlu etkilere göre daha fazla olduğu düşünülüyorsa, projenin planlama aşamasında mutlaka ÇED çalışması yapılmalıdır. ÇED çalışmalarında coğrafi bilgi sistemleri; güvenilir veri eksikliğini ve farklı veri tabanları arasındaki uyumsuzluğu giderecek, veri tabanı yönetim sistemi oluşturacak çok fonksiyonlu bir araçtır. Böylece verilerin çok hızlı bir biçimde işlenerek, analiz edilmesi sağlanacaktır. Çevresel verilerin toplanması ve değerlendirilmesinin zorluğu göz önüne alındığında, Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) nin uygunluğu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmalardan sorumlu tüm kamu kuruluşlarında ve özel sektörde coğrafi bilgi sistemleri kullanımının yaygınlaşması zorunlu gözükmektedir. KAYNAKLAR Anonim, Mustafakemalpaşa sulama projesi ve tarımsal yönü. DSİ Genel Müdürlüğü, I. Bölge Müdürlüğü, 11. Teknik Şube Müdürlüğü, Karacabey İşletme Bakım Başmühendisliği, 22 s. Anonim Sulama suyu kalitesi analiz sonuçları. DSİ I. Bölge Müdürlüğü Çevre Sorunları Birimi, Bursa. Arıcı, İ.A., O. Demir Tarla içi geliştirme hizmetlerinin kırsal çevreye etkisi, Tarım ve çevre ilişkileri sempozyumu, Mersin Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Mayıs 1996, Mersin, s Bolton, P Environmental and health aspects of irrigation. Paper presented at the ODA natural resources and engineering advisor's conference, priorities for water resources allocation and management, July 1992, Southampton, Wallingford, 15s. Dougherty, T.C., A.W. Hall Environmental impact assessment of irrigation and drainage projects. FAO Irrigation and Drainage Paper No.53, 70 s. Mock, J.F., P.Bolton The ICID Environmental checklist to identify environmental effects of irrigation, drainage and flood control projects. International Commission on Irrıgation and Drainage, Published by HR Wallingford, 144 s. Rehber, E Tarımsal işletmecilik ve planlama. UÜ. Güç. Vakfı Yay. No:84, 179 s.