VAROLUŞUN BAĞLAMLARI

Transkript

1 VAROLUŞUN BAĞLAMLARI Ruhsal Yaşamın Öznelerarası Temelleri Robert D. STOLOROW, Ph.D. George E, ATWOOD, Ph.D. Çeviri: Büşra Helvacıoğlu

2 Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları: 108 Varoluşun Bağlamları Robert D. STOLOROW, George E, ATWOOD Özgün adı: Contexts of Being Copyright 1992 by The Analytic Press, Inc. Published by The Analytic Press, Inc. Türkçe yayın hakları The Marsh Agency Ltd. aracılığıyla alınmıştır. Türkçe yayın hakları Psikoterapi Enstitüsü ne aittir. Tüm hakları saklıdır. Yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen yayımlanamaz, kısmen de olsa çoğaltılamaz ve elektronik ortamlarda yayımlanamaz. ISBN Birinci baskı: Ekim 2013 Editör: Tahir Özakkaş Çeviri: Büşra Helvacıoğlu Yayıma hazırlayan: Sevgi Çorabatur & Menekşe Arık Baskı: İklim Ofset Nişanca Mah. Arpacı Hayrettin Sok. No:21 Eyüp/İstanbul Tel: PSİKOTERAPİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM ARAŞTIRMA SAĞLIK ORG. VE DANIŞMANLIK LTD. ŞTİ. Eğitim ve Kongre Merkezi: Fatih Sultan Mehmet Caddesi No:285 Darıca-KOCAELİ Tel : Fax : Merkez: Bağdat Caddesi No: 540/8 Bostancı-İSTANBUL Tel : Fax : ii

3 VAROLUŞUN BAĞLAMLARI Ruhsal Yaşamın Öznelerarası Temelleri Robert D. STOLOROW, Ph.D. George E, ATWOOD, Ph.D. Editör: Uz. Dr. Tahir ÖZAKKAŞ Çeviri: Büşra HELVACIOĞLU iii

4 iv

5 SUNUŞ P sikoterapi Enstitüsü olarak, öncelikle ruh sağlığı profesyonellerinin ya da ruh sağlığı ile ilgilenen kişilerin ihtiyaç duyacağı teorik bilgileri ve pratik/uygulamaya yönelik deneyimleri paylaşan özgün ve çeviri yayınlar ile literatüre katkıda bulunmayı hedefliyoruz. Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, Psikoterapi Enstitüsü nün çalışmaları kapsamında gerçekleştirilen atölye çalışmaları, uluslararası konferanslar ve dünya literatüründen seçkileri içermektedir. 34 yaşında hayata gözlerini yuman Daphne Stolorow un düşüncelerinin yaşadığı pek çok bölümü olan bu kitap sanki Robert Stolorow un Daphne ile bağı gibidir. Öznellik kuramı alanın temel kitapları Psychoanalytic Inquiry Book Series içerisinde çıkmıştır. Bu serinin 12. Kitabı olan bu çalışma, öznelerarası alan kuramını anlamamızda bir kilometre taşı gibidir. Yazarlar öznelerarası alanın 20 yıldır ortaya koyduğu işbirliği çalışmasının doruk kitabı olarak nitelendirdikleri bu çalışmayı konuya ilgi duyan herkese önermektedirler. Konuya ilgi duyan okuyucuların yanı sıra klinisyenler, psikoterapistler ve araştırmacılar için başvuru kitabı niteliği taşıyan bu yayını sizlerle buluşturmaktan kıvanç duyarız. Tahir ÖZAKKAŞ Psikoterapi Enstitüsü Başkanı v

6 vi

7 Dede nin anısına vii

8 viii

9 senden geçerek ben oluyorum.-e. e. cummings Senden geçerek Ben olur bir insan -Martin Buber Bebek diye bir şey yoktur. -D. W. Winnicott ix

10 x

11 ÖNSÖZ E ĞER YAKIN ZAMANDA ARAMIZDAN AYRILMIŞ DAPHNE STOLOROW, SEVENLERİNİN VE DOSTLARININ DEYİŞİYLE DEDE, OLMASAYDI, ELİ- NİZDEKİ KİTABIN YAZILMIŞ OLMAYACAĞI PEK ÇOK BAKIMDAN DOĞ- RUDUR. Sonsuz aşkı, bitimsiz fedakârlığı ve şevk dolu yüreklendiriciliği sekiz yıl boyunca eşinin yaratıcılığını ve kendisini ifade etmesi için gereken cesareti arttırdı. Gözleri parlayarak kışkırtıcısın derdi eşine.bu kitap Dede nin ölümünün ardından hayat buldu. Bir araya geldik; kayıpla kederin küllerinden doğan kalıcı bir şey yaratmaya karar verdik. Dede, öldüğünde 34 yaşındaydı, onca gençliğine rağmen bir psikanaliz düşünürü olarak dehasını gösteriyordu her daim. Canlı ve aktif zihninden taşanlar bu kitabın pek çok sayfasına sirayet etmiştir. Beşinci bölümün temelini oluşturan makalenin özgün versiyonunun yazarlarından biriydi (Stolorow ve Stolorow, 1989). Duygulanım bütünleşmesi ve duyguların raydan çıkışı üzerine fikirleri, yazarı olduğu bir başka makalede bu fikirlerine yer vermiştir (Soca-rides ve Stolorow, 1984/85), ikinci ve üçüncü bölümlerin, özellikle de dördüncü bölümün gelişiminde merkezi önem arz etmişti. Dede nin sevgili dostu Sheila Namir de dördüncü bölümdeki fikirlerin geliştirilmesine büyük katkı sağlamıştır; bu katkıyla Dede ye sitayişlerini sunmuş, Dede nin eşine de değerli bir armağan vermiştir. Hepimiz seni çok özlüyoruz, Dede, derinden özlüyoruz. Bernard Brandschaft altıncı bölümün eşyazarıydı; ancak Brandschaft düşüncesinin etkisi kitabın bütününe nüfuz etmiştir. Neredeyse 15 yıllık işbirliğimiz süresince öznelerarasılık teorisinin gelişimine o denli katkıda bulundu ki bu çerçevenin şekillenmesindeki payını ne yapsak ödeyemeyiz. Jeffrey Trop yedinci bölümün eşyazarıydı; kendisi bütün projeye canla başla emek vermiştir. xi

12 Uzun zamandır süregiden işbirliğimizi faal olarak destekleyen ve 1991 yazında, Maine de Rangeley Gölü nde bir tahta kulübede bu kitabın taslağını çıkardığımızda ikimize de maddi destek sunan Elizabeth Atwood a minnettarız. Ayrıca, işine duyduğu sevgi ve teşvik ediciliği bu çalışmanın tamamlanmasında hayati rol oynayan Elena Bonn a müteşekkiriz. Lawrence Erlbaum ve Joseph Lichternberg e bu projeye sundukları destek için, Paul Stepansky e çok değerli editoryal tavsiyeleri için, Eleanor Starke Kobrin e de harika düzeltileri için teşekkür etmek isteriz. Bu kitapta yazılanların bir kısmı aslen başka yerlerde yayımlandı. Birinci Bölüm deki Kişisel Deneyimin Bireyoluşu adlı kısımdan birtakım paragraflar Psychoanalytic Inquiry (1991, 11: ) ve The Relational Self, ed. R. Curtis (New York: Guilford Press, 1991, pp ) dergilerinde çıktı. İkinci Bölüm deki bazı kısımlar Psychoanalytic Inquiry (1989, 9: ) e The Psychoanalytic Review (1992, 79:25-30) dergilerinde yayımlandı. Üçüncü Bölüm ün daha önceki dönemde yazılmış bir versiyonu Psychoanalytic Dialogues (1991, 1: ) dergisinde çıktı. Beşinci Bölüm den kısımlar Psychoanalytic Inquiry (1989, 9: ) ve The International Journal of Psycho-Analysis (1989, 70: ) dergilerinde yayımlandı. Altıncı Bölüm ün daha eski bir versiyonu The Annual of Psychoanalysis (1990, 18:99-114) dergisinde yer aldı. Yedinci Bölüm ün daha eski bir versiyonu Contemporary Psychoanalysis (1989, 25: ) dergisinde çıktı; ayrıca vaka çalışmalarından bir tanesi de The Relational Self, ed. R. Curtis (New York: Guilford Press, 1991, pp ) dergisinde yer aldı. Bu dergilerin ve kitapların editörlerine ve yayıncılarına kendilerine sunduğumuz malzemeye kitabımızda yer vermemize izin verdikleri için teşekkür ediyoruz. xii

13 GİRİŞ u kitap psikananalizde öznelerarası bakış açısı tabir ettiğimiz yaklaşımı derinlemesine inceleyen yirmi yıllık ortak B bir çalışmanın doruk noktasıdır. Öznelerarasılık teorisi ruhsal fenomenleri (etraftan) yalıtılmış intrapsişik mekanizmaların ürünleri olarak değil de birbiriyle karşılıklı etkileşime giren öznelliklerin kesiştiği yerde şekillenen olgular olarak ele almanın peşinde bir alan ya da sistemler teorisidir. Ruhsal fenomenler, tekrar tekrar vurguladığımız üzere, şekillendikleri öznelerarası bağlamlardan ayrı olarak anlaşılamaz (Atwood ve Stolorow, 1984, s.64) Daha önce de ileri sürdüğümüz gibi; psikanalitik araştırma için uygun alanı oluşturan etrafından yalıtılmış münferit zihin değil; hasta ve analistin ya da çocuk ve bakıcının öznel dünyaları arasındaki karşılıklı etkileşim tarafından yaratılan o geniş sistemdir. Bu bakış açısından bakıldığında görürüz ki; münferit zihin ya da ruh (psişe) kavramının kendisi öznelerin birbiriyle ilişki kurduğu noktada ortaya çıkan ve özgül ruhsal işlevlere hizmet eden ruhsal bir üründür. Öznelerarası teorinin ilk tohumları yaptığımız psikobiyografik çalışmalarda atılmıştır; bu çalışmalarda Freud un, Jung un, Reich in ve Rank ın teorik sistemlerinin kişisel, öznel kökenlerini keşfetmiştik. İlk kitabımız Buluttaki Yüzler (Stolorow ve Atwood; 1979) in zeminini oluşturan bu çalışmalardan şu sonuca vardık: Psikoloji teorileri büyük ölçüde teorisyenlerinin öznel kaygılarından türediği için, psikanalizin ihtiyaç duyduğu şey özerk bir öznellik teorisidir; yapılması gereken yalnızca diğer teorilerin de ele xiii

14 aldığı fenomenlere değil bu teorilerin bizatihi hangi koşullarda ortaya atıldığına izahat getiren birleştirici bir çerçeve oluşturmaktır. Böyle bir çerçeve oluşturabilmek için Freudyen metapsikolojinin mekanik şeyleştirmelerinden arınmış, insani tecrübeye ilişkin bir derinlik psikolojisi olarak tahayyül ettiğimiz birtakım önerilerde bulunduk. Başlangıçtaki tasarımız bireyin temsilî dünyasını merkezi yapı addediyor; bu temsilî dünyayı da kişinin biricik yaşam öyküsünü yazan mühim ve şekillendirici deneyimlerle karşılaşmasıyla gelişen bir alan olarak resmediyordu. Sonrasında bu temsilî dünya (Atwood ve Stolorow, 1984) tabirini bir köşeye bıraktık; çünkü bu tabirin aynı anda hem deneyimin imgeci içerimlerini hem de tematik yapılanmasını ifade edecek şekilde kullanılabileceğini anladık.bunun ardından, söz konusu muhtevayı farklı anlamlara ve temalara göre bilinçdışında ve tekrar tekrar örgütleyen değişmez ilkelere işaret etmek için deneyimin içerimlerini ve öznellik yapılarını anlatırken öznel dünya tabirini kullanmaya karar verdik. Buluttaki Yüzler kitabında kendisine yer verilmemiş olsa da, öznellik kavramı bir psikoloji teorisyeninin öznel dünyasının diğer insanların deneyimlerine ilişkin kavrayışını nasıl etkilediğine dair örneklerde üstü kapalı bir şekilde açıklanmaktadır. Aslına bakarsanız; kitabın ana teması gözlemci gözlenendir cümlesinde özetlenmiştir. Öznelerarası terimini ilk defa psikanalitik tedavide aktarım ve karşı aktarım arasındaki etkileşimi, hasta ve analistin farklı şekillerde örgütlenmiş öznel dünyaları arasındaki etkileşimi yansıtan öznelerarası bir süreç olarak kavramsallaştırdığımız bir makalede (Stolorow, Atwood ve Ross, 1978) açıkça kullandık. Daha yapacak çok işimiz olduğunu ön görerek, hasta ve analistin deneyim dünyaları arasındaki anlaşılmayan uyuşmaların ve ayrışmaların terapötik sürece etkisi üzerine kafa yorduk. Psikanaliz tedavisinde, gözlemci etkisini gözlemlenene içkin olarak ele aldık (ayrıca bkz: Kohut, 1982, 1984). xiv

15 Çoğu Bernard Brandschaft ile eşgüdümlü olarak yürütülen müteakip çalışmalarda (Stolorow, Brandschaft ve Atwood, 1983, 1987; Atwood ve Stolorow, 1984; Brandschaft ve Stolorow, 1984; Brandschaft ve Stolorow, 1987) öznelerarası bir bakış açısının olumsuz terapötik tepkiler ve canlandırmalar, terapötik eylem ve terapötik ittifaklar, çatışma oluşumu ve direnç, duygulanım gelişimi ve patoloji oluşumu ile borderline ve psikotik durumlar da dâhil olmak üzere geniş bir yelpazede seyreden klinik mevzuları aydınlatabileceğini gösterdik. Nihayetinde de öznelerarası bağlamın bütün psikopatoloji formlarında belirleyici bir role sahip olduğu sonucuna vardık ve psikopatolojinin her bir türünün gelişimine ve sürmesine sebebiyet veren öznelerarası etkileşimin özgül örüntülerinin devam etmekte olan klinik psikanalitik araştırma açısından keşfedilmesi gereken en önemli alanlardan biri olduğunu öne sürdük (Stolorow ve meslektaşları, 1987). Bu noktadaki şunu vurgulamak isteriz ki; öznelerarası terimini hiçbir zaman sembolik düşünceye, kişinin özne olarak kendisi kavramına ya da Sterncü anlamda öznelerarası ilişkilere (1985) atıf yapacak şekilde kullanmadık. Öznelerarası kelimesi daha önce gelişim psikologları tarafından kullanılmış olsa da, bu terimi bağımsız olarak ilk defa öne sürdüğümüzde ve gelişmekte olan çerçevemiz içerisinde ona özgül bir anlam atfettiğimizde (Stolorow ve meslektaşları, 1978) böylesi bir kullanımdan kat be kat uzaktık. Biz özneler arası terimini, gelişimcilerin aksine, hangi gelişim seviyesinde olursa olsun deneyim dünyalarının etkileşimiyle şekillenen her türlü ruhsal duruma gönderme yapmak amacıyla kullanmaktayız. Ayrıca şunu da vurgulamak isteriz ki; her ne kadar öznelerarasılık teorisinin gelişimi psikanalitik kendilik psikolojisine pek çok şey borçlu olsa da (bkz: Stolorow,1992), Kohut un (kendilik deneyiminin organizasyonunun kurulmasına, onarılmasına ve pekiştirilmesine hizmet eden bir ilişki olan) kendilikkendilik nesnesi ilişkisi kavramı (1971,1977,1984) ve bizim öznelerarası alan kavramımız arasında ciddi farklar bulunmakta- xv

16 dır.öznelerarası alan bir karşılıklı etki sistemidir (Beebe ve Lachmann, 1988a). Bu sistemde kendiliknesnesi deneyimleri için analiste dönen yalnızca hasta değildir; analist de aynı deneyimler için hastaya döner (Wolf, 1979; Lee, 1988); buna koşut bir açıklama çocuk-bakıcı sistemi için de yapılabilir. Bu tür bir öznelerarası karşılıklı etkiyi görebilmek için, bakmamız gereken yer kendilikkendiliknesnesi/ kendiliknesnesi-kendilik ilişkileridir. Daha da önemlisi, öznel dünya kendiliğin kapsadığından daha fazla yaşantıyı içine alan bir yapıdır. Dolayısıyla; öznelerarası bir alan, iki ya da daha fazla öznenin dünyası arasındaki karşılıklı etkileşimle şekillenen bir sistem, bir kendilik-kendilik nesnesi ilişkisinden çok daha geniş ve kapsayıcıdır. Öznelerarası alan daha genel addedebileceğimiz durumları içine alır ve insani deneyimin travma, çatışma, savunma ve direnç gibi kendilik-nesnesi dışındaki pek çok boyutunu da kuşatabilir. Öznelerarası bakış açısı, özünde, psikanaliz düşüncesinin bütün yönlerinin kökten bir dönüşüme uğramasını gerektiren güçlü bir metodolojik ve epistemolojik duruştur. Önceden yapmış olduğumuz çalışmalarla bu duruşun psikanaliz terapisi uygulamalarında kritik önem arz eden pek çok klinik mevzu ve soruna dair içerimlerine dikkat çektik. Elinizdeki kitapta da, öznelerarasılık ilkesini bilinçdışı kavramı, zihin ve beden arasındaki ilişki, travma kavramı ve fantezi anlayışı da dâhil olmak üzere psikanalitik teorinin temel kolonlarına teşmil ediyoruz. İlk önce ruhsal yaşamın öznelerarası temellerinin anlaşılmasını engelleyen bir fikrin, (etrafından) yalıtılmış, münferit zihin mefhumunun, eleştirisiyle başlıyoruz. Çeşitli psikanaliz teorilerinde boy gösteren bu fikri eleştirel bir gözle yorumlayarak, kendi bakışımızın temelindeki varsayımları daha açık bir şekilde ifade etmeyi ve sunduğumuz çerçeveyi psikanalitik düşünce yelpazesi içerisinde konumlandırmayı umut ediyoruz. xvi

17 İ Ç İ N D E K İ L E R ÖNSÖZ... Xİ GİRİŞ... Xİİİ KURAMSAL TEMELLER 1 YALITILMIŞ ZİHİN EFSANESİ ÜÇ FARKLI BİLİNÇDIŞI ZİHİN VE BEDEN TRAVMA VE PATOLOJİ OLUŞUMU FANTEZİ OLUŞUMU KLİNİK UYGULAMALAR 6 TERAPÖTİK İTTİFAKIN TÜRLERİ TERAPÖTİK AÇMAZIN TÜRLERİ SON SÖZ xvii

18

19 I KURAMSAL TEMELLER

20

21 1 YALITILMIŞ ZİHİN EFSANESİ B U BÖLÜMDE, MODERN İNSANIN EFSANELERİN YOKLU- ĞUNDAN MUSTARİP OLDUĞU GÖRÜŞÜNE KARŞI ÇIKIYOR VE ÇAĞDAŞ BATI KÜLTÜRÜNÜN GÖZENEKLERİNE SİNE- REK PSİKANALİZİN KURUCU VARSAYIMLARINA SIZAN MÜHİM BİR EFSANEYLE, YALITILMIŞ MÜNFERİT İNSAN ZİHNİ EFSANE- SİYLE, YÜZLEŞİYORUZ. Bu efsanenin bilinçdışındaki örgütleyici gücüne dikkat çekip ruhsal yaşamın kişilerarası alandaki temellerini vurgulayan alternatif bir bakış açısı sunarak yalnızca psikanaliz teorisinin gelişimine değil aynı zamanda kendi üzerine düşünen bilinç mefhumunun derinleşmesine de katkı sağlamayı ummaktayız. Psikanaliz teorisi, bu efsanenin kısıtlayıcılığından yakasını kurtarır kurtarmaz, insan deneyimini radikal bir yenilikle resmetmekte serbest olacaktır. YABANCILAŞMA VE YALITILMIŞ ZIHIN Yalıtılmış zihin efsanesi insana doğal dünyadan ve diğer insanlarla etkileşimden bağımsız olarak sürdürdüğü bir varoluş biçimi izafe etmektedir.bununla birlikte, bu efsane öznel yaşamın şeyleştirilmiş, maddeleştirilmiş bir tarifini yaparken insani deneyimin

22 özündeki ruhsallığı da reddetmektedir. Kültürel deneyimin simgesi olarak bakıldığında, yalıtılmış zihin imgesi modern insanın doğaya, toplumsal hayata ve kendi öznelliğine yabancılaşmasının temsilidir. Günümüzde hâlâ yaygınlığını koruyan bu yabancılaşmanın önemli bir kaynağı teknokrasi ve teknokrasiyle ilişkili olarak makineleşmenin 20.yüzyıldaki insan doğası algısını hâkimiyeti altına almış zihinsel mirasıdır (Matson, 1964; Barrett, 1979). Ancak ilerleyen satırlarda yapmak istediğimiz bu kültürel ve tarihi etkenleri eleştirmek değil, daha ziyade yalıtılmış zihin efsanesinin temelinde yatan psikolojik içerimleri göstermektir. Bizce; modern insanın üç koldan yabancılaşması insanın varoluşuna içkin birtakım özgül zayıflıkların, diğer türlü dayanılmaz bir kaygı ve ıstıraba yol açabilecek zayıflıkların, inkârına hizmet etmektedir. Öncelikle insan yaşamının doğal dünyadaki yerleşikliğine bakacağız. Doğaya Yabancılaşma Zihnin varlığını kendi başına bir birim olarak ortaya koymak insani varlığın bedensel ve zihinsel formları arasında bir ayrım olduğu düşüncesini akla getirir. Bu ayrım, insan benliğinin kaçınılmaz şekilde fiziksel olarak ifade bulduğu gerçeğini azımsar; böylelikle tamamen biyolojik varoluş koşullarına ve döngülerine tabii olduğumuz yönündeki algıyı zayıflatır. Bu koşulların içinde fizikî çevreye mutlak bağımlılık, diğer hayvanlarla olan akrabalığımız, biyolojik ritimlere ve ihtiyaçlara tabii oluşumuz ve belki de en önemlisi, insanın fiziksel acizliği ve nihai ölümlülüğü bulunmaktadır. Ölümlülüğe, biyolojik ölümün katiyetine ve sonu getirmesine, karşı geliştirilen yabancılaşmamış bir tavra içkin olan bedenin yok oluşu karşısında kaygılanmak ve her şeyin geçiciliği karşısında ıstırap duymaktır. İnsani varlık, biyolojik dünyadaki 2 VAROLUŞUN BAĞLAMLARI

23 yerleşikliğinden ayrı bir birim, yalnızca zihinden ibaret bir varlık olarak tanımlandığı ve zihinlerde bu şekilde konumlandırıldığı sürece, hayvan varoluşunun ve ölümlülüğün engellerinden bağımsız, içsel özgürlüğe sahip bir alanın mevcudiyeti yönündeki yanılsama sürdürülebilir. Doğayla insan arasında vuku bu güven verici farklılaşma; kolaylıkla kendiliğin, yaşam ve ölüm dairesini kelimenin gerçek manasıyla aşan ölümsüz bir öz olarak şeyleştirilmesine sebebiyet verebilir. Bu şeyleştirmeler; çeşitli ölümsüz ruh mefhumlarını, kendiliğin sürekli bir öneme ve değere sahip olacağı düşünülen fikirlerle ve eserlerle özdeşimini ve kendilerinden sonra gelecek belirsiz nesillere kendilerinden bir iz bırakmak gibi durumları da kapsayan çeşitli formlar alabilir (Rank, 1930; Becker, 1973, 1975). Biraz önce sözünü ettiğimiz yabancılaşmamış bedensel deneyim ve kendiliğin bedenle topyekûn özdeşimini gerektiren savunmacı durumlar arasında bir ayrım yapıyoruz. Ham bir maddecilik (materyalizm) ve davranışçılık öğretisinin psikoloji alanındaki karşılığı olan bu durumlar öznelliği ortadan kaldırmak ve insan varoluşunu saf bedenselliğe indirgemek için uğraşmaktadır. Kişi yalnızca madde ya da beden haline geldikçe, ölümlü olmak karşısında duyulan ıstırap yok olur, zira ölüm deneyiminin kendisi inkâr edilmektedir. Dahası; tam anlamıyla maddi ve somut hale gelen bir dünyada ölüm sahip olduğu gücün önemli bir kısmını kaybeder, çünkü artık kaçınılmaz olarak bu dünyadan silinecek bilinçli bir öznenin hayatı değil de özgül bir fizyolojik süreçler dizisinin kesintiye uğramasıdır söz konusu olan. Toplumsal Hayata Yabancılaşma Yalıtılmış zihin efsanesinin simgelediği ikinci bir yabancılaşma alanı da bireyin diğer insanlarla kurduğu ilişkileridir. Ayrı bir bi- Yalıtılmış Zihin Efsanesi 3

24 rim olarak zihin fikri kişinin varlığının özü itibariyle diğer insanlardan bağımsız olduğunu ima eder. Gerçekliğin ortasında konuşlanmış olan ve diğer zihinlerin yanı başında varlığını sürdüren böyle bir zihin imgesi en başta yaygın olarak görülen ruhsal yalnızlık deneyimini şeyleştirmektedir. Her bir bireyin yalnızca kendi bilincini bilebileceği ve dolayısıyla başka insanların deneyimlerine hiçbir zaman doğrudan ulaşamayacağı bu efsanenin gücüne yenilenler tarafından dile getirilmektedir. Bir kimsenin herhangi bir deneyim kazanabilmesi için gereken unsurun dahi ilişki kurmak olduğunu göz ardı eden bu görünürde ontolojik yalnızlık (Mijuscovic, 1988) fikri, diğer insanlara duyulan kısıtlayıcı bir yabancılaşma hissi olarak tarif edebileceğimiz tikel bir öznel duruma evrensellik atfetmektedir. Söz konusu durumda, kişi en derinlerinde tanınmadığını ya da anlaşılmadığını hisseder; dahası, başkalarıyla bağlantı kurmaya duyduğu özlem geri çekilmeye ve umutsuzluğa yenik düşer. Kültürümüzde çok yaygın ve köklü bir yere sahip olan bu yalnızlık, bizce, ıstırap duygusunu dayanılmaz kılan ve yalıtılmış zihin efsanesindeki insani zayıflıklarımızın var olmadığı fikrinin benimsenmesine yol açan özgül kişilerarası bağlamı sağlamaktadır. Modern insanın yabancılaşmış yalnızlığından duyduğu acı, bütün bunlara ek olarak, bahsettiğimiz efsaneyle dindirilir; kişisel yalnızlık insanlığın ortak kaderiymiş gibi gösterilir; o, insanlık durumuna içkindir; bu sözlerin sakinleştirici etkisiyle sağaltılır yalnızlık. Yalıtılmış zihin imgesinde somutlaştırılan diğer deneyimler arasında ruhsal farklılık ve kendiliğin değişmezliği de bulunmaktadır. Zihnin tek başına bir birim olarak varoluşu fikrinde içkin olarak zihnin diğer zihinlerden ve herhangi bir dış gerçeklikten ayrılığı mefhumu bulunmaktadır. Bu ayrılık zihnin varlığına içkin, zihinsel birime ait olarak algılanır; böylelikle kişi ve çevresi ara- 4 VAROLUŞUN BAĞLAMLARI

25 sındaki herhangi bir tikel ilişkiye bağlı olarak düşünülemeyecektir. İşte biz de tam bu ruhsal farklılık deneyimine, bütünüyle şekillendirici ve destekleyici öznelerarası bağlamlarda yerleşik olan özfarkındalığın bu şekilde yapısallaştırılmasına karşı çıkıyoruz. Kendiliğin değişmezliği mevzuunda da benzer şekilde, bu zihin kendi doğasının mutlak bir niteliği olan değişmez bütünlüğü muhafaza eden yarı-mekânsal bir şeydir. Böylelikle zihin yapısı, zaman içerisinde zihinde özgül içerikler belirse dahi, kendi içsel sürekliliğine sahip addedilmektedir. Bu fikir de, yine, kendiliğin değişmezliği ve her daim belirleyici kişilerarası bağlamlardan neşet eden kişisel kimliğin devamlılığı deneyimleri arasında bir zıtlık olduğuna dikkat çeker. Başkalarıyla kaçınılmaz olarak kurduğumuz ilişkilere yönelik yabancılaşmamış bir tavır geliştirdiğimiz vakit, kişilerarası alanda olup bitenlerden etkilenme ve bu olaylara zayıflık gösterme eğilimindeki biz insanlar bu kötü kaderimiz karşısında ıstırap duyarız. İnsan deneyiminin özünde kişilerarası alanlarda yaşanıyor olması şu anlama gelmektedir: Öz-saygımız, kişisel kimlik algımız hatta farklı ve değişmez bir varoluşa sahip olduğumuz yönündeki deneyimimiz çevremizde devam eden özgül ilişkilere bağlıdır. Tartışmakta olduğumuz şeyleştirmeler öz-yeterlilik ve özerkliğe dair yanılsamalar yaratmakta ve böylelikle bireyin kısıtlı denetimine tabii olan kişilerarası olaylara ilişkin katlanması zor yapısal zayıflığımızın inkârına hizmet etmektedir. Kendi Öznelliğimize Yabancılaşma Yabancılaşmanın üçüncü ve en önemli formu da insanın öznelliğin kendisine, öznelliğine, yabancılaşmasıdır. Daha önce de belirtildiği gibi insani zayıflıkların inkârı yalıtılmış zihin efsanesinde iyice belirgin hale gelir; öznelliğin farklı boyutları şeyleşti- Yalıtılmış Zihin Efsanesi 5