Düşey Eksenden Yatay Eksene From Vertical Axis to Horizontal Axis

Transkript

1 Düşey Eksenden Yatay Eksene From Vertical Axis to Horizontal Axis Bahattin SAV G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi, Özet Dilbilim, Saussure tarafından kurulmuştur. Genel Dilbilim Dersleri (1916) adlı eserinde düşey eksenle yatay eksen arasındaki bağıntıları ilk kez ele almıştır. İsviçreli dilbilimci iletişim olayını, öğeleri arasında ayrışıklık ilişkisi olan dizisel eksenden seçme ve dizimsel eksende ardışık olarak birleştirme olarak değerlendirmektedir. Dil ve söz karşıtlığı ifadesini paradigmatique eksenle syntagmatique eksen arasındaki bağıntılarda bulmaktadır. Saussure den esinlenen bir çok büyük dilbilimci kuramlarının temelini bu iki eksen arasındaki bağıntıların çeşitli özelliklerinden birine dayandırarak ele almışlardır. Anahtar Kelimeler: Düşey ve yatay eksen, çift eklemlilik, dizimsel, söz Abstract Linguistics, was founded by Saussure. He addressed for the first time the relationship between the vertical axis and horizontal axis in his work named Course in General Linguistics (1916). The Swiss linguist evaluates the communication phenomenon as selecting from paradigmatic axis between the elements of which there is distinction relation and consecutively combining on syntagmatic axis. He finds the langue and parole distinction in the relationships between the paradigmatic axis and syntagmatic axis. Many famous linguists who were inspired by Saussure based their theories on one of the characteristics of the relationships between these two axes. Key Words: Vertical and horizontal axis, double articulation, syntagmatic, parole 1

2 İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. Aklın süsü dil, dilin süsü sözdür. (Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig) 1. GİRİŞ Dil, kendine özgü kuralları çerçevesinde, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bir iletişim aracıdır. Sevgimizi ve öfkemizi, mutluluğumuzu ve mutsuzluğumuzu, sevincimizi ve üzüntümüzü, yaşamımızın her anındaki güzellik ve çirkinlikleri, kısaca duygu ve düşünce temelinde insana dair ne varsa öncelikle dili kullanarak, dili söze çevirerek ifade etmeye çalışırız. Dil; insanın, insan aklının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu gizemli dizge, yazının icadıyla birlikte, önce dilde doğal / uzlaşmacı karşıtlığını düşünce modeli seçmiş felsefecilerin; dile gönül vermiş güzel konuşma ve yazma ustalarının; giderek dilbilgisi üstatlarının; filologların sayısız gözlemine konu olmuştur. Ancak, bu bilim insanları kendilerine; dillerin doğuşu ve sözcüklerin kökenleri, dil ve edebiyat, dil ve düşünce, dil ve mantık, dilbilgisi, karşılaştırmalı dilbilgisi gibi dilden başka bir nesneyi inceleme konusu olarak seçmişlerdir. Yararlandıkları yöntem, ister istemez, herhangi bir dilde tarihsel süreç içinde görülen ses ve anlam düzlemindeki evrimi incelemeyi temel alan artzamanlı = diachronique bakış açısına ve karşılaştırmalı çalışmalara dayanacaktır. Bu dönem dilbilim incelemelerinde yapısalcılık öncesi ya da bilimsellik öncesi olarak kabul edilmektedir (Kıran, 2001: 18). Dilbilim 2500 yıllık bu kadim çalışmanın gölgesinde ancak yirminci yüzyılın başlarında çağdaş, özerk, bilimsel çerçeveye kavuşabilmiş genç bir bilim dalıdır. Aklımıza hemen şu soru gelecektir. Binlerce yıldır insan yaşamına yön veren dil gibi bir iletişim aracını kendisine inceleme alanı olarak seçen bilim dalı neden yirminci yüzyılı beklemiştir? Bilimin olmazsa olmaz üç mihenk taşı vardır: Sınırları iyice belirlenmiş, incelemeye elverişli somut bir nesnem olacak; bu nesnemi belli bir görüş açısından hareketle 2

3 inceleyeceğim bir yöntemim olacak; nesnemle ilgili tüm sorulara nesnel cevaplar verebileceğim genel bir çerçevem olacak. Çağdaş dilbilim Ferdinand de Saussure ( ) ile başlar. Martinet nin deyişiyle her bilimsel inceleme bir seçimi gerektirir. İlk bakışta, ne kadar basit görünürse görünsün, sonuç olarak, her nesne son derece karmaşıktır. Bu durumda, bir betimleme, zorunlu olarak, sınırlıdır; bu da, betimlenecek nesnenin sadece bazı özelliklerinin ortaya konması anlamına gelir (Martinet, 1970: 31-32). Bilim dünyasının genel kabul görmüş bu ilkesinden hareketle Saussure nesnesini, geçmişteki görüş açılarından arındırılmış dil incelemesi olarak belirler ve dili tarihsel gelişiminden bağımsız olarak kendi içinde ve kendisi için ele alır; her öğesinin kendi içinde birbirini karşılıklı olarak zorunlu kıldığı bir dizge olarak kabul eder (Saussure, 1968: 317). Bütün kavramlar kullanıcıların birbirlerinin yerine kullanabildikleri bir ayrımlar dizgesi, bir uzlaşılar dizgesi içinde üretilmektedir. Saussure bu tip bir dizgeyi dil = langue olarak adlandırmaktadır. Tıpkı sözlüklerde olduğu gibi her sözcük ancak başka bir sözcüğe göndermede bulunarak anlam kazanmaktadır. Bu nedenle, sözcüklerin dış dünyada karşılık geldikleri kendiliklere bakarak anlamlarını yakalamaya çalışmak, son derece temel bir dil gerçeğini es geçmek anlamına gelmektedir (Ulaş, 2002:1252). Dili, eskilerin yaptığı gibi, tek tek sözcüklerden hareketle değil; bu dizge içinde ve bu ilişkileri de gözeterek ele almak gerekir. Çünkü sözcüklerin tek başına bir anlamı yoktur. Sözcük anlamını sistem içinde bulunduğu yere ve komşularıyla girdiği ilişki sonucunda kazanır. Bütüne değerini parçaları verir, parçalara ise bütündeki yerleri (Vardar, 1978: I. 120). İsviçreli dilbilimci dilde hiçbir değişikliğin olmadığı belli bir zaman kesiti içinde dilin belli bir bölümünü incelemeyi amaçlayan eşzamanlı = synchronique yöntemi benimsemiş ve iç ya da eşzamanlı dilbilimi, alanda kabul görmüş tanımıyla genel dilbilimini kurmuştur. Kuralların egemen olduğu tek bir dile yönelik öznel dilbilgisi yerine (örneğin Türkçe Dilbilgisi, Fransızcanın Dilbilgisi), betimlemeye öncelik veren, 3

4 bütün dillerin ortak işleyiş ilkelerini saptamaya yönelik genel bir çerçeve çizmeye çalışmıştır. Saussure pilot bir konuma gelen, kökten farklı bir dil anlayışı ve yöntem bilgisi üstüne kurulu yapısalcı dilbilim öğretisinin temellerini de atmıştır. Saussure ün dilbilim alanındaki çalışmaları geniş çevrelerde yankı bulmuş, yalnızca genel yapısalcılık düşüncesi üzerinde değil, yapısalcı insanbilimin, yapısalcı yazın eleştirisinin, modern gösterge bilimin gelişmesinde de oldukça etkili olmuştur yılları arasında Cenevre Üniversitesinde verdiği derslerin notlarından oluşan ve ölümünden sonra 1916 yılında öğrencileri tarafından yayına hazırlanan Genel Dilbilim Dersleri adlı yapıtında Saussure, bilim dünyasına dil yetisi (langage), dil (langue), söz (parole), dizge (système) gibi dilbilimin nesnesine yönelik temel kavramları kazandırmıştır. Göstergeler Kuramı ile gösterge (signe), gösteren (signifiant), gösterilen (signifié), gönderge (référent) gibi dilin başat yapı taşlarını derinlemesine incelemiştir. Kuramsal dilbilime kazandırdığı dizisel ve dizimsel eksenler arasındaki bağıntılar konusuyla dil ve söz arasındaki zıtlığa dikkat çekmeye çalışmıştır. Çift eklemlilik kuramı (double articulation), iletişim kuramı (théorie de communication), dağılımcılık (distrubutionnalisme), üretici-dönüşümsel dilbilgisi (grammaire générative et transformationnelle) gibi kendisinden sonra hayat bulan oldukça geniş kapsamlı araştırma alanlarının kapısını aralamıştır. 2. DÜŞEY VE YATAY EKSENLER ARASINDAKİ BAĞINTILAR Yatay, dikey, düşey eksenler bilimsel düşüncenin her alanında kendisine yer bulan önemli kavramlardandır. Aslında matematiksel terimler olan bu eksenlere her bilim dalı nesnesine uygun betimlemelerde bulunurken farklı adlar altında olsa bile başvurur. Fen, sosyal, sağlık, insani bilimler alanında yazılmış hemen hemen tüm eserlerde bu eksenler üzerinden yapılmış analiz ve sentezlere ulaşmak mümkündür. 4

5 Dil her yerde ve her zaman karşılıklı olarak birbirini koşullandıran öğelerin kurduğu karmaşık bir dizgedir. Bu dizgede her şey bağıntılara dayanır. Dilin öğeleri arasındaki bağıntı ve ayrılıklar, her biri belli bir değerler düzeni yaratan değişik iki alanda, iki eksende ortaya çıkar (Saussure, 1968: 170). Bu iki düzlemin karşıtlığı dilsel olguları daha iyi kavramamızı sağlar. Zıtlıklar üzerine kurulu Genel Dilbilim Dersleri adlı eserinin beşinci bölümünde Saussure, bu iki alanı Dizisel / Çağrışımsal Bağıntılar Ekseni (axe associatif) ve Dizimsel Bağıntılar Ekseni (axe syntagmatique) olarak adlandırır (Vardar, 1976:115). Saussure sonrası Okullar associatif kavramını felsefi düzeye taşıma gereği duyduklarından bu eksenin adını axe paradigmatique olarak değiştirmişlerdir. Paradigma felsefe sözlüklerinde özetle bilimsel araştırmanın yolunu yordamını gösteren, [ ] bir bilimin bakış açısını yönlendiren kalıplaşmış örnekçe dizisi; [ ] evrensel olarak kabul edilmiş bilimsel başarıların sınırlarını en ince ayrıntısına dek çizdiği kavramsal ile kuramsal çerçeve diye tanımlanmaktadır (Ulaş, 2002: 1124). Terimi dilbilim penceresinden ele alırsak: Cümle bilgisi açısından birbirinin yerini alabilecek öğelerin, ortak yanları bulunan dil bilimi unsurlarının bütünü ( Ayverdi, 2011: 976). Paradigmatique sıfatı düşey eksenin üstlendiği dilsel sorumluluğu anlatması açısından isabetli bir seçim olmuştur. Dil bir sözcükler listesi değil; tarihsel süreçte binlerce deneyimin, binlerce toplumsal, kültürel, ruhsal, tarihi, coğrafi ilişkilerin imbiğinden süzülüp gelen, çok karmaşık bir diyalektik ilişkiler bütünüdür. Dağlarca nın deyişiyle dil; bir ulusun ses bayrağıdır. Dün, bugün, yarın arasında bir köprüdür. Paradigma düzeyinden baktığımızda, düşey eksende temsilini bulan dil; bir ulusun kurucu iradesinin, gelenekler, dünya görüşü, yaşam felsefesi, inançlar, bilim ve sanata katkılar gibi ortak asli dinamiklerinin, yaşam biçiminin harman olduğu alandır. Yatay eksense, bir ulusun yaratıcı ruhunun farklı zaman ve mekânlarda uygulama ve yorumlama imkânı bulduğu, dilin ete kemiğe büründüğü, dilin söze dönüştüğü bir eksendir. Bir ulusun izini dilinde izlemek mümkündür (Yusuf Kaplan, Düşüncelerin Serüvenleri). 5

6 Bireyler arasındaki uzlaşmanın, imzalanmamış toplumsal bir sözleşmenin ürünü olan dil sosyal ve kültürel bir ortamda oluşur, artzamanlı bir süreçte evrimleşir, gelişir, zenginleşir. Ancak eşzamanlı bir bağlamda kullanılır ve anlamlanır. Aralarında ortak bir yön bulunan sözcükler konuşma dışında çağrışım yoluyla bellekte birbirine bağlanır. Böylece, son derece değişik bağlantılar içeren öbekler oluşur. Son dönemde neuro-linguistique (NLP) alanında yapılan çalışmalar 200 civarında tahmin edilen gücül bellek odası sayesinde, istendiğinde, sonsuz sayıda sözcük alanları, kavram alanları veya anlam alanları oluşturabileceğimizi ileri sürmektedir. Örneğin, öğretmen sözcüğü bilinçdışı ve anlık bir süreçte bir yığın başka sözcüğü çağrıştırabilir: öğretmen, öğrenci, öğretmek ; okul, sınav, sınıf, ; eğitmen, çevirmen, okutman. Bu alanlar arasında şu ya da bu yönden ortak bir şey vardır. Düşey eksende oluşan bu çağrışımsal bağıntılar dizimsel değil her bireyde dili oluşturan iç birikimin bir parçasıdır. Çağrışımsal bağıntı, aynı anda birlikte bulunmayan öğeleri (in absentia) bellekte birbirine bağlar (Saussure, 1968:171). Dilbilim çalışması aslında disiplinler arası bir dayanışmaya dayanır. Pozitif bir bilim olma iddiasıyla yola çıkan dilbilim; nesnesi olan dili incelemek için öteki bilim dallarından bazı araştırma yöntemlerini ödünç almıştır. Değiştirim (commutation) dilin çift eklemliliği konusunu da içine alan sesbilimin (phonologie) inceleme yöntemlerinden biridir. Dilbilim sözlükleri bu dil olgusunu, kabaca, yatay ve düşey eksenler arasındaki çağrışımsal değiştirimler olarak tarif etmektedir. Dizisel bağıntılar aynı işlevi yüklenen, anlamları cümlenin anlamıyla bağdaşık, eşdeğer dil göstergeleri arasındaki değiştirim ilişkileriyle tanımlanır. Aşağıdaki örnekte öğrenciler, bebek, Murat ; koşa koşa, ağlaya ağlaya, seke seke ; gelmek, gitmek, yürümek dizimsel eksende sırasıyla birbirlerinin yerine geçebilecek aynı morfolojik sınıflamada yerlerini almaktadırlar. Bu değiştirimler sayesinde çatıları, sözdizimleri aynı, ancak anlamları tümüyle farklı binlerce cümle kurabiliriz. 6

7 DÜŞEY EKSEN DİL EKSENİ SEÇME EKSENİ (AXE ASSOCIATIF) DİZİSEL EKSEN AXE PARADIGMATIQUE Öğrenciler koşa koşa geliyor. Bebek ağlaya ağlaya gidiyor. Murat seke seke yürüyor.... YATAY EKSEN SÖZ EKSENİ BİRLEŞTİRME EKSENİ DİZİMSEL EKSEN AXE SYNTAGMATIQUE Dizimsel bağıntılar ise bir yapı, bir dizim oluşturmak için bir göstergenin kendinden önceki ve sonraki göstergelerle kurduğu ilişkiyle tanımlanır. Söylem sırasında göstergeler, her dilin kendine özgü sözdizimi kurallarına göre, dilin çizgiselliğine dayanan yatay bağıntılar, öbekler kurarlar. Bu öbekler birbirini izleyen iki ya da daha çok sayıda dilsel birimden oluşur. Bu dizimdeki her öğe değerini komşularıyla yaşadığı karşıtlıktan alır (Kıran, 2001: 66). Kaz göstergesinde /a/ sesbirimi /k/ ve /z/ sesbirimleriyle dizimsel bir ilişki içindedir. Dizimsel eksendeki en küçük bir değişiklik beraberinde farklı bir biçimi dolayısıyla farklı bir anlamı getirecektir. Kaz göstergesindeki sesbirimleri değiştirecek olursak sırasıyla baz, caz, faz, laz, naz, saz, yaz ; kez, kız, koz, köz ; kaç, kan, kap, kar, kas, kaş, kat, kav göstergelerine ulaşmak mümkündür. Dizimsel ilişkiler; dilin yatay ekseninde, konuşma zincirindeki göstergelerin bitişiklik ilkesiyle bir araya gelmesinden kaynaklanır. Örneğin yaşlı sıfatı yaşlı adam dizimindeki adam sözcüğü ile dizimsel ilişki içindedir. Bu diziye başka sözcükler eklemek her zaman mümkündür: yaşlı adam uyuyor, yaşlı adam odasında uyuyor, 7

8 yaşlı adam odasında mışıl mışıl uyuyor gibi. İletişim aslında düşey eksenle yatay eksen arasında bir anlam alışverişidir. Bu alışverişte, dil ekseninde ayrışık olan göstergeleri söz ekseninde ardışık halde yan yana getiriyor, cümle dediğimiz bir bağlam içinde anlamlandırıyoruz. Dili kuran, onun işleyişine yön veren, bu yaygın bağıntılar bütünüdür. Bu düzen içinde en küçüğünden en büyüğüne bütün dilsel birimler arasında dizimsel ve dizisel bir dayanışma, bir bağımlılık vardır (Vardar, 1976: 116). Yazmak ve konuşmak aslında seçmek ve seçtiklerini birleştirmektir. Söyleminin türü ne olursa olsun bir anlam üretmek için konuşan ya da yazan kişi çift seçim yapmak zorundadır. Öncelikle birimleri arasında ayrık bir ilişki bulunan dizin ekseni bir başka deyişle dil ekseni üzerinden amacına uygun olan sözcük ya da terimleri seçmelidir. Sonra bu sözcük ve terimleri dilinin sözdizimi kurallarına uyarak niyetini en iyi anlatacak biçimde söz ekseni üzerinde düzene koymalıdır. Anlatımın etkinliği ve ilgi çekmesi söz konusu iki eksen arasındaki bu bağıntının doğru ve eksiksiz kurulmasına bağlıdır (Kıran, 2001:122). Her yiğidin yoğurt yiyişi farklı olduğuna göre, formlar dünyası ile normlar dünyası arasında kurulacak dizimsel bağıntılar da birbirinden farklı olacaktır. Düşey Eksen Seçme ekseni Sevgi Gitmek Ankara Tren Sevgi trenle Ankara ya gitti. Ankara ya Sevgi trenle gitti. Sevgi Ankara ya trenle gitti. Trenle Sevgi Ankara ya gitti. Ankara ya trenle Sevgi gitti. Trenle Ankara ya Sevgi gitti. Yatay eksen / Birleştirme Ekseni 8

9 Dil yetisinin toplumsal yanına karşılık gelen dil, en temelde, bu yetinin bireylerce kullanılabilmesini sağlayan, toplumun benimsediği zorunlu anlaşma, uzlaşma ürünü kurallar bütünüdür. Ayrı ayrı kavramların karşılığı olan ayrı ayrı göstergelerden kurulu bir dizge yaratan bu kuralları bireyler edilgen bir biçimde belleklerine aktarırlar (Ulaş,2002:1127). Ancak dil, her bireyde eksik bir biçimde bulunur. Onun eksiksiz olarak bulunduğu yer toplumun ortak bilincidir, ortak belleğidir. Dolayısıyla dil, bir topluluk oluşturan bireylerin beyinlerinde yer alan gücül (virtuel) bir dilbilgisi dizgesinden başka bir şey değildir. Kullanılmadığı sürece hiçbir işlevi olmayan dil mantıksal olarak dilin kullanılması anlamına gelen parole ü öncelemekte ve toplumsal olanı bireysel olandan ayırmaktadır (Ulaş,2002:1254). Dil (langue) ve sözün (parole) birbirlerinden apayrı şeyler olması, bu ikisinin birbirleriyle hiçbir bağı olmadığı anlamına gelmez. Sözün anlaşılabilmesi ve bütün sonuçlarını verebilmesi için dil zorunludur; ama dilin yerleşebilmesi için de söz zorunludur. Tarihsel süreç açıdan söz olgusu dil olgusundan daha önce ortaya çıkar. Dilin ortaya çıkabilmesi için bir kavramla (signifié) bir işitim imgesinin (signifiant) önce bir söz eyleminde birleşmesi gerekir. Kısacası sözün, bir toplumdaki bütün bireylerin söylediklerinin toplamı olarak düşünülebilecek dile karşılık, bir bireyin bütün söylediklerinin ve söyleyebileceklerinin toplamı olduğu söylenebilir (Ulaş, 2002: 1127). Bu saptamalardan sonra dil ekseni incelemesinin artzamanlı, söz ekseni incelemesinin eşzamanlı yöntemle yapılması gerektiği sonucuna varabiliriz. Dil incelemesini sözcük düzeyinden cümle düzeyine taşıyan R. Jakobson u dilbilime kazandırdığı iletişim kuramıyla tanıyoruz. Yazılı ya da sözlü iletişimin konuşucu / yazar, alıcı / okur, gönderge (contexte), ileti (message), kanal, dil (code) gibi altı temel öğesi üzerinde derin araştırmalar yapan Jakobson; iletişimin başlangıç noktası olan konuşucu açısından düşey eksenden yatay eksene doğru bir çalışmanın olduğunu anlatır. Alıcı cephesinde ise bu işlemin yatay eksenden düşey eksene doğru olduğunu dile getirir. Söylem tasarımını (encodage) bir analiz, söylem çözümlemesini (décodage) bir sentez olarak düşünür. Yukarıda değindiğimiz bu altı parametre kendi içinde dilin altı 9

10 işlevini üstlenir. Bunlardan biri de dilin sanat (esthétique / poétique) işlevidir. Dili bütün zenginliği ve karmaşıklığı içinde incelemeyi amaçlayan dilbilim, yalnızca dilbilgisel olguları betimlemekle yetinmez, dilin estetik, yani sanatsal gerçekleşmelerini de dikkate alır. Söz sanatı; aynı bağlam içinde birlikte olmaları mümkün olmayan sözcükleri bir özellik, bir stil, bir farklılık ortaya koymak amacıyla yan yana getirme sanatı olarak tanımlanabilir. Önce Rus Formalistleri sonra Prag Dil Çevresi içinde gördüğümüz Jakobson yapısalcılığa sıkıca bağlanmış ve özellikle şiir incelemelerinde dilbilimcilerin öncüsü olmuştur. Sanat işlevini açıklamak için Jakobson dilin iki temel boyutuna, seçme ve birleştirme boyutuna başvurur. Birbirinin yerini alabilen öğeler arasında yapılacak seçim, öğelerden birini öbürünün yerine koyabilme olanağını içerir; bu öğe belli bir açıdan ilk öğeyle eşdeğerdir, bir başka açıdan da ondan farklıdır. (Jakobson, 1963: 48) Dilbilimciye göre sanat işlevi, eşdeğerlilik ilkesini seçme ekseninden birleştirme eksenine aktarır (Jakobson, 1973: 487). Böylece gösteren ve gösterilen arasında dilsel düzeylerde anlam oyunları ortaya çıkar. Metin bu dil oyunları sayesinde okuyucuda dilsel açıdan bir merak, estetik açıdan bir haz, duygusal açıdan bir heyecan uyandırır. Kıran a göre dilin sanat işlevi, birleştirme ekseninde benzerlik (similarité) ilkesini kullanmak ve böylece dilbilgisel koşutluklar yaratmaktır (2001:100). Dil içinde hep bir uyum, sözcükler arasında bir dayanışma vardır. Fransızca konuşan ülkeler için hazırlanmış bir turizm afişindeki şu cümleyi birlikte inceleyelim. Venez en Turquie; flirtez avec la nature = Gelin Türkiye ye; doğayla flört edin. Flirtez fiili dağılımsal planda [+h] özelliği olan bir tümleçle kullanılır; yani bir insanla flört ederiz. Ancak doğa [-h] ayırt edici özelliğe sahip bir sözcüktür. Seçme ekseninde aralarında ortak anlam birimciği (sème) bulunan eşdeğer ilişki içindeki insan ve doğa personnification yoluyla birbirinin yerine kullanılabilmiştir. Birlikte olmaktan mutluluk duyduğumuzun yanına gideriz; sevdiğimiz biriyle flört eder, arkadaşlık kurarız. İnsan ve doğa arasındaki ortak anlam birimcik sevgi ve muhabbet temeline dayanır. Değiştirim yoluyla yaptığımız bu [+h] [-h] değişikliği eğretileme (métaphore) 10

11 dediğimiz söz sanatını yaratmıştır. Bu ad aktarmasının alıcı cephesinde çarpıcı, davet edici bir etki yapacağı kuşkusuzdur. Métaphore Eğretileme Métonymie Düz değişmece doğa insan soba odun sevgi Düz değişmece (métonymie) yazılı ve sözlü metinlerde sıklıkla kullandığımız söz sanatlarından biridir. Eğretilemeler dikey eksende kendine yer bulurken; deyim aktarmaları aralarında benzerlik ilişkisi bulunmayan sözcüklerin yatay eksendeki bitişiklik (contiguïté) ilkesiyle açıklanmaktadır. Sobayı yakar mısın?, Düğünde iki şişe içmiş, Ankara hastalıktan kırılıyor, Çankaya emeklilik yasasını kabul etti, Masaya oturunuz gibi cümleler düz değişmece üzerine kurulmuştur. Sobayı yakar mısın? cümlesinde kastedilen soba (içeren) değil içindeki odun veya kömürdür (içerik). İçeren ve içerik arasında hiçbir ortak anlam birimcik yoktur. Bu nedenle soba ve odun-kömür arasında yatay / düşey eksen bağıntısından kaynaklanan bir bitişiklik ilkesinin varlığından söz ediyoruz. Saussure ün ortaya koyduğu saptamaları uygulamaya dönük olarak inceleyen Amerikan Yapısalcılığının en önemli temsilcilerinden Z.S.Harris dağılımcılık (distributionnalisme) kuramını dilbilim dünyasına kazandırmıştır. Bu yöntemle inceleme alanına uygun ve sınırları iyi çizilmiş bir cümleden (corpus) yola çıkarak 11

12 cümlenin bağlı olduğu dilin dilbilgisini saptayacak yolları araştırmak mümkündür. Bu yolla dağılımları aynı olan birimler, eşdeğerli birimler sayılarak aynı sınıfta veya aynı altsınıfta birleştirilir (Kıran, 2001: 147). Bu çalışma aslında yukarıda işaret ettiğimiz yatay ve düşey eksenler arasında eşdeğerli birimleri birbiriyle değiştirmek (commutation) yönteminden hareketle biçimsel bir ölçütle belirlenmiş sınırlı sayıda sınıfa ulaşmayı amaçlar. Ağaç diyagramlarla göstermeye çalıştığımız bu sınıflama yoluyla dillerin ana yapıları formüllerle belirtilebilir ( Kıran, 2001: 148). Örneğin Fransızca NV, NVN, NVN à N, NVN à infinitif, NV que + indicatif gibi 29 farklı çatıdan, bir başka deyişle 29 farklı dağılımdan oluşmaktadır. Avrupa da bir ölçüde Tesnière in, Amerika da Bloomfield ve Harris in öncülük ettiği bu yaklaşım yabancı dil öğretim yöntemlerinde en çok kullanılan ve yatay eksenle düşey eksen arasındaki değiştirim esasına dayanan exercice de substitution tekniğini yaratmıştır. N. Chomsky dağılımcılık akımını, bütün bilimlerin geçtiği sınıflandırma evresinde kaldığını ileri sürerek eleştirir; dilin içine, konuşan bireyin yaratıcılığını yerleştirir; dillerin çeşitliliğine karşın, son derece de düzenli dizgeleri ve bu dizgeleri yöneten ortak kuralları (dil evrenselleri) olduğunu varsayar. Üst yapıyı derinleştirmeye, sözdizimini anlamsal temele dayandırmaya çalışan Amerikalı dilbilimci bu çerçevede Üretici Dönüşümsel Dilbilgisinin (grammaire générative et transformationnelle) temellerini atar. Bu dilbilim akımı iki temel kavram üzerine oturur. Saussure ün dil kavramı ile eşleştirebileceğimiz edinç (compétence) ve söz kavramı ile yan yana getirdiğimiz edim (performance). Dilbilimci compétence kavramını evrensel edinç ve özel edinç olmak üzere iki yeti olarak ele alır. Evrensel edinç doğuştan gelir, özel edinç ise sonradan öğrenilir. Birincisi ikincisinin öğrenilme koşuludur. İkinci birincisinin uygulama alanıdır (Kıran, 2001: 158). Bu sınıflamada evrensel edinci Saussure ün dil yetisi (langage), özel edinci ise dil (langue) ile karşılaştırmak mümkün gözükmektedir. İsviçreli dilbilimcinin dil anlayışı toplumsal alanı kucaklayan, ortak kültürel bir miras özelliği taşırken; Chomsky edinç kavramını konuşan dili kullanan kişinin yaratıcılığını açıklama, söylenmemiş cümleleri anlama ve üretme yeteneği olarak ortaya koyar (Kıran, 2001:159). Chomsky bir ölçüde bireysel özellik taşıyan edinç terimini sonsuz 12

13 dil evreninden bireyin payına düşeni açıklamak için kullanır. Buradan hareketle edinç için düşey; edim için yatay eksen incelemesini önerir. Chomsky ye göre söylem; doğurganlık, üretkenlik özelliği olan ve dilcilerce listelenmiş yukarıdaki çekirdek yapılardan = phrases noyaux = phrases nucléaires istifade ile gerçekleşmektedir. Etken yapıdan edilgen çatıya aktarımlar, isimleştirme (nominalisation), sıfatlaştırma (adjectivisation), zarflaştırma (adverbialisation), zamirleştirme (pronominalisation) gibi çekirdek cümlelerden hareketle yapılan temel dönüşümler (transformation) anlamı güçlendirmekte, söylemi zenginleştirmekte, anlatımı çeşitlendirmektedir. 3. SONUÇ Saussure ün düşünceleri günümüzde yeni yorumlarla, yeni bakış açılarıyla oldukça önemli yeni açılımlar kazanmıştır. Cours de linguistique générale adlı eserin tamamlanmamış olması; onun dilbilimcilerce yeni anlayışlarla zenginleştirilmeye açık tefsire muhtaç bir ahit gibi algılanmasına sebep olmuştur. Nitekim söz konusu yapıtta bir takım sezdirimler olmakla birlikte yerli yerinde bir parole kuramı olmadığı gibi göstergeler arasındaki ilişkiler konusunda da verimli açıklamalar yoktur. Bu eksiklikler zamanla yeni anlayışlar içinde sémiotique / sémiologie, psycholinguistique, sociolinguistique gibi yeni bilim dallarının, énoncé / énonciation, discours / récit gibi söze dayalı yeni bakış açılarının, pragmatique, söz edimleri gibi yeni inceleme alanlarının doğuşuna vesile olmuştur. Konuşma ekseninde ses birimler, sözcükler, söz öbekleri birbirlerini izleyerek cümleye ulaşırlar. En küçüğünden en büyüğüne her göstergenin çizgiselliğinden kaynaklanan bu durum bir dizimsel bağlantılar ekseninin, bir yatay bağlantılar ekseninin varlığına işaret eder. Bu eksende Jakobson un kullanımıyla bir bitişiklik ilkesinden söz edilmektedir. Öte yandan, bu yatay eksen üzerindeki dilsel öğelerle yer değiştirebilecek, onların yerlerini alabilecek öğelerin kurduğu dizisel bağıntıları yöneten bir başka eksen daha vardır: Dikey eksen, işlevsel adıyla düşey bağıntılar ekseni. Tanımından da 13

14 anlaşıldığı gibi bu eksen üzerinde yer alan birimler arasında benzerlik ilişkisi vardır. İşte dil, yatay ve düşey eksenler arasında gerçekleşen çift eklemlilik bağıntısı aracılığı ile işleyen bir dizgedir. Yapısal dilbilimin çatısını kuran Saussure yalnızca dilbilim alanında değil, gösterge bilim alanında da çağdaşı olan bilim adamlarına öncülük etmiştir. İsviçreli dilbilimcinin önerdiği dizisel ve dizimsel düzlemler arasındaki bağıntıların yeniden değerlendirilmesi yeni yaklaşımlar, yeni araştırma yöntemleri yaratmıştır. İlk sözü biz söylemiştik; isterseniz son sözü felsefecilere bırakalım: Yaşama dair kurduğumuz her söylem aslında etika ile estetika arasındaki gizemli bir yolculuktur. KAYNAKLAR Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınları. Garric, N. (2001). Introduction à la linguistique, Paris: Hachette Supérieur. Jakobson, R. (1963). Essais de linguistique générale, Paris: Minuit, coll. Points. Jakobson, R. (1973). Questions de poétique, Paris: Seuil. Kaplan, Y. (2012). Düşüncelerin Serüvenleri ( ( ) Kıran, A, Kıran, Z. (2001). Dilbilime Giriş, Ankara: Seçkin Yayınları. Martinet, A. (1970). Eléments de linguistique générale, Paris : Armand Colin. Saussure, F. (1968). Cours de linguistique générale, Paris: Payot. Ulaş, S.E. (2002). Felsefe Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Vardar, B. (1976). Genel Dilbilim Dersleri I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. Vardar; B. (1982). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, Ankara: TDK Yayınları. 14

15 SUMMARY F. De Saussure, the founder of structural linguistics, assumes that communication is an exchange between langue and parole axes, in other words paradigmatic and syntagmatic axes. Many linguists who were inspired by his work Course in General Linguistics based their theories on the relationship between vertical and horizontal axes. Language, which is a system of secret agreements dating back to the unknown periods of the history, grows and develops within the framework of specific rules. We reach to the roots and depths of conscious thanks to language. Accordingly, "language is an essential partner of thought and each dictionary is the mirror of a civilization" (A. Meillet). Meaningful units in a language gain their characteristics from the common values which give direction to the life of the society where these values live and develop. In this context, it would be right to evaluate language as a means of communication in social terms; and as a complex structure in terms of its own internal order. It should not be forgotten that language, which is examined at the level of thought-society-reality, is a paradigmatic union composed of an endless number of indicators and a syntagmatic structure composed of an endless number of rules. Ferdinand de Saussure is considered as the founder of modern linguistics. Course in General Linguistics (1916) of the Swiss linguist is a masterpiece which puts forwards the basic principles of linguistics. Structuralism, the most debated movement of the 21 st century, is based on this work. Saussure determined the subject of linguistics on the basis of the distinction between langue, which is social, and parole, which is individual. He proved that the sign (signe), which is composed of signifier (signifiant) and signified (signifié), originated from the society; and its value originated from the system. He addressed language as a structure and system determined by relationships. This approach shifted the examination of language from language philosophy and evolution, namely consecutive research dimension, to synchronization level and internal 15

16 elements of language. The Swiss linguist put forward that linguistic indicators formed the syntagm by being added to each other on horizontal axis; and they formed a paradigm by replacing each other on vertical axis. The representatives of European structuralism who profoundly examined the thought of Saussure considered communication as an exchange of meaning between paradigmatic axis and syntagmatic axis. The subject of syntagmatic and paradigmatic relationships which is profoundly examined in the fifth chapter of Course in General Linguistics constituted a reference point for theories of the linguists after Saussure. Martinet, who addressed the subject of double articulated language on the basis of the commutation principle, based his theory on the relationships between horizontal and vertical axes. Jakobson, who made long explanations about the communication theory and functions of language in his book Essays in General Linguistics, was inspired by the relationships between vertical axis and horizontal axis. While telling about the art function of language, one of its six functions, he emphasized that such rhetorics as metaphor and metonym were actually based on the commutation between equivalent indicators on vertical axis. He underlined the presence of the similarity relationship in metaphor; and contiguity relationship in metonym. The relationships between horizontal and vertical axes were also adopted by American linguists. Distributionalism theory divides the phrase into two main parts as noun and verb phrase; and thus aims to reach to the basic structures of language. The basis of this theory is the commutation principle and vertical and horizontal relationships between paradigmatic and syntagmatic axes. Saussure states that vertical axis belongs to the society-based langue; and horizontal axis belongs to the individualbased parole. Chomsky, the founder of productive-transformational linguistics, argues that vertical axis is an individual-based competence axis. On the other hand, he considers horizontal axis where individuals' power of expression are displayed, as a performance axis. 16