Biçimbirim Dizilerinin Farklı Metin Türlerindeki Görünümleri *

Transkript

1 30. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 2017 Dilbilim Derneği Yayınları, Ankara Biçimbirim Dizilerinin Farklı Metin Türlerindeki Görünümleri * Yeşim Aksan ve Ümit Mersinli Mersin Üniversitesi yesim.aksan@gmail.com umitmersinli@gmail.com Giriş Dünya dillerinde yapılan çok sözcüklü birim (İng. multiword) çalışmalarının neredeyse tümü, yazıda boşluklarla ya da noktalama işaretleriyle ayrılan, yazıma dayalı sözcük tanımlarıyla çalışımaktadır. Türkçe gibi sondan eklemeli ve çok biçimbirimli bir dilde, bu yaklaşım çeşitli sorunlara yol açmaktadır. Bu çalışmanın amacı, genel uygulamanın aksine, Türkçede gözlemlenen biçimbirim kümeleri (İng. morpheme bundles) ve daha da özelde çekim eki dizilerinin, farklı metin türlerindeki görünümlerini saptamaktır. Anılan dizilerin bilimsel metinler ve kurgusal metinlerindeki gözlenen sıklıkları incelenerek metin türüne özgü görünümleri betimlenecektir. Alanyazına baktığımızda derlem temelli yapılmış az sayıda çalışma görüyoruz. Durrant (2013) biçimbirimler arasında dizimsel ilişkileri sorgulamış ve kalıp anlatımların (İng. formulaicity) sözcük dizlerinden çok biçim dizileriyle gerçekleştiğini savunmuştur. Çalışma verisini sözcüklük gazete metinlerinde oluşan bir derlemden almıştır. Özel, Bektaş, Yılmazer (2015) Türkçe Ulusal Derlemi nin (TUD) ( yazılı ve sözlü bölümlerinde 1-9 n li biçimbirim dizilerini tanımlamış; farklı sözcük türlerine (eylem, ad, sıfat vb.) göre dağılımını saptamamış; n li biçimbirim dizilerini kullanmada yazılı ve sözlü Türkçede kendini özgü olan durumlarını belirlemiştir. Aksan, Alıcı, Demirhan (2015) TUD un yazılı bölümüne odaklanmış, çatı eklerinin sıklık bilgisi ve dizi geçekleşmeleri incelenmiştir. En basit diziden en karmaşık diziye gerçek dil kullanım ortamlarındaki durumları saptamıştır. Bu çalışmada önce veri ve yöntem belirlenecek; ardından n li biçimbirim dizilerinin farklı metin türlerindeki sıklıkları görselleştirilecek; son bölümde ise, metin türüne özelleşen çoklu biçimbirimlerin, belirgin farklar gösterenleri bağlam içinde sunularak betimlenecektir. 1. Veri ve Yöntem Çalışmanın verisi 49 milyon yazılı ve 1 milyon sözlü veri olmak üzere, toplam 50 milyon sözcükten oluşan TUD un yazılı bölümünden çekilen, türev metin biçimlerine göre ayrılmış, teksözcük (İng. type) listelerinin girdilerinin açımlanması ve biçimbirim kümesi sıklıklarının hesaplanması ile oluşmuştur. Tekli, ikili ve daha fazla n li biçimbirim dizisinin (İng. n-morphgram) sıklıklarının hesaplanmasında TUD-açımlayıcı (Aksan et.al, 2014) ve içerdiği TUD-Doğal Dil İşleme Sözlüğü (DDİ) kullanılmıştır. TUD-DDİ sözlüğü çekimli teksözcük, bu teksözcüklerin içerdiği başsözcükler (İng. lemma), bu başsözcüklerin türleri (İng. part-of-speech) ve teksözcük içindeki tüm ek ve ara seslerin açımlamalarını içerir. TUD-DDİ sözlük, içerdiği yaklaşık 90 çekim eki ile güncel dilbilim alanyazını ile uyumlu işaret seti sayesinde, alanındaki en kapsamlı ve geçerli kaynak olarak TUD-işaretleyicinin temelini oluşturmaktadır. 35

2 1.1 Tanımlar Biçimbirim Dizilerinin Farklı Metin Türlerindeki Görünümleri n li biçimbirim dizileri (İng. n-morphgrams): Bir metinde art arda sıralanmış eklerden oluşan ve sayıları dışında bir ölçüt konulmadan, derlemden çekilen ek dizileri. çok biçimbirimli birimler (İng. multi-morpheme units, morpheme bundles): Bir metin türünde, belirgin biçimde birlikte kullanılan ve dilbilgisel olarak tek başına bir çekimlenme oluşturabilecek ek dizileri. Örnek: yap-ıl-mış-tı > YAP+edlg+bitm+ei+gecm+3t ikili biçimbirim dizileri > edlg+bitm, bitm+ei, ei+gecm, gecm+3t çok biçimbirimli birimler> gecm+3t, edlg+bitm+ei+gecm+3t 1.2 Sınırlılıklar Çalışmada sunulan biçimbirim kümelerinin ya da n li biçimbirim dizilerinin, çok biçimbirimli birimler oluşturup oluşturmadıkları tartışılacak, ancak veri çıkarımında belirleyici olmayacaktır. Eşyazımlı eklerin sıklıkları, olası işlevlere eşit biçimde dağıtılmıştır. Sözcük ötesi belirginleştirme yapılmamıştır. Çalışmanın sıklık verisi, gözlenen sıklık değerleriyle sınırlıdır. İlgili eklerin aralarındaki ilinti gücü (İng. associative strength) ve bu amaçla kullanılabilecek birliktelik ölçüleri (İng. associative measures) çalışmanın kapsamı dışındadır. Çalışmanın kapsamı çekim ekleriyle sınırlıdır. İlk 5. ve 10. sıradaki çekim ekleri incelemeye konu olmuştur. Türetim eklerinin açımlanması konusunda da çalışmalar sürmektedir. 2. N li Biçimbirim Dizileri Aşağıdaki tablolarda görselleştirdiğimiz biçimbirim dizilerinin metin türüne göre dağılımlarında belli bir dizinin öne geçtiğin görüyoruz. Genel olarak bu n li biçimbirim dizilerini değerlendirecek olursak şunları söyleyebiliriz. Tek ekli dizilerde ilk 5 de çoğunlukla adcıl diziler vardır. Sadece 5. sırada DI nın kullanımının iki metin türünde de yoğun olduğunu görüyoruz. İki ekli dizilerde, <geçmiş zaman+3.kişi> kurguda (yaptı); <geniş zaman+3.kişi> bilimsel metinlerde (yapar) baskındır. Üç ekli dizilerde, <bitimişlik+koşaç+3kişi> (yapmıştır), <şimdiki zaman+koşaç+3.kişi> (yapmaktadır) bilimsel metinlerde göz çarpıyor. Dörtlü dizilerde kurgusal metinlerde baskın, nerdeyse bu metin türünün karakteristiği olan iki biçimbirim dizisi ön çıkıyor: <bitmemişlik+eylem-i+geçmiş+3.kişi> (yapıyordu), <bitmişlik+ eylem-i+geçmiş+3.kişi> (yapmıştı). Bilimsel metinlerde, ilk kez edilgen biçimbirim ile oluşan <edilgen+ bitimişlik+koşaç+3 kişi> (yapılmıştır) üçüncü sırda yer alıyor. Dörtlü dizilerle beraber çatı eklerinin kullanılmaya başlandığını görüyoruz ki bundan sonraki biçimbirim dizilerinde bu artarak sürüyor. Beşli dizilerde ilk 5 te 3 tanesi olumsuzluk içeriyor (Örn: yapmıyordu, yapılamıyordu, yapmamıştı) geriyi kalanlar da edilgen çatıda. Altılı dizilerde, olumsuzluk eki ile birlikte -(y)a istek /olasılık kip eki (Örn: yapamıyordu, yapamazdı, yapamamıştı, yapamıyordu) ilk 5 te 4 kez yer alarak dizileri yönlendiriyor. Yedili, sekizli, dokuzlu biçimbirim dizileri ettirgen, edilgen, işteş çatı biçimbirimlerden oluşuyor ve dizilerinin örneklerinin sıklık sayıları diğer dizilere oranla azalan bir görünüm sergiliyor. Tablo 1. Tekli biçimbirimlerin metin türü dağılımı 36

3 Tablo 2. İkili biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı Tablo 3. Üçlü biçimbirimlerin dizilerinin metin türü dağılımı Tablo 4. Dörtlü biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı 37

4 Tablo 5. Beşli biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı Tablo 6. Altılı biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı Tablo 7. Yedili biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı Tablo 8. Sekizli biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı 38

5 Tablo 9. Dokuzlu biçimbirim dizilerinin metin türü dağılımı 3. n li Dizilerden Çoklu Biçimbirimlere 3.1 Bilimsel Metinler İkili çoklu biçimbirimlere baktığımızda, 3. sırada <geniş zaman+3kişi> sıklıkla karşımıza çıkıyor. Bu bilimsel metinler için anlamlı bir dizidir. Geniş zaman, bilimsel metinlerde geçmiş zamana oranla daha sık tercih edilir. Bu yolla sürmekte olan olgulara (Biber & Conrad, 2009: 119) odaklanmak mümkün olur. Örnekte de görüldüğü gibi, -(A/I)r genel bir doğrunun ve sürmekte olan bir olgunun varlığını ifade etmek ve yazarın nesnel tutumunu belirtmek amacıyla kullanılmıştır (bkz.yıldız, 2016). (1) XAS ın tamamen anlaşılabilmesi için modern fizik ve kimya yasalarının birlikte kullanılması gerekir. [aor+3s; sıklık: ] Üçlü birimlerden altıncı ve yedince sıradaki <bitimişlik+koşaç+3.kişi> -miştir ve <şimdiki zaman+koşaç+3.kişi> -maktadir dizileri bilimsel metin anlatımında en sık kullanılan çoklu biçimbirim örnekleridir (bkz. örn. Huber & Şubaşı-Uzun, 2001; Özyıldırım, 2010; Yıldız, 2012). miş çoğunlukla tanıtsallık kipliğinde tanıta gönderme yapmak üzere tercih edilen bir ektir. makta, -Iyor yerine, bilimsel metinin açıklama ve yorumlamalarına ciddiyet katan bir biçimbirimdir. Her iki biçimbirim de, olgusallığı vurgulayan -DIr koşacıyla tamamlanıyor (bkz. Tura, 1986). DIr bilimsel metinlerde kesinliğin ve olguları aktarmanın bir yolu olarak tercih ediliyor. Bundan sonraki bilimsel metin dizilerinde, bu iki biçimbirim dizisinin (-miştir ve -maktadir) kalıp anlatımları oluşturduğunu görmekteyiz. Dörtlü çoklu biçimbirimler edilgen yapının baskın olarak öne çıktığını birimlerdir (Tablo 4 de 3. ve 5. sıradaki biçimler). Edilgen yapıyla çalışmanın kılıcısı arka plana itilip anlatılan konuya nesnellik katılıyor. Kısaca, bilimsel metinin pratiği ile onu gerçekleştiren insan kılıcı arasına bir mesafe koyuyor (Biber & Conrad, 2009:122). Daha da önemlisi, edilgen yapı kavramları ve nesnelerin tümcede dilbilgisel özne olmasını sağlayıp metin konusunu daha da netleştiriyor (Biber & Conrad, 2009). (2) Bu değer p < 05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Bu durum, öğrencilerin öğretmenlik sertifikası derslerine yönelik tutumlarının alanlarına göre değiştiğini göstermektedir. [cont+cop+3s; sıklık: ] Altılı biçimlerde ilk kez olumsuzluğu, istek/olasılık kipliği (y)a ile dizi oluşturmuş biçimde saptıyoruz (örn: yapamazdı), ayrıca edilgen ve ettirgen (örn: yaptırılmıştı) yapılara da rastlıyoruz. Altılı çoklu biçimbirim dizilerinden başlayarak yedili, sekizli ve dokuzlu dizilerde edilgen, ettirgen ve işteş çatı eklerinin bir araya geldiği, gözlenen sıklığı az, aşağıdaki gibi örnekler görüyoruz. 39

6 (3) Tanı ve tedavisi doğru yapılamazsa, akut perikardit, tamponad ve konstriksiyona ilerleyip hasta kaybedilebilir. [pasv+va1+neg+aor+vi+avsa+3s ; sıklık 131] 3.2 Kurgusal Metinler Bir ile dört arası çoklu biçimbirimlere baktığımızda, -DI, -Iyordu, -mişdı, -Irdı, eklerinin öykü dünyasını anlatmak için kullanılan, yazın türüne özgü diziler olduğunu görüyoruz. -DI geçmiş zaman eki olayları ardışık bir biçimde aktarıyor ve gelişimini anlatıyor. Iyor sürerlilik görünüşü, olayların eşzamanlı olduğunu ifade ediyor, -miş çoğunlukla bitmişlik görünüşü anlamında kullanılıyor, -(A/I)r geniş zaman eki alışkanlık anlatmak üzere kiplik anlamıyla kullanılıyor. Tüm bu biçimbirimler idi biçimcesi (İng. clitic) ile geçmiş zamana, yani öykü zamanına gönderme yapıyor ve aşağıda örneklendiği gibi baskın bir şekilde kurgusal metinlerin anlatımında yer alıyorlar (bkz.taylan, 1987). (4) Elmalı kek mis gibi koktu. Candan sıcacık kekten küçük bir parça keserek, günlük küçük kaçamağını yaptı. (5) Bir gün annen tandırda ekmek yapıyordu. Sıcak bir ekmeği yağlamış dürüm yapmış yiyordun. İçeriye Gülcan girdi. Gülümsedi her zamanki gibi. Beşli çoklu biçimbirimlerde, edilgenlik ve olumsuzluk anlatımları temel dizilerin genişlemesine yol açıyor. (6) Bal köpüğü ipek bluzunun ışıltısı, yüzüne vuruyordu. Oldum olası makyaj yapmıyordu. [neg+imprf+vi+past+3s; sıklık:9562] Altılı dizilerin ilk beşinde dört tane (y)a istek/olasılık kipinin olumsuzluk eki ile birlikte sürerlik, bitmişlik görünüşleri ve geniş zamanla kullanımlarını görüyoruz (örnek 7 ve 8). Örneklerde, olumsuzla birlikte (y)a nın varlığı isteksizlik durumunu dile getirmektedir. Benzer bir durum, 7 ve 8li ettirgen, edilgen ve işteş çatı eklerin ile çoklu biçimbirim olmuş dizilerde de vardır (örnek 9 ve 10). (7) Sevgilinin güzelliğini izlemek bir zorunluluktu artık. Kalkamıyordu pencereden, onu izlemekten başka bir şey yapamıyordu. [va1+neg+imprf+vi+past+3s ; sıklık 2410] (8) Hepsini terk edip buradan kaçmalıydı. Ama yapamazdı ne yazık ki. [va1+neg+aor+vi+past+3s; sıklık 1700 ] (9) Çok şükür gittiler. Bunlarla bir şey yapılamazdı zaten. Hepsi dar görüşlü, fanatik kişiler... [pasv+va1+neg+aor+vi+past+3s ; sıklık 265] (10) Uyuşturucu denetiminin sıklaşması yüzünden mallar dağıtıcılara bilinen yollardan ulaştırılamıyordu. [caus+pasv+va1+neg+imprf+vi+past+3s; sıklık 9 ] Kısaca, bilimsel metinlerdeki çoklu biçimbirimlere karşılaştırıldığında, kurgusal metinlerdeki çoklu biçimbirimler çok daha sınırlı ve öykü dünyasını yansıtır biçimdedir. Çatı eklerinin kullanımı oldukça sınırlıdır; görünüş ekleriyle öykü dünyası anlatılmaktadır. -DIr koşacıyla biten ek dizileri ise, yok denecek kadar azdır. 5. Sonuç Bu çalışmada, ek dizilerinin metin türünü belirlemede etkin olabileceğini betimledik. Bu amaçla, araştırma konusuna göre derlemden metin türü seçimi yapılıp üzerinden çözümlemeye gidilebilir. Örneğin, çatı eklerinin görünümü için bilimsel metinler, görünüş ekleri için kurgusal metinler gibi. Dünya dillerinde çok sözcüklü birim çıkarımında kullanılan istatistik yöntemler, 40

7 Türkçede çoklu biçimbirimler için sınanabilir. Ekler arası eşdizimliliği saptamak çoklu biçimbirimlerin çıkartılmasında yararlı olacaktır. Çok biçimbirimli birimlerin çıkarımı, belirginleştirme, sözcük ağları, makine çevirisi, anlatım değişikliği gibi bilgisayar uygulamalarında kullanılabilir. Çoklu biçimbirim çıkarımı ayrıca, uygulamalı dilbilim alanlarında Türkçe dil öğretimi, materyal geliştirme, izlence hazırlamada da yararlanılabilecek bir kaynak olacaktır. Bu bildiri TÜBİTAK 115K135 projesi çerçevesinde hazırlanmıştır. Katkılarından dolayı TÜBİTAK a teşekkür ederiz. Kaynakça Aksan, Y., Aksan, M., Özel, S. A., Yılmazer, H., Demirhan, U.U., Mersinli, Ü., Bektaş, Y. & Altunay, S. (2014). Web Tabanlı Türkçe Ulusal Derlemi (TUD). Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri, 1-7 Şubat 2014 Mersin Üniversitesi ( ). Aksan, M., Alıcı, D. & Demirhan, U.U. (2015). Verb synthesis and frequency. Corpus-based Word Frequency: Methods and Applications çalıştayında sunulan bildiri. 19 Şubat 2015 Mersin Üniversitesi, DAM. Biber, D., Conrad, S., (2009). Register, Genre, and Style. Cambridge: Cambridge University Press. Durrant, P. (2013). Formulaicity in an agglutinating language: the case of Turkish. Corpus Linguistics and Linguistic Theory 9, (pp.1-38). Huber, E., Subaşı-Uzun, L. (2001). Metin türü ve yazma edimi ilşkisi: Bililmsel metin yazma edimi. Dilbilim Araştırmaları 2001, (pp. 9-35). Özel, A., Bektaş, Y. & Yılmazer, H. (2015). Formulaicity in Turkish: Evidence from the Turkish National Corpus. Corpus-based Word Frequency: Methods and Applications çalıştayında sunulan bildiri. 19 Şubat 2015 Mersin Üniversitesi, DAM. Özyıldırım, I. (2010). Tür Çözümlemesi. Ankara: BilgeSu. Taylan, E. (1987). Tense variation in Turkish narratives. H.E. Boeschoten & L.Th. Verhoeven (Haz.) Studies on Modern Turkish, ( ). Tilburg: Tilburg University. Tura Sansa, S. (1986). DIR in modern Turkish. A. Aksu Koç & E. Erguvanı-Taylan (Haz.) Proceeding of the Turkish Linguistics Conference, 9-10 Ağustos 1984 ( ) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Türkçe Ulusal Derlemi Yıldız, I. (2012). A corpus-based analysis of predicates used in the introduction and conclusion sections of Turkish of academic texts. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi. Yıldız, I. (2016). Bilimsel metinlerde kullanılan çok-sözcüklü birimlerin yapısal ve işlevsel özellikleri. 30. Ulusal Dilbilim Kurultayında sunulan bildiri Mayıs 2016 Ankara Üniversitesi. 41