Modern Dönemde Dinî Ýlimlerin Temel Meseleleri - Ýlmî Toplantý -

Transkript

1 Modern Dönemde Dinî Ýlimlerin Temel Meseleleri - Ýlmî Toplantý -

2 Düzenleme Kurulu: Tahsin Görgün Adnan Aslan Seyfi Kenan E. Said Kaya Yayýn No: 379 Sempozyumlar/ Paneller 4 Modern Dönemde Dinî Ýlimlerin Temel Meseleleri -Ýlmî Toplantý- Redaksiyon: Nurettin Albayrak Cengiz Þeker Kapak tasarýmý: MimEmin Sayfa tasarýmý: Ender Boztürk Baský: TDV Yayýn Matbaacýlýk ve Ticaret Ýþletmesi ISBN Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi (ÝSAM) Altunizade Ýcadiye Baðlarbaþý Cad. 40 Baðlarbaþý Üsküdar-Ýstanbul Tel. (0216) Faks (0216) Bu kitap; Türkiye Diyanet Vakfý Mütevelli Heyeti nin gün ve 1208/4 sayýlý kararýyla basýlmýþtýr. Teblið ve müzakerelerin bilim, dil ve düþünce açýsýndan sorumluluðu tebliðci ve müzakerecilere aittir. Her hakký mahfuzdur. Ýstanbul, Temmuz 2007

3 Modern Dönemde Fýkýh Ýlminin Temel Meseleleri* Dr. E. Said Kaya Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi Giriþ Ýslâm dünyasýndaki modernleþme sürecinin baþlangýcýna dair, tarihteki hangi nokta belirlenirse belirlensin, söz konusu andan günümüze kadar geçen zaman dilimi içinde fýkýh ilminin karþýlaþtýðý problemleri kuþatan bir teblið hazýrlamak, bu çok boyutlu ve geniþ mevzuu kuþatma iddiasýný baþtan terk etmeyi gerektiren bir teþebbüs olacaktýr. Bu çalýþma, söz konusu iddiayý taþýmak bir yana, modern dönemde fýkýh ilminin yalnýzca bir boyutunu, modern akademik çalýþmalarý ele almayý hedeflemektedir. Üstelik modern dönemde Ýslâm dünyasýnda gerçekleþtirilen bütün akademik fýkýh çalýþmalarýný deðil elde etmek, adlarýný dahi tespit imkânýna halihazýrda sahip olmadýðýmýz göz önüne alýnacak olursa, bu hedefe hakkýyla ulaþmanýn da muhtemel olmadýðýný belirtmek gerekmektedir. Fýkhýn akademya dýþýnda var olduðu sahalar, modern dönemde gerçekleþtirilen akademik fýkýh çalýþmalarýný eski Osmanlý coðrafyasý ve özellikle Türkiye tecrübesini göz önüne almaya çalýþarak deðerlendirmeyi amaçlayan bu çalýþmanýn sýnýrlarý dýþýnda kalmaktadýr. Dolayýsýyla modern Ýslâm ülkelerindeki teþrî, kazâ ve iftânýn yaný sýra, fýkýh eðitimine de bu tebliðde temas edilmeyecektir. Mevzu Modernleþme süreci içinde fýkhýn geçirdiði en önemli deðiþimin Ýslâm hukuku na dönüþme olduðu rahatlýkla söylenebilir. Fýkýhtan Ýslâm hukukuna geçiþ, fýkýh ilminin modern dönemde karþýlaþtýðý problemleri özetleyecek kadar derin ve önemli bir hadisedir. Fýkýh ve kanun kelimeleri kullanýlmaktayken, yeni bir mefhum olarak hukukun Ýslâm dünyasýna giren Batýlý mevzuat ve bu mevzuatý inceleyen disiplini ifade etmek için icat edildiði anlaþýlmaktadýr. Nitekim Tanzimat dönemi modernleþmesinin model ülkeleri olan Fransa ve Almanya da bir disiplin olan hukuk un * Bu çalýþmanýn hazýrlanmasý esnasýnda deðerli fikir ve tecrübelerinden istifade ettiðim Prof. Dr. Ýbrahim Kâfi Dönmez e, yeni yayýnlanmýþ olan Fýkýh to Law: Secularization through curriculum Islamic Law and Society, 11:3 (2004), adlý makalesinden beni haberdar eden Doç. Dr. Murteza Bedir e ve bu çalýþmayý okuyarak, isabetli eleþtirilerini esirgemeyen Dr. Sami Erdem e müteþekkir olduðumu belirtmek isterim. 151

4 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ hak kelimesi ile eþsesli olmasý, bu kavramýn on dokuzuncu asrýn ilk yarýsýnda söz konusu ülkelerin dillerinden tercüme edilmiþ olduðuna iþaret etmektedir. Modernizmin hakim olmasýyla birlikte hukuk, Ýslâm medeniyetinin ürünlerine Batýlý zihin haritasý içinde bir yer arama gayretinin neticesinde fýkhýn tekâbül edebileceði saha olarak belirlenmiþtir. Batý da sosyal bilimlerin henüz müstakil ilim dallarý olarak tanýnmadýðý bir dönemde, Batý medeniyetinin elindeki tarih, edebiyat ve felsefe gibi beþerî disiplinler arasýnda, hukukun en münasip seçenek olduðu ifade edilebilir. Ancak fýkhýn hukuka tekabül ettiði düþüncesi, kýsa sürede fýkhý hukuka ircâ eden anlayýþ ve uygulamalarýn doðmasýna yol açmýþ ve söz konusu durum günümüze kadar sürmüþtür. Halbuki medeniyetlerin kendilerini açýklamak için inþa ettikleri disiplinler, baþka medeniyetlerde aynýyla varolmaz; o halde fýkhýn da Batýlý ilimler tasnifi içinde tam olarak tekabül ettiði bir disiplin bulunmamaktadýr. Üstelik hukuk, günümüz Batýlý zihin haritasý içinde fýkhýn tekabül etmesi muhtemel tek disiplin de deðildir. Eðer medeniyetlerin toplum problemleri karþýsýnda tavýr alýþlarý açýsýndan bakýlacak olursa, fýkhýn belirli nispetlerde tekabül edebileceði baþka disiplinler de ortaya çýkmaktadýr. Batý ve Ýslâm medeniyetleri, varlýklarýnýn sebebi olan dünya görüþleri sayesinde, toplumu açýklama ve düzenleme problemleri karþýsýnda farklý tavýrlar almýþ ve bunun neticesi olarak farklý disiplinler geliþtirmiþlerdir. Ýslâm medeniyetinin geliþtirdiði ilim dalýnýn adý fýkýh iken, Batý medeniyetinin bu noktadaki mesaisi yirminci asýrda hukuktan ziyade sosyal bilimler þeklinde tezahür etmiþtir. Mamafih, fýkýh ile hukuk arasýnda olduðu gibi, fýkýh ile sosyal bilimler arasýnda da mevzularý açýsýndan bir tekabüliyet bulunmamaktadýr. Farklý bir medeniyetin ürünü olarak fýkýh, Batýlý tasavvurun dînî ve seküler ayrýmýna denk düþmediði gibi, sosyal bilim ve hukuk, tasvîrî ve normatif disiplinler, hukuk ve ahlâk, din ve hukuk ayrýmlarýný da geçersiz kýlan bir mevzu sahasýný kuþatmaktadýr. Fýkýh, Müslüman hayatýnýn iman amel þeklindeki ayrýmý çerçevesinde, amel kýsmýný açýklamak ve düzenlemek üzere inþa edilmiþ olduðu için gerek hukukun gerekse sosyal bilimlerin görmediði boyut ve mevzulara sahiptir. En traji-komik ifadesini bir çok Ortadoðulu çalýþmanýn baþlýðýndaki el-fýkhu l- Ýslâmî ibaresinde bulan fýkhý hukuka ircâ etme anlayýþý, bu ilmin mevzuunu baþlýca üç boyutta daraltmýþtýr. Birinci olarak baþlý baþýna bu disiplinin alt dalý olan ibâdât sahasý ve bu sahayla doðrudan iliþkili (kerâhiyyât, udhiyye gibi) diðer bazý baþlýklar dýþarýda býrakýlmýþtýr. Ýkincisi, bu ilmin kapsamýna dahil olan her amel, devlet yaptýrýmý ile desteklenmiþ kazâ mekanizmasý dýþýnda, Allah a karþý sorumluluk açýsýndan da nitelendirildiðinden, fýkhýn her baþlýðý için geçerli olan diyânî boyut dýþarýda býrakýlmýþtýr. Buna baðlý olarak mükelleflerin fiillerinin beþli taksimi (ahkâmý hamse) Batý hukuklarýnýn diline tercüme edilme sürecinde ortadan kaldýrýlmýþtýr. Her ne kadar muâmelât bahislerindeki hükümlerin önemli bir kýsmý cevâz kavramý ile nitelenmiþ olduðu için bu deðiþimden etkilenmemiþ gibi gözükse de, talaktan diyete kadar birçok baþlýktaki mekruhlara ve mendublara modern çalýþmalarda umumiyetle rastlanmamaktadýr. Üçüncüsü, fýkhýn düzenleyici olma fonksiyonu kadar açýklayýcý olma özelliði üzerinde durulmamýþ, böylece yukarýda temas edildiði üzere, Batý nýn kendini açýklamak için vazettiði disiplinlerin sahasý hakkýnda da söyleyecek sözü olduðu göz ardý edilmiþtir. Fýkhý sosyal bilimlerin sahasýna dahil bazý noktalarla 152

5 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA iliþkili ve yalnýz normatif bilgi içeren bir ilim olarak kabul etme anlayýþýndan ötürü, meselâ politika ve ekonominin ilgi sahasýna dahil çalýþmalar umumiyetle Ýslâm anayasa hukuku ve Ýslâm ticaret hukuku çerçevesinde kalmýþtýr. Mesele Fýkhýn Ýslâm hukukuna dönüþtürülme sürecinin baþladýðý dönemde en büyük Batýlý siyasî güç Britanya Ýmparatorluðu olmakla beraber, hukuk sahasýnda modern Batý yý Kýta Avrupasý, özellikle Fransa ve Almanya temsil ediyordu. Zira tabiî hukukun ve/veya Aydýnlanmacý aklýn evrensel hukuk kaynaðý olduðu inancý, sekülerlik, hukuk üretimini tamamen siyasi otoritenin hakimiyetine alma ve kanunlaþtýrma þeklinde tezahür eden Aydýnlanma ve ulus devlet hareketi en çok bu iki devlette, özellikle Fransa da gerçekleþmiþti. Ýngiltere ise hukuk üretiminde aristokrasinin hakimiyeti, geleneðin hâlâ hukukun en önemli kaynaðý oluþu, kanunlaþtýrma hareketine karþý direnmesi ve meseleci hukuk zihniyeti ile modern olaný ifade etmekten çok uzak görülmekteydi. Bunun için, neredeyse hiç tartýþýlmadan, Osmanlý da ve Ýslâm dünyasýnda Kýta Avrupasý ve hususen Fransýz tecrübesi, modern Batý nýn temsilcisi ve modeli olarak kabul edildi. Fýkýh Ýslâm hukuku olurken, kavramlarý, meseleleri ve tasnifi de daha dar bir sahaya, Kýta Avrupasý hukukuna dönüþtürüldü. Böylece kamu hukuku ve özel hukuk ayrýmý temelinde, Kýta Avrupasý hukukunun mefhum ve tasniflerini fýkýh literatüründe arama gayretleri baþlamýþ oldu. Fýkhýn mesele ve tasniflerini Kýta Avrupasý hukukuna denkleþtirmek suretiyle, bir anda üzerinde çalýþýlmasý gereken büyük bir problem sahasý ortaya çýkmýþ, bu hukuk sistematiðinin her bir baþlýðý, fýkýhta tekabülü bulunmasý gereken bir tez mevzuu haline gelmiþtir. Söz konusu sistematiðin içini doldurmak, modern Ýslâm hukuku çalýþmalarýnýn çok büyük bir kýsmýný tarif eden bir ifade olabilir. Bu sistematiðin içinde boþluk býrakmamak, bir tür Ýslâm ý savunmak ve Ýslâm ýn yeterli bir hukuk üretebildiðini, yani modern ulus devletin talep ettiði hukuk sistemi için yeterli bir kaynak olduðunu ispat etmek olarak telakki edilmiþtir. Modern çalýþmalarýn birçoðunda, ele alýnan Kýta Avrupasý na ait mefhum veya meselenin aslýnda fýkýh literatüründe yer almadýðý, zira fýkhýn sistematiðinin farklý olduðu, ancak söz konusu mefhum ve meselenin bu literatürden çeþitli istidlâl metodlarýyla çýkartýlabileceði, umumiyetle de apolojetik bir üslûba baþvurularak sýklýkla vurgulanmaktadýr. Böylece özel hukuk kýsmý, özellikle de medeni hukuku daha çok iþlenmiþ, kamu hukuku ise bariz bir nispetsizlikle kadük kalmýþ bir akademik birikim ortaya çýkmýþtýr. Zira kamu hukuku, Kýta Avrupasý ndaki öncü modern ulus devletlerin her birinin kendilerine has tarihî þartlarýndan medenî hukuka nispetle çok daha fazla etkilenmiþtir. Hatta kamu hukukunda iþlenen kurumlarýn bir kýsmý, Kýta Avrupasý nýn yalnýzca bir veya birkaç ülkesine mahsustur. Dahasý bu sahanýn varlýk gerekçesini tayin eden modern devlet kavramýný da, karakteristik özellikleri ile Ýslâm medeniyetinde bulabilmek muhtemel deðildir. Bu toplantý, modern dönemde Ýslâmî ilimlerin kazanýmlarýný deðil, problemlerini ele almayý amaçladýðý için, fýkhýn Kýta Avrupasý hukuku ile mukayesesinin mefhum 153

6 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ ve mesele üretimi açýsýndan getirdiði zenginlikler üzerinde durulmayacaktýr. Bunun yerine modern akademik çalýþmalarýn çoðunluðunun temel karakteristiði olan fýkhý Kýta Avrupasý hukukunun mefhum ve tasniflerine dönüþtürme anlayýþýnýn yeterince, hatta hiç tartýþýlmadýðýný burada vurgulamak gerekmektedir. Bu noktada erken modern dönemde gerçekleþtirilen çalýþmalar kýsmen mazur görülebilir. Zira Batýlý hukuklarý kabul etme projeleri karþýsýnda, fýkhý savunan taraflarýn acilen bu hukuklara alternatif olarak ileri sürülebilecek kanunlar ve dogmatikler üretmesi gerekmekteydi. Söz konusu anlayýþ, bir yandan Batý medeniyetinin neredeyse her ürününün Ýslâm da alternatifi olduðu iddiasýný dile getiren Ýslâmcýlýk akýmý, diðer yandan ulus devlet modeline göre kýsa sürede bir mevzuat ve hukuk kültürü icat etmek zorunda kalan modern Ortadoðu devletleri tarafýndan pekiþtirildi. Ancak mezkur acil taleplerin þiddeti azaldýktan sonra bile, ne Kýta Avrupasý hukukunun Batý medeniyeti içindeki yeri ve modern dünyadaki anlamý ne de bu hukukun muhteva ve formuyla niçin benimsendiði derinlemesine bir tartýþmanýn mevzuu olabilmiþtir. Fýkhý Kýta Avrupasý hukukunun mefhum ve tasniflerine dönüþtürmenin ve kanunlaþtýrmanýn getirdiði problemler bir tartýþma sahasý olarak bile tanýnmamýþtýr. Muhtemelen birçok Ýslâm ülkesinde mevzuat hukukunun Ýslâmcýlarla Batýcýlar arasýnda bir mücadele alaný olmasý da böyle bir tartýþmanýn ortaya çýkmamasýnda etkili olmuþtur. Halbuki hizmet kusurundan, idari uyuþmazlýk davasýna kadar Kýta Avrupasý hukuku mefhum ve problemlerinin büyük bir kýsmýnýn fýkýh literatüründe ne lafzî ne de zihnî vücut halinde tam tekabülleri vardýr. Kýta Avrupasý hukukunun bir mefhumunu esas alarak, fýkýhta ayný mefhumu arayan çalýþmalar, zýmni bir prensip olarak, söz konusu mefhumun fýkýh ilminde kýsmen dahi olsa zihnî vücut halinde bulunduðunu öngörmekte ve bu da iki medeniyeti birbirine tercüme etme problemlerini gündeme getirmektedir. Modern fýkýh çalýþmalarý, bu ciddi problematik karþýsýnda tavýr almadan, bir baþka ifade ile yaptýðý üzerinde düþünüp hesabýný vermeden mesele, mefhum ve tasnif üretmektedir. Sosyal bilimlerle mukayese edildiðinde, Kýta Avrupasý hukuk bilimi modern dünyadaki dönüþümler karþýsýnda daha istikrarlý bir problem sahasýna sahipti ve kendi içindeki deðiþimler daha uzun vadelerde gerçekleþiyordu. Ýdeolojilere çok daha fazla açýk ve Batý nýn kýsa vadeli deðiþimlerini daha çok yansýtan siyaset ve ekonomi sahalarýna dair problemler karþýsýnda müracaat edilen kaynaðýn yine fýkýh olarak benimsenmesi -ki bu, fýkhý Ýslâm hukuku ile eþitlemenin nihai bir tercih deðil, bir tür siyaset olduðu kanaatini desteklemektedir- modern fýkýh çalýþmalarý için dili, vurgusu ve meseleleri daha deðiþken bir problem sahasý meydana getirmiþtir. Zira modern dünyanýn bilimleri karþýsýnda nasýl bir tavýr ve usul geliþtirileceðine dair ciddi bir tartýþma ortamý teþkil edilemediði için, Batý nýn yakýn tarihindeki macerasýný büyük ölçüde takip eden çalýþmalar, fýkýh adýna yapýlmýþtýr. Modern projeler için bir tür veri tabaný gibi telakki edilen fýkýhtan, önce modern ulus devlette kullanýlabilecek modeller üretilirken, sonra enternasyonal sosyalizm ve üçüncü dünya solculuðuna geçilmiþ; Arap sosyalizminin dili ve vurgularýyla yapýlan çalýþmalarýn ardýndan, demokrasiyi ve liberal ekonomiyi Ýslâm a/fýkha taþýmaya çalýþan eserler verilmeye baþlanmýþtýr. Bu açýdan günümüz fýkýh çalýþmalarýnda konu ve ilgi alaný olarak çoðulculuk, 154

7 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA bir arada yaþama, kadýn haklarý, çevrecilik gibi hususlarýn revaç bulmasý da þaþýrtýcý olmamalýdýr. Maalesef bu süreç zarfýnda, hukuk sahasýnda olduðu gibi, Batý siyaset ve iktisat düþüncesini tartýþarak, sosyal bilimlerin sunduðu verileri sorgulayan ve Müslümanlarýn kendi dünya görüþleri ve tarihleri üzerinde yeni problem sahalarýný nasýl temellendireceklerini ele alan ciddi çalýþmalar son derece azýnlýkta kalmýþtýr. Özellikle yirminci asrýn baþýnda bazý modern kavramlarýn meþruiyetine dair tartýþmalar fýkýh usulünü kullanmýþ ise de, mezkur süreç bu sahada daha az yaþanmýþtýr. Bunun temel sebebi, fýkýh usulünün mefhum ve meselelerinin, diðer Ýslâmî ilimlere nispetle bir üst dil ve problem sahasýný temsil ettiðinden ötürü, Batý medeniyetinin vazettiði problemler için rahatlýkla kullanýlamayacak mahiyette olmasýdýr. Usul Fýkhýn modernleþme sürecinde geçirdiði en köklü deðiþimlerden biri, fýkhî akýl yürütme boyutunda yaþanmýþtýr. Mezheplerin ortaya çýkmasýyla beraber þekillenen mezhep içi fýkhî istidlâl, Ýslâm tarihinin bin yýldan daha fazla bir zaman dilimine hakim olmuþtu. Bu metodoloji, fakîhin nasslarý deðerlendirmesinin ötesinde, geçmiþ fýkhî birikimi akýl yürütme sürecinde nasýl kullanacaðýný belirleyen çalýþmalardan oluþmaktaydý. Mezhep içi fýkhî istidlâle dayalý kaynak ve tarih tasavvurlarý bir takým dönüþümler geçirse de, modernleþmenin Ýslâm dünyasýna giriþine kadar hakim bakýþ açýlarý durumundaydý. Modernleþme, öncelikle mezhep içi fýkhî istidlâli zayýflattý ve kýsa bir süre sonra da yok etti. Fetvâ sahasýnda mezhep hâlâ önemli bir kaynak olmakla beraber, bu tebliðin mevzuu olan modern akademik çalýþmalarda mezheb içi fýkhî istidlâlin varlýðýndan rahatlýkla bahsetmek mümkün deðildir. Zira halihazýrda fýkýh alanýnda çalýþan akademisyenler, mezhep geleneði içinde deðil, bir buçuk asýrlýk modern/ist Ýslâmcý gelenek içinde yetiþmiþ ve mesailerini bu anlayýþ çerçevesinde vermiþlerdir. Ýslâmcýlýðýn iki temel vurgusu doðrudan fýkýhla ilgilidir: Maðlubiyetten Ýslâm medeniyetinin temel geliþim çizgisini sorumlu tutmak ve Ýslâm a dair modern asrýn idrakine uygun bilgi üretmek. Birinci vurgu için, Ýslâmcýlýðýn modernleþme öncesi ortaya çýkan ihyâ hareketlerine ve bu hareketlerin iddialarýný geliþtirmelerine zemin hazýrlayan ehli hadis anlayýþýna baþvurularak, onlarýn söyleminin benimsendiði anlaþýlmaktadýr. Böylece, fýkhýn hicrî üçüncü asýrdan itibaren nasslardan uzaklaþtýðý, sahih hadislerin yerine bazý insanlarýn veya gruplarýn görüþlerini kabul ettiði, ihyâsý ve asrýn idrakine uygun ifade edilmesi için fýkhýn yeniden nasslarla buluþmasý gerektiði ifade edilmiþtir. Mamafih nasslara dönüþ, büyük ölçüde bir retorik olarak kalmýþ, aþaðýda tarih tasavvuru hakkýndaki bölümde temas edileceði üzere, mezhep olumsuz sýfatlarla nitelense de, mezhep birikimi umumiyetle inkâr edilmemiþtir. Zira mezheb ile bir ilmî disiplin olarak fýkýh ayný tarihî gerçekliðe tekabül etmektedir. Mensubu bulunmayan mezhep imamlarýndan kalan bazý eserler ile, hicrî ilk iki asýrda kaleme alýnmýþ bazý metinler dýþýnda, mezhebin ürünü olmayan fýkýh literatürü bulunmamaktadýr. Yani mezhep geleneði dýþýnda, alternatif bir fýkýh geleneði yoktur. Maslahat mefhumu ise ikinci vurguya yönelik olarak öne çýkartýlmýþtýr. Modern fýkýh 155

8 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ çalýþmalarý, maslahatýn vurgulandýðý, diðer delillerin ise ikinci plana atýldýðý bir dönem olarak nitelenebilir. Mezhebler arasýnda tehayyur ve telfik de sýklýkla atýfta bulunulan kavramlar olmakla beraber, bu ikisi umumiyetle maslahata dayalý olarak algýlanmýþtýr. Ancak maslahata vurgu kadar, maslahata muvafýk olmanýn kýstaslarýný belirleme konusunda gayret gösterilmemiþ, artýk baþka bir dünyada yaþanýldýðý, yaþanan gerçekliðin Ýslâm ýn esaslarý doðrultusunda ve Ýslâm medeniyeti içinde üretilmeyen bir gerçeklik olduðundan hareketle, maslahatýn modernizme cevaz verme aracý olabileceði üzerinde usul tartýþmalarý yapýlmamýþtýr. Bunun yerine, maslahat hakkýnda fýkýh usulü literatüründe öne çýkan Tûfî, Þâtýbî gibi simalar hakkýnda çoðu presentist çalýþmalar gerçekleþtirilmiþtir. Halbuki maslahat ve buna baðlý tahayyur ve telfik vasýtalarý ile fýkýhla hiç ilgisi olmayan bir düzen inþa etmek mümkündür. Nitekim hayat sigortasýndan kadýnýn imâmetine kadar birçok hususa tehayyur, telfik ve maslahata binaen cevaz verilmiþtir. Ýslâmcýlýk, ister modernizmi ister selefîliði aðýr bassýn, bir retorik olmaktan öteye geçerek mezhebe de, mezhep içi fýkhî istidlâle de alternatif yaratmamýþtýr. Zaten buna imkâný, hatta niyeti yoktu; onun yerine bazý kavramlarýn öne çýkarýlmasýný, vurgulanmasýný tercih etti. Ancak mezhebin ve mezheb içi akýl yürütmenin zayýflayan, hatta ortadan kalkan bünyesi yerine, bir þeyin ikame edilmemesi fýkhî birikimin nasýl ele alýnacaðý konusunda bir boþluk meydana getirmiþtir. Maslahat ve tehayyur, fýkhî geçmiþi kendi içinde nasýl deðerlendireceðimiz hakkýnda yeterli bir kýstas teþkil edememekte, hatta aksine günümüzden yola çýkarak fýkhî birikimi anlamlandýrma hususunda yanlýþ tercihler ve deðerlendirmeler yapýlmasýna sebep olabilmektedir. Tarih Modern dönemde fýkha dair araþtýrmalara hakim olan ve Târîhu t-teþrîi l-ýslâmî literatüründe ifadesini bulan tarih tasavvuruna göre yaklaþýk hicrî üçüncü asrýn sonundan itibaren, mezheb taassubunun, münâzara ve cedelin giderek yaygýnlaþtýðý taklit devri baþlamakta; Moðol istilasý beraber hýz kazanan bu süreç ihyâ hareketleri ne kadar devam etmektedir. Hudarî Bek ten beri bu anlayýþ, fýkýh tarihini ele alan birçok metin tarafýndan önemli bir deðiþikliðe uðratýlmadan tekrarlanmaktadýr. Söz konusu tasavvura göre Asr-ý saâdetten sonra yaklaþýk üç asýr boyunca son derece olumlu bir süreç geçiren fýkýh, daha sonra Ýhyâ hareketlerine veya modernleþmenin Ýslâm dünyasýna giriþine kadar giderek artan bir kötüleþme içinde olmuþtur. Bu tarih yorumu, açýkça ifade etmese de, aklýn donduðu, fýkhî geliþimin azaldýðý dönemin baþlangýcý olarak, aslýnda mezheblerin teþekküllerini tamamlayarak, fýkhýn klasik bünyesine kavuþmasýný esas almaktadýr. Moðol istilasý veya hicrî yedinci asýr olarak belirlediði dönüm noktasý ise bu menfîliðin, taassub ve taklidin daha fazla hakim olduðu çaðýn baþlangýcýna iþaret etmektedir. Moðol istilasýndan modernleþme sürecine kadar süren bu dönem, yine açýkça zikredilmemekle beraber, fýkýhta müteahhirîn devri olarak nitelenebilecek dil, mesele, literatür ve kurumlaþma gibi çeþitli boyutlardaki deðiþimleri temsil eden zaman dilimini ve bu dönemin büyük bir kýsmýný kapsayan Osmanlý dönemini ifade etmektedir. 156

9 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA Modernist Ýslâmcý akýmýn sýklýkla dile getirdiði bu tarih anlayýþýnýn kökenleri, aslýnda modernleþme sürecinin hemen öncesinde ortaya çýkan Vehhâbîlik, Dehlevîlik, Þevkânîlik ve Senûsîlik gibi ihyâ hareketlerine uzanmaktadýr. Söz konusu hareketler Ýslâm dünyasýnýn içinde bulunduðu hali, yalnýzca Ýslâm medeniyetine atýfla ve onun disiplinlerinin kavram ve meseleleri ile tanýmlamaya çalýþmýþtýr. Ýlmî gündemler kadar siyasî gündemlere de sahip olan bu hareketler Ýslâm dünyasýnýn hali ile Ýslâmî ilimlerin geldiði nokta arasýnda bir illiyet kurarak, baþta fýkýh olmak üzere, Ýslâmî ilimler çerçevesinde bazý teklifler getirmiþtir. Bu teklifler fýkhýn reformunu ihtiva etmiyor, ancak her biri farklý nispet ve þekillerde ilk asýrlarýn anlayýþ ve uygulamalarýna dönüþü içeriyordu. Muvatta tedrisini ve hadis rivayetini Hindistan a taþýyan Dehlevî veya fýkhu l-hadis aðýrlýklý eserler kaleme alan Þevkânî kendi tekliflerinin yer bulabilmesi için aslýnda kendileri de müteahhirîn fýkhýnýn bir çok özelliðini taþýmalarýna raðmen fýkhýn ve Ýslâm medeniyetinin ana geliþim çizgisine eleþtiriler getirmiþler ve bu amaçla ehli hadisin bu geliþim çizgisine Ýslâm tarihi boyunca yönelttiði bazý eleþtiri ve vurgularý kullanmýþlardýr. Ýhyâ hareketlerinin meydana getirdiði tartýþma ortamýnýn henüz sona ermediði bir zamanda modernizm, Ýslâm dünyasýna girmiþ ve Ýslâmcý modernizm kendi görüþ ve tekliflerini meydana getirirken Ýslâm ilimlerinin tarihî geliþim çizgisini eleþtirmek için bu hareketlerin iddia ve kanaatlerini kullanmýþtýr. Teoriden ziyade ideoloji olarak nitelenebilecek derecede indirgemeci ve hatalarla malûl söz konusu tarih tasavvurunun kötülediði zaman dilimi, fýkhýn müstakil bir ilmî disiplin sýfatýyla var olduðu dönem, tervic ettiði dönem de bu sahanýn henüz ilim olarak teþekkülünü tamamlamadýðý zaman dilimidir. Zira diðer bütün ilimlerde olduðu gibi, fýkýh sahasý ancak daha önce gerçekleþtirilmiþ fýkhî faaliyetler üzerinde konuþarak, yani kendine bir mazi inþa ederek ilim haline gelebilir. Fýkýh ilmi için bu geliþme hicrî dördüncü asrýn baþýnda tamamlanmýþtýr. Bu açýdan bakýldýðýnda, kötülenen devirler aslýnda fýkhýn Ýslâm medeniyetinde müstakil bir ilim olarak yaþadýðý yaklaþýk bin yýllýk zaman dilimini kapsamaktadýr. Orijinalite mefhumunu, yalnýzca nasslardan ve daha önce ifade edilmemiþ bir hüküm çýkarmaya hasrettiði anlaþýlan söz konusu tasavvur, hicrî üçüncü asýrdan itibaren fýkhî faaliyetlerdeki bir çok geliþimi ve katkýyý görememektedir. Aklýn donmasý ve taklidin karanlýðý gibi mecazlarla tasvir edilen dönemler, toptancý bir anlayýþla mahkum edilmekte, yalnýzca fýkha büyük katkýlarda bulunan, deðeri Ýslâm dünyasý çapýnda kabul edilmiþ ve aslýnda mezheblerinin sýký müntesibi olan Þâtýbî gibi kiþiler, bu süreçten istisna edilmektedir. Tarihî ve sosyolojik gerçeklerle de baðdaþmayan bu tasavvur, donukluk ve taklid in hakim olduðu bir disiplinin var olma imkâný, siyasetten sanata kadar bütün toplumsal sahalarda bir donukluk olmadýðý halde fýkýhta nasýl olabildiði ve fýkýh toplum problemlerini nitelemek ve düzenlemek amacýyla bilgi üretimi kabiliyetini yitirdiyse niçin medeniyetin ona karþý alternatif disiplinler üretmediði gibi sorulara cevap verememektedir. Fýkhýn modernleþme sürecine kadar geçirdiði süreç içindeki geliþimini görmeyi engelleyen söz konusu anlayýþ, fýkýh tarihini ve literatürünü kapsayan konularý ele alan bir çok modern çalýþmanýn erken devirlerde kaleme alýnmýþ belirli zirve metinler ile iktifa ederek, zamansýz ve mekansýz 157

10 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ tasvirler üretmesinin ve özellikle müteahhirîn devri geliþmelerini göz ardý etmesinin altýnda yatan baþlýca sebebi teþkil etmektedir. Beþerî ve sosyal bilimlerde olduðu gibi, fýkha dair her çalýþma da tarih hakkýnda cümleler kurmak, tarihi bilgi üretmek zorundadýr. Bu açýdan hukuk ile hukuk tarihi arasýnda yapýlan ayrýmý rahatlýkla fýkýh sahasýna taþýmak mümkün deðildir. Tarihle yakýn iliþki içinde olmasýna raðmen, fýkýh alanýndaki modern çalýþmalarýn ciddi tarih yazým problemleri ile malûl olduklarý görülmektedir. Söz konusu problemlerin önemli bir kýsmý tarih yazýmý ve usulünün Ýslâm ilimleri eðitimi içinde yer almasýyla ortadan kalkacak mahiyettedir. Modern dönem çalýþmalarýnda en sýk rastlanan tarih hatalarý, Ýslâm medeniyetinin ürünlerinin ve hususen fýkhî faaliyetlerin farklý tarihî çerçeveler içinde teþekkül ettiðini fark etmemekten kaynaklanmaktadýr. Aralarýnda asýrlýk zaman dilimleri bulunan farklý coðrafyalardaki, farklý mezheb ve akýmlarýn müntesibi olan müelliflerin tarif, taksim ve görüþlerini sanki hepsi ayný tarihi þartlar altýnda yaþamýþlar veya hiçbir tarihî þarttan etkilenmemiþler gibi mukayese etmek, belirli bir dönemde geliþmiþ bir mefhumu bu dönemden önceki zamanlarýn metinlerinde ayný mana ile aramak gibi çok çeþitli suretlerde tezahür eden bu hata türü, fýkhýn ancak Ýslâm medeniyetinin diðer ürünleri ile birlikte bütüncül bir þekilde ele alýnmasýyla aþýlabilir. Öte yandan tarihi olaylarýn deðerlendirilmesinde hâli esas almak, bir diðer ifadeyle güncel geliþmeler ve günümüze hakim anlayýþlar ile kurulabilecek irtibat açýsýndan tarihî verileri seçerek anlamlandýrmak da bu hata türünün modern çalýþmalardaki en dikkat çekici yansýmalarý arasýndadýr. Kökeninde modernizmin yattýðý bu hatalar, fýkýh incelemelerinde kronolojik geliþimi göz ardý eden tahliller yapýlmasýna yol açmaktadýr. Ýnceleme mevzuu olan hususlarýn tek boyutlu veya birbirini takip eden bir münferit hadiseler zinciri olarak telakki edilmesi ise fýkýh alanýndaki modern çalýþmalarda sýklýkla görülen bir diðer tarih hatasýdýr. Tarihî gerçekliði siyasî, ekonomik, hukukî gibi sýfatlarý kullanarak bölmek, günümüzdeki uzmanlýk alanlarýnýn giderek daralmasýnýn neticesi olmakla beraber, tarihi bu kabil parçalara ayýrmak, hadiseler arasýndaki karmaþýk irtibatýn ve ilmî geleneðin anlaþýlmasýnýn önündeki en önemli engellerden biridir. Fýkhî mefhum ve meseleleri yalnýzca belirli ve sýnýrlý bir topluluk veya bir dizi metin içinde yaþamýþ olarak telakki etmek, bu hata türünün modern fýkýh çalýþmalarýndaki en dikkat çekici tezahürlerinden birisidir. Halbuki Ýslâmî ilimler içindeki disiplinler bir bütünün parçalarý olduðu gibi, siyasetten felsefeye Ýslâm medeniyetinin diðer ürünleri ile farklý boyut ve þekillerde yoðun bir irtibat halindedir. Nitekim karþýt hükümlerin delillerinin denkliðinden, müzâraa akdinin taraflarý hakkýndaki þartlara kadar bir çok mefhum ve mesele, ancak kelamdan Abbasi toprak sistemine, hicrî dördüncü asýr Baðdâd ýnýn edebiyat ve düþünce hayatýndan, Horasan daki sosyal sýnýflara kadar çok farklý saha ve literatürlerle bir arada incelenmek suretiyle anlaþýlabilir. Modern fýkýh çalýþmalarýnda -özellikle sistematik kavram incelemeleri dýþýndaki eserlerde- tarihî baðlam bilgisinin giderek daha çok verilmeye çalýþýldýðý görülmektedir. Ancak bu bilgilerin en azýndan bir kýsmý, ele alýnan mevzuyu anlamamýza kat- 158

11 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA kýda bulunmayan kayýtlar olmaktan öteye gidememektedir. Özellikle kiþi ve eser eksenli çalýþmalarda, dönemin siyasi durumundan, yaþanan coðrafyada hakim mezheblere kadar, kaydedilen zengin ayrýntýlarýn mevzu ile irtibatý ya kurulmamakta ya da çok basit ve indirgemeci illiyet baðlarý inþa edilmektedir. Tarihî baðlam bilgisini iþe yarar hale getirmek, bir baþka ifadeyle mevzuun anlaþýlmasýna katkýda bulunacak tarihî bilgiler üretmek, ancak aþaðýda temas edileceði üzere, Ýslâm medeniyetinin ve hususen fýkhýn tarihi hakkýnda bir paradigmaya ve bu paradigmanýn içini dolduran bir dizi teoriye sahip olmakla aþýlabilir. Literatür Fýkýh literatürünün önemli bir kýsmý hâlâ mahtut olarak bulunmaktadýr. Bazý Arap ülkelerinde yüksek lisans ve doktora tezi olarak tahkik çalýþmalarý verilmesine raðmen, gün ýþýðýna çýkartýlmayý bekleyen fýkýh kaynaklarý büyük bir yekûn tutmaktadýr. Ýslâm dünyasý hâlâ matbaa devrimini yaþamadý iddiasýný büyük ölçüde haklý çýkaran bu durum, aslýnda yukarýda kýsmen temas edilen tarih tasavvurunun bir neticesidir. Zira söz konusu tasavvurdan dolayý birçok metin tahkik edilmeye ve yayýmlanmaya layýk görülmemekte ya da önem sýralamasýnda gerilerde kalmaktadýr. Günümüzdeki fýkýh araþtýrmalarý, metin neþrine hakim olan bu anlayýþtan doðrudan etkilenmekte; bu anlayýþýn seçtiði metinler kaynak olarak kullanýlmakta, görmediði metinler dikkatlerden uzak kalmaktadýr. Arap dünyasýnda modern devletlerin birbiri ardýna kurulmasýyla birlikte, bu devletlerin hakimiyeti altýndaki bölgelerin mensup olduðu kültür havzalarýný birer milli kimlik olarak belirleme çabalarýnýn neticesi olarak bazý fýkýh mezhebleri yahut gelenekleri kimi Arap devletleri tarafýndan geçmiþlerinin bir parçasý olarak kabul edilmiþtir. Böylece belirli mezheb ve mezheb içi gelenekler hakkýndaki metin neþirleri, söz konusu mezheb veya gelenekleri sahiplenen Ortadoðu devletleri tarafýndan desteklenmiþtir. Bu açýdan en garip kalmýþ literatür, Hanefî mezhebinin literatürü olmuþtur. Bir yandan Hanefî mezhebinin hakim olduðu bölgelerdeki devletlerin bu mezhebi milli kimliklerinin bir parçasý olarak kabul etmekten çok uzak tecrübeleri ve öte yandan Ortadoðu da yükselen modernist selefî akýmlarýn söz konusu mezhebin temsil ettiði anlayýþlara mesafeli, hatta muhalif olmasý, Hanefî literatürünü neþretme çalýþmalarýnýn yetersiz kalmasýndaki baþlýca sebepler arasýndadýr. Fýkýh sahasýnda muhtemelen, günümüze ulaþan bütün eserlerinin neþredildiði bir telif geleneði veya alt literatür bulunmamaktadýr. Bu da herhangi bir mevzuun kronolojik geliþimini, metinler ve görüþler arasýndaki iliþkileri ve herhangi bir mezhebin, çevrenin yahut fakîhin çalýþmalarýný gerektiði gibi tespit etmemizi engellemektedir. Özellikle yukarýda temas edilen tarih tasavvurundan dolayý, önemsiz görülen birçok þerh ve hâþiye neþre deðer bulunmadýðý için, bir mevzu etrafýnda yapýlan katkýlarý bütünüyle görmek mümkün olmamaktadýr. Halbuki fýkhýn canlýlýðýnýn yitirildiði dönemin mahsulleri olarak kabul edilen þerh ve hâþiyeler, fakîhlerin disipline katkýlarý ve fýkhî tefekkür hakkýnda erken dönem metinleri kadar kaynak olabildikleri gibi, 159

12 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ ayný zamanda mefhum ve meselelerin daha dakik ve olgun hallerini ihtiva etmektedir. Modernleþme dönemine kadar mezheb gelenekleri içinde, mezheb literatürü, özellikle furu fýkýh eserleri hakkýnda bir kaynak hiyerarþisi ve tenkit geleneði bulunmaktaydý. Günümüzde ise fýkýh çalýþmalarýnýn bu literatürü nasýl kullanacaðýna dair gayretler son derece az ve yetersizdir. Halbuki birçok fýkýh metni, belirli dönem ve coðrafyalara, iliþki aðlarýna, telif geleneklerine, mezheb içi gruplaþmalara, Ýslâm medeniyetinin diðer disiplinleriyle iliþkili tavýrlara ve siyasî tarih gibi Ýslâm ilim geleneði dýþýndaki birçok gerçekliðe delalet etmekte, hatta bu hususlarýn temsilcisi olmaktadýr. Dolayýsýyla fýkýh eserlerinin Ýslâm medeniyeti içinde temsil ettiði anlamlarý ve birbirleriyle iliþkilerini keþfeden literatür tarihleri olmadan, bu eserlerden hakkýyla yararlanabilmek mümkün olmayacaktýr. Bu eksiklikten ötürü, modern çalýþmalarda temsil kabiliyeti tartýþmalý metinleri kullanmak ve fýkhýn Ýslâm toplumundaki muhtelif var oluþ þekilleri ve boyutlarý hakkýnda fýkýh metinlerinden yola çýkarak doðru olmayan akýl yürütmelerde bulunmak gibi hatalara rastlanmaktadýr. Öte yandan bir Ýslâm ilmine ait kabul edilen mefhum veya meselenin kaynaklarýnýn yalnýzca bu ilmin müstakil ve kendine has literatürü içinde var olduðu anlayýþýndan dolayý, modern çalýþmalarýn birçok önemli eserden yararlanmadýðý görülmektedir. Halbuki yalnýzca diðer Ýslâm ilimlerinin literatürleri deðil, Tevhîdî nin edebiyat eserlerinden, Mesûdî nin tarihine kadar Ýslâm medeniyetindeki bir çok disiplinin literatürleri de fýkýh çalýþmalarý için kaynak deðeri taþýmaktadýr. Fýkýh alanýndaki modern akademik çalýþmalarda oryantalist literatürün kullanýmýnýn çok sýnýrlý olduðu görülmektedir. Oryantalizmin gerek kendine has tezlerine gerekse fýkhýn çeþitli mevzularý hakkýndaki çalýþmalarýna yapýlan atýflar kadar, oryantalizmi inceleme konusu alan fýkýh çalýþmalarý da son derece azdýr. Oryantalizmin uzun bir süre fýkhýn orijinalitesine dair meydana getirdiði problem alaný içinde sýkýþýp kalmasý, Ýslâm dünyasýndaki fýkýh çalýþmalarýnýn bu literatürle irtibatýný önemli ölçüde engellemiþtir. Zira bir medeniyeti ve disiplini incelerken orijinalite meselesini eksen olarak alan bir faaliyet, o medeniyetin ve disiplinin meselelerini ele alacak ilgiye ve bunlara katkýda bulunacak yoðunlaþmaya sahip olamaz. Nitekim oryantalizm de, modern Ýslâm dünyasýndaki fýkýh çalýþmalarýnda ele alýnan meselelerin çok büyük bir kýsmý hakkýnda hiçbir þey söylememektedir. Müessese Osmanlý modernleþmesinin Dârülfünun tecrübesi, fýkýh ilminin modern akademik müesseseler içindeki yeri hakkýnda ilk tecrübelerden biri olmuþtur. Fýkýh kýsa bir süre için de olsa, hem medreselerde hem Dârülfünun da tahsil edilmiþ, önceleri bu iki müessesenin müfredatlarý farklý iken, daha sonra birbirine yaklaþtýrýlmýþtýr. Türkiye Cumhuriyeti nin medreseleri ortadan kaldýrmasýndan dolayý, söz konusu ikiliðin ortaya çýkardýðý problemler modern dönemde Türkiye deki fýkýh çalýþmalarýný etkilememekle beraber, fýkhýn modern akademik teþkilat içindeki yerinin belirsizliði, Osman- 160

13 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA lý dan tevarüs edilen mektep-medrese ayrýmýnýn da etkisi ile bir çok Ýslâm ülkesinde hâlâ yaþanmaktadýr. Ýslâm ý bir hukuk kaynaðý olarak kabul eden Müslüman ülkelerde fýkýh, hem medresenin devamý olan yahut Ýslâm ilimlerinin tahsili için ihdas edilen ve adýnda umumiyetle Þerîa kelimesi bulunan fakültelerde hem de bu ülkelerin ulusal hukuklarý için kurulan fakültelerde çalýþýlan bir disiplindir. Söz konusu ülkelerde Batýlý hukuklarýn benimsenmesine muhalefet eden Ýslâmcý hareket ile acilen kendi ulusal hukuk düzenlerini ve hukuk kültürünü inþa etmek isteyen çevreler arasýnda, fýkhý modern akademik çalýþmalarýn mevzuu haline getirme noktasýnda önemli ortaklýklar ve paralellikler bulunmaktaydý. Senhûrî gibi büyük hukuk adamlarý sayesinde, ortak bir dil ve kavramlaþtýrmaya yönelik önemli adýmlar atýldý. Ancak bu ülkelerin giderek sýnýrlarý içinde kendilerine has ve diðerlerinden farklý bir hukuk dili geliþtirmeleri sayesinde, fýkýh eksenli çalýþan ve modernleþme öncesi fýkýh diline sadýk kalan müesseseler ile kendi ulusal hukuklarý çerçevesinde fýkhý ele alan müesseseler arasýnda dil, mesele ve yaklaþým tarzý giderek farklýlaþmaktadýr. Söz konusu müesseselerde hazýrlanan tezler arasýnda yapýlacak basit bir mukayese bile bu farklýlýðý göstermeye yetecektir. Ýlmî faaliyetlerin giderek daha dar kapsamlý disiplinlere ve alt-disiplinlere ayrýlmasý, modern akademyanýn, hatta modernizmin alâmet-i fârikalarýndan kabul edilmektedir. Modern akademya içine yerleþtirilen Ýslâmî ilimler de, akademik teþkilatlanmadaki yeri ne olursa olsun, müstakil birer disiplin olarak kabul edilmiþtir. Ancak akademik çalýþmalarýn giderek daha dar uzmanlýklara ayrýlmasý, ayný zamanda inceleme mevzuunun diðer disiplinlerdeki bir çok baðlantýsýný göremeyen, tarihi boyutlarýný umumiyetle ihmal eden, dolayýsýyla kýsýr tartýþmalar ve yetersiz açýklamalar doðuran bir tür akademik dar görüþlülüðü de beraberinde getirmektedir. Batýlý bilimsel kurumlar gerek tabiat bilimlerinde gerek sosyal ve beþerî bilimlerde yaþadýklarý söz konusu akademik dar görüþlülüðü aþabilmek için çeþitli çareler üretmektedir. Disiplinler arasý çalýþmalarýn, bölge araþtýrmalarýnýn ve tarihle sosyal bilimleri mezc etmeye yönelik teþebbüslerin ardýnda yatan temel sâik, Batý akademyasýnýn yaþadýðý bu sýkýntýdýr. Ýslâmî ilimler de müstakil disiplinler þeklinde taksim edilmekten doðan bir akademik görüþ darlýðýndan muzdariptir. Yukarýda temas edildiði üzere, belirli kaynak ve literatüre hapsolmak, tarihî boyutu ihmal etmek, bir çok kavram ve meselenin diðer Ýslâm ilimlerinde de yeri olduðu halde bu boyutlarý görmemek ve dolayýsýyla bunlara eksik, hatta yanlýþ anlamlar yüklemek, bir ölçüde bu akademik kurumlaþma zihniyetinden kaynaklanmaktadýr. Söz konusu problemi aþabilmek için baþvurulmasý gereken çare, akademik müesseseleri yeniden teþkilatlandýrmaktan ziyade, Ýslâmî ilimler eðitimini yeniden düzenlemektir. Bu tebliðde, baþta ifade edildiði gibi fýkýh eðitimi ele alýnmayacak olmasýna raðmen, þu kadarý ifade edilebilir ki, Ýslâmî ilimlerin klasik metinlerinden temsil kabiliyeti yüksek eserleri, baþtan sona, þerh ve haþiyelerinin yardýmýyla ve kronolojik geliþimi takip ederek okuyan bir fýkýh öðrencisi, akademik görüþ darlýðýnýn getirdiði birçok problemi rahatlýkla aþabilir. Akademik teþkilatlanma ve eðitimden kaynaklanan güçlükler, fýkýhta disiplin içi uzmanlaþmayý nefyeden problemler olarak telakki edilmemelidir. Zira günümüzde fýkýh çalýþmalarý, acilen alt uzmanlýklara ayrýlmasý gereken geniþlikteki bir sahayý ku- 161

14 MODERN DÖNEMDE DÝNÎ ÝLÝMLERÝN TEMEL MESELELERÝ þatmaktadýr. Nitekim günümüzde fýkýh çalýþmalarýnýn hukuk ve sosyal bilimlerin her bir dalýnýn yaný sýra kadýn, þehir ve coðrafi bölge gibi disiplinlerarasý problem sahalarý ve bir çok tarih yazým türü (sosyal tarih, kurumsal tarih, kültür tarihi vb.) ile ilgilendiði görülmektedir. Bu geniþ kapsam, fýkýh içinde uzmanlaþmayý zaruri kýlmaktadýr. Aksi takdirde günümüzde örneklerine sýk sýk rastladýðýmýz, ilgilendiði meseleye dair modern disiplinlerdeki çalýþma ve tartýþmalara nüfuz edemeden mukaddime kabilinden bilgilerle iktifa eden eserler üretilmeye devam edecektir. Fýkýh sahasý içinde alt uzmanlýklarýn tesisi için resmî akademik teþkilatta düzenleme yapmak zaruri deðildir. Ýlim adamlarýnýn çalýþmalarýný belirli konu ve boyutlarla sýnýrlandýrmalarýnýn teþvik edilmesi, akademik camianýn benimsediði bir siyaset olduðu takdirde, söz konusu problem rahatlýkla aþýlacaktýr. Fýkýh çalýþmalarýnda neredeyse bir insan ömrünün incelemeye yetmeyeceði konular doktora, hatta yüksek lisans tezi olarak seçilmekte ve bu tavýr akademik hayatýn ilerideki merhalelerinde de devam ettirilmektedir. Tezlerin kapsamlarýnýn bu kadar geniþ olmasý, ele aldýklarý konularda ilim dünyasýna katkýda bulunmak bir yana, bu konularý tasvir etmeyi bile imkânsýz hale getirmektedir. Fýkhýn önemli ýstýlahlarýndan birini hiçbir sýnýrlamada bulunmaksýzýn ele alan bir tez, aslýnda, fýkýh literatürünün matbu ve mahtût günümüze gelen tüm eserlerini görmeyi, fýkhýn bütün dönemlerini kuþatmayý, bütün mezheplerin, mezhep içi akýmlarýn, çevrelerin ve fakihlerin katkýlarýný tespit etmeyi ve iftâ, kazâ ve idari düzenlemeler gibi fýkhýn Ýslâm medeniyetinde var olma seviyelerinin her birini incelemeyi, yani kýsaca imkânsýzý vaad etmektedir. Halbuki bu kabil çalýþmalarda gerçekleþtirilen þey, dört mezhebin önemli birkaç eserinden yararlanarak bir tasvir sunmaktýr. Özellikle Türkiye gibi geçmiþ ilmî mirasý ile irtibatýnda kopukluklar yaþamýþ ve Ýslâmî ilimler hakkýndaki akademik çalýþmalara diðer Ýslâm ülkelerine nispetle çok geç baþlamýþ bir ülke için bu çalýþmalarýn yapýlmasý, fýkýh sahasýnýn ana hatlarý ile tanýtýlmasýna yönelik bir zaruretin neticesi olduðu þeklinde yorumlanabilse de, Türkiye nin yaþadýðý tecrübeyi geçirmemiþ onlarca Ýslâm ülkesinde, hâlâ benzer çalýþmalarýn yapýlýyor olmasýný açýklayacak bir gerekçe gözükmemektedir. Bu gibi tezler, birçok akademik çalýþmanýn aslýnda bir soru veya tez çerçevesinde geliþtirilmediðine iþaret etmektedir. Fýkýh hakkýnda tez geliþtirebilmek için, Ýslâm medeniyetinin ve fýkhýn tarihi ile modern dünya ve bu dünya içinde fýkhýn yeri hakkýnda bir paradigmaya ve bu paradigmanýn içini dolduran bir dizi teoriye sahip olmak gerekmektedir. Paradigmalar olmadan sorular sorulamayacaðý ve teori olmadan gözlem olamayacaðý için, birçok fýkýh tezi tezsiz olarak kaleme alýnmaktadýr. Öte yandan âtýl, niçin üretildiði ve ne iþe yarayacaðý bilinmeyen metinlerin üretilmesinde, akademisyenlerin yüksek lisans ve doktora tezlerini algýlayýþlarýnýn da payý vardýr. Birçok danýþman akademisyen, özellikle yüksek lisans tezlerini ve hatta bazý ülkelerde doktora tezlerini, tezi yapan kiþinin yetiþmesi için bir süreç olarak görmekte, çalýþmanýn fýkha bir katkýda bulunmasýný beklememektedir. Bu durum ayný konuda birden fazla tez yapmaya, daha önce yapýlmýþ tezleri tekrarlamaya niçin izin verildiðini de açýklayabilir. Yukarýda bazý çizgileri belirtilmeye çalýþýlan manzara, modern akademyadaki Ýslâm hukuku veya fýkýh bölümlerinin, bölüm olarak hedef ve tasarýlara sahip olma- 162

15 MODERN DÖNEMDE FIKIH ÝLMÝNÝN TEMEL MESELELERÝ / E. SAÝD KAYA dýðýný da göstermektedir. Halbuki akademisyenler gibi bölümlerin de, resmi düzenlemelere ihtiyaç duymadan fýkýh içinde bir alt disiplin veya saha üzerinde emeklerini yoðunlaþtýrmasý, kendi içlerinde bir tartýþma ve paylaþma ortamý geliþtirerek belirli konulara daha fazla aðýrlýk vermesi, bu konulara dair sorular tespit edip, yönetecekleri tezler hakkýnda söz konusu sorularýn çalýþýlmasýný teþvik etmesi ve böylece insicamlý, birbirini tamamlayan çalýþmalarla fýkha daha büyük katkýlarda bulunmasý gerekmektedir. Nitekim meþhur Batýlý üniversitelerin birçok bölümü, resmiyette bir disiplini temsil etmesine raðmen, bilinçli bir þekilde o disiplinin yalnýzca belirli bir sahasý üzerinde yoðunlaþmýþtýr. Birlikte çalýþma kültürü geliþtirilebildiði takdirde, Ýslâm hukuku bölümleri uzun vadeli ama gerçekçi projelerle, modernizmin getirdiði krizi aþabilmek için öne sürülen, çoðu retorik düzeyinde kalmýþ tekliflerden çok daha etkili olacak baþarýlar elde edebilir. 163