RƏNG BİLDİRƏN SÖZLƏRİN ETNOQRAFİK SƏCİYYƏSİ

Transkript

1 RƏNG BİLDİRƏN SÖZLƏRİN ETNOQRAFİK SƏCİYYƏSİ ETHNOGRAPHIC DESCRIPTION OF COLOR TERMS ЭТНОГРАФИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СЛОВ,ОБОЗНАЧАЮЩИХ ЦВЕТА Nailə Əliqızı MİRZƏYEVA * Özet Yazıda; Türk etnonimlerinden (etnik topluluk) değişik bir topluluk olan Karapapaklarla ilgili bilgi verilmektedir. Aynı zamanda muhtelif tarihi dönemlerde bu etnik topluluğun Karabörk olarak da adlanmasının nedenleri açıklanmaktadır. Karapapak halkının tarihte, şimdi yaşadığı ve yayıldığı arazilerin haritası gösterilerek, onların çeşitli dönemlerde hangi adı taşıdıkları ve hakikatten Türk tayfalarından biri olduğuna dikkat çekilir. Anahtar kelimeler: Türk, etnonim, Karapapak, Karabörk, halk. Summary This article is about the formation of ancient turkic etnonym Garapapaq and in some periods its replacement with the word Garaburk. Also, the researches of prominent scholars on this issue are discussed here. The article shows the territories of residence and that Garapapaq people were variously named at different times. It's proven in the article that this etnonym is indeed of turkic origins. Key words: Turkic, etnonym, Garapapaq, Garaburk, people. * Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nəsimi adina Dilçilik İnstutunun dissertantı 388

2 Müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı geyim növlərinin adlarının şifahi xalq ədəbiyyatının bu və ya digər janrlarında işlədilməsi onların tarixən qədimliyi ilə izah oluna bilər. «Börk» leksik vahidi də atalar sözü və məsəllərdə tarixən işlədilmiş sözlərdəndir. Qarapapaq etnonimi ilə paralel olaraq Qarabörklü etnoniminin işlədilməsi həmin sözün tarixi ilə bağlı bəzi fikirlər söyləməyə şövq edir. Geyim növlərinin adları dilin ən qədim leksik qatlarının tərkib hissələrindəndir. Onlarda qədim ənənələrin gözlənilməsi, bu və ya digər etnik qrupa aid əlamətlərin qorunulması, təsərrüfat həyatı ilə bağlı və milli mədəniyyətə söykənən növlərin nəsildən-nəslə ötürülməklə günümüzə qədər yaşadılması xalqımızın soykökünün, etnogenezinin öyrənilməsinə yardımçı olan bir sıra xüsusiyyətləri üzə çıxarmağa imkan verir. Bu bölgüdə özünü daha qabarıq nəzərə çarpdıran etnik geyim növlərinin rəngarəng və çoxçalarlı adlarıdır. Belə adlar geyim növlərini ifadə etdikləri kimi, həm də onu daşıyan milli qrupa məxsus olmaları ilə onların özlərinin də adlandırılmasında iştirak etmişlər. Maddi və mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi olan geyim növləri və onların müxtəlif adları həm qədim, həm də rəngarəngdir. Türk xalqları içərisində geyiminə, geyimlərin rənginə, əlamətlərinə və istifadə məqsədlərinə görə fərqlənən milli qruplar bu xüsusiyyətlər əsasında bir-birindən seçilmiş və tanınmışlar. Tarixietnik proseslərin uzun dövrləri onları ayrı-ayrı xalq və ya tayfa kimi formalaşdırmışdır. Bu prosesin istiqaməti, formalaşma xüsusiyyətləri, inkişaf yolu Azərbaycan etnik tarixinin ayrılmaz bir sahəsidir və onun hərtərəfli öyrənilməsi etnogenez məsələlərində bir sıra yeniliklərin əldə olunması ilə müşayiət oluna bilər. Azərbaycan folklor etnoqrafik terminləri qrupuna aid edilən dolaq, papaq, köynək, don, börk, qurşaq, çuxa və s. kimi leksik vahidlər həm də xalq, tayfa adları bildirən leksik vahidlərin yaranmasında yaxından iştirak etmişlər. Bu geyim növləri onlarm məişətinə yaxından daxil olmuş və digər qruplardan fərqlənmələri üçün mühüm vasitəyə çevrilmiş, etnonim kimi formalaşmalarında əsas göstərici olmuşlar. Papaq folklor etnoqrafik termini Qarapapaq, Şişpapaq, Bozpapaq etnooykonimlərinin əsasında durur. Bu leksik vahidin sinonimi kimi börk leksik vahidi ilə yaranan Qarabörklu etnooykonimi də geyim növünün adı ilə bağlı yaranmış onomastik vahiddir. Rəng bildirən ümumişlək «qara» leksik vahidi ilə papaq sözünün birləşməsindən yaranan etnonim müəyyən konkret etnik qrupun adını bildirməyə xidmət edir. Azərbaycan folklorunun daha çox dastan janrında bu etnik ada təsadüf olunmuşdur. «Şəhri və Mehri» nağılında oxuyuruq: «Qarapapaqlardan olan Murtuz Mehrini həmişə gözü ilə ötürərdi». Mətnin mənasından məlum olur ki, Murtuzun etnik mənsubiyyəti onu xalq içərisində başqalarından fərqləndirməyə xidmət edən vasitə kimi seçilmişdir. Burada «qarapapaq» etnonimdir. İlk əvvəl fərqləndirici 389

3 əlamət kimi təsəvvür olunsa da, tarixi kateqoriya kimi mövcudluğu qədim dövrlərlə səsləşir. Etnik qrupun etnogenez məsələləri ilə bağlı fikirlər kəmiyyət etibarilə çox məhduddur, lakin inkaredilməzdir. Tayfanın nümayəndələrinin dünyanın bir çox ölkələrində məskunlaşdığı güman edilir. Daha çox Türkiyə, İraq, İran, Gürcüstan və Balkan ölkələrində yayılmışlar. Cənubi Azərbaycanın Sulduz vilayətində məskunlaşan Qarapapaqlar vaxtilə Şimali Azərbaycandan buraya köç etdiklərini təsdiq edirlər. Qarapapaqların Qafqazda yaşamaları barədə ilkin məlumatlardan biri Mirzə Adıgözəl bəyə məxsusdur. Onun hərbi qulluqda olduğu zaman İranın müharibəyə başlamaq barədə məlumatları məhz qarapapaqlardan aldığını bildirməsi maraq doğuran faktlardandır. Müəllif onların Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərində yaşayan azərbaycanlılaranlılar olduğunu qeyd etmişdir (Adıgözəl,1989:78-79). Ön Asiyanın etnik tərkibini öyrənən S.İ.Bruk qarapapaqların böyük bir tayfa olduğunu qeyd etmişdir. Müəllif göstərir ki, onların 40 min Türkiyədə, 20 mini İranda yaşayır (Bruk,1955: 2). Qacar ordusunun ən əsas zərbə qüvvəsi məhz qarapapaqlardan ibarət olmuşdur. Onlar mərd, qorxmaz, döyüşkən, əyilməz bir etnik qrup kimi böyük hörmət sahibi olmuşlar. Qarapapaqların Arpaçay, Sarıqamış, İqdır, Qarakosa və Sivas ərazilərində yaşamaları haqqmda İslam Ensiklopediyasında da məlumatlar verilmişdir. İ.Məmmədov qarapapaqların Türkiyə və İrana köç etmələri tarixini ci illər Rus-İran müharibəsi ilə bağlayır (Məmmədov,2009:l62). Azərbaycanda, əsasən Qafqazda, eləcə də Borçalı və Göyçə ərazilərində son dövrlərə qədər yaşamış qarapapaqların nəvə, nəticə və digər törəmələri, onların etnik xüsusiyyətlərinin daşıyıcıları olmaqla bərabər, həm də həmin ərazilərin avtoxton əhalisi olmuşdur ci ildən ermənilərin etnik təmizləmə siyasətinin qurbanı olan Göyçə qarapapaqları Azərbaycana və eləcə də dünyanın bir sıra ölkələrinə köç etmişlər. F.Faseev qaraqalpaq sözündəki qalpaq leksik vahidinin «kapla» əsasında inkişafını ağlabatan hesab etmiş və kapla ~kaplaq ~kalpaq istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Müəllif göstərilən formada leksik inkişafın «nakrıt» mənası üzərində dayanmışdır (Faseev,1969:69). Onların milli baş geyimlərinin bu günə qədər də qoyun yunundan olan qara şapka olduğu digər müəlliflər tərəfindən də qeyd edilmişdir (Oşanin,1958:45). Daşıdıqları baş geyim növü ən qədim milli forma olub bu günə qədər məişətlərində qorunmaqdadır. Lakin onun təkcə qoyun yunundan deyil, həm də keçi dərisindən düzəldilmiş konusvari şapka olması da və «kalpak» adlanması barədə fikirlər də elmi ədəbiyyatlarda özünü göstərməkdədir. 390

4 Onların şivə xüsusiyyətləri üzərində aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, Azərbaycan dilinin cənub qrupu dialekt və şivələrinin aparıcı xüsusiyyətləri Qarapapaqların dili üçün daha xarakterikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məskunlaşdıqları ərazilərdə təkcə Qarapapaq adı altında deyil, digər adlarla da tanınırlar. Türkiyə ərazilərində «bezbaş», «qaqavan», «çinçavat» kimi adlarla tanınılan tayfa birliklərinin məhz Qarapapaq tayfasının qolları olduğu güman edilir. E.Əzizovun vaxtilə Türkiyə ərazilərinə köçüb məskunlaşan tayfalardan olan «çinçavat»ların qarapapaqların bir qolu olması haqqında fikirləri bunun bariz nümunələrindəndir (Əzizov,1990:l34 ). Ə.Əliyev və İ.Məmmədov qarapapaq adının sonralar formalaşdığını qeyd etmişlər. Etnonimin ilk əvvəl qarabörk və qaraqalpaq adlanmasını güman edən müəlliflərin bu leksik vahidin sinonim leksik vahidlər olub mənaca eyniliyinə əsaslanmaqla mənşə yaxınlığı təsəvvür etmələri inandırıcıdır. Onlar arasında qohumluq əlaqələri olmuşdur (Əliyev,1980:61-63). Etnoqrafik ədəbiyyatların bəzilərində qarapapaqların bir hissəsi kimi qarabörklərin adı çəkilir (Bakıxanov.1951: 412). Onların XI əsrdə Şirvanda yaşamaları göstərilir (Bruk,1955:108). Ümumtürk arenasında adı çəkilən Qarapapaq etnonimi qədim rus salnamələrində «çёrnıe qlobuki» kimi rast gəlinir. Onların Orta Asiyada yaşamış, oradan da Azərbaycana köçüb məskunlaşmaları haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlara verilən adın məhz papağın rənginə görə fərqləndirilməsi ilə bağlı bu və ya digər mülahizələr bütöv şəkildə problemin mahiyyətini ifadə etməyə də bilər. Belə ki, qarapapaqlardan kimlərinsə başqa bir rəngdə, formada papaq daşıması da istisna edilmir. Deməli, etnik qrupun daxili razılaşma əsasında belə adlandırılmasını güman etmək olar. Ona görə ki, heç kəs onları kənardan hansı rəngdə və formada papaqlardan istifadə etmələrinə əsaslanıb adlandırmamışdır. Çox güman ki, nəslin, elin seçilən, hörmətli nümayəndələri onların digər yaxın mənşəli nümayəndələrindən fərqləndirilməsi üçün belə adlandırılması ilə bağlı razılığa gəlmişlər. Belə fərqləndirilmələrin nəticəsi kimi Qaradonlu, Kəmərli, Ağköynək, Alaqurşaq, Qaradolaq və s. onlarla etnonimi misal göstərə bilərik. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan etnonimiyasında nəinki geyim adlarından, həmçinin peşə və sənət bildirən etnoqrafik terminlərdən, onların ayrı-ayrı fərdi və eləcə də ümumi xüsusiyyətlərindən istifadə edilməklə verilən yüzlərlə etnik ada rast gəlinməkdədir. Müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı geyim növlərinin adlarının şifahi xalq ədəbiyyatının bu və ya digər janrlarında işlədilməsi onların tarixən qədimliyi ilə izah oluna bilər. «Börk» leksik vahidi də atalar sözü və məsəllərdə tarixən işlədilmiş sözlərdəndir. Qarapapaq etnonimi ilə paralel olaraq Qarabörklü etnoniminin işlədilməsi həmin sözün tarixi ilə bağlı bəzi fikirlər söyləməyə şövq edir. 391

5 Ayrı-ayrı geyim növlərinin adları həm də folklordan ədəbi dilə keçmişdir. Folklorda rast gəlinən «əmiri börk», «börkü yırtıq ovşar», «börkünü yan qoymaq», «börkünü günə vermək» və s. ifadələrin həm də papaq leksik vahidi ilə işlədilməsi heç də onların tarixən paralel işləkliyi haqqında fikir söyləməyə əsas vermir. Bizə belə gəlir ki, börk leksik vahidinin qazax dilində «börik», tuva dilində «bört» və s. formalarda işlədilməsi həm də onun ümumtürk xarakterindən xəbər verir. Ucar rayonu ərazisində Qarabörk, Türkmənistanda Alabörklü etnooykonimlərinin formalaşmasında əsas rol oynayan börk leksik vahidinin tarixən qədimliyi şübhəsizdir. Sonralar meydana gələn papaq leksik vahidi börk leksik vahidini aradan çıxarmışdır. Sözün tarixən işlək forması börük ~ börik-börk kimi təsəvvür olunur. Leksik vahidin sinonimi kimi alınma «külah» sözünə XX əsrin əvvəllərində yazılmış bədii əsərlərin dilində rast gəlinir. Sonralar «külah» işləklikdən qismən düşmüş və bu leksik vahidi börk sözü əvəz etmiş, az bir müddətdən sonra isə onu tamamilə sıxışdırıb aradan çıxartmışdır. «Əli börkünü Vəli başına, Vəli börkünü Əli başma» məsəlində işlədilən börk leksik vahidi papaq mənasındadır. Ümumiyyətlə, folklorda qeydə alının etnoqrafik terminlərin başqa sözlərlə ifadəsi istənilən nəticəni vermir. Lakin ilkin variantın əvəzləyicisi olan leksik vahidlərin nitqə gətirilməsi effektlidir. Əlamət bildirən leksik vahidlərdən düzəldilmiş etnonimlər üzərində aparılan araşdırmalar göstərir ki, heç də belə leksik vahidlərin yaratdığı söz qrupları bütöv etnonimik xarakter kəsb etmir. Əgər xalqın etnik həyatında onun varlığı bütöv bir dövrü əks etdirmirsə, onun mənşəyi ilə bağlı digər variantlar üzərində tədqiqat aparmaq yerinə düşər. Yuxarıda göstərdik ki, Qarapapaqlar etnonimi tarixin müəyyən dövrlərində bu və ya digər şəkildə xalqın etnogenezində iştirak etmiş və öz izini qoymuşdur. Lakin bu fikri Bozpapaqlar, Şişpapaqlar, Qaraşalvarlı, Qaradonlu, Ağköynəkli və s. etnooykonimlər haqqında demək çətindir. Onların etnik qrup kimi müstəqil həyatı haqqında tarixi ədəbiyyatlarda heç bir məlumata rast gəlinmir. Tədqiqatçılar geyim növlərinə görə adlandırılan insan qruplarmı ancaq rənginə, formasına, keyfiyyətinə, hansısa xalq və ya etnik qrupa məxsus seçilən xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirildiklərini əsas əlamət kimi qəbul edir. Onu da qeyd edək ki, birinci tərəf yerində çıxış edən belə leksik vahidlərin əsas ada aid əlaməti ifadə etməsi ilə onun təyinedicisinə çevrildiyi və hər hansı cəhətdən onu təyin etməsi ilə özünün əsas qrammatik xüsusiyyətlərini büruzə verməsi həqiqətdir. Beləliklə, etnoqrafik və digər tarixi mənbələrdə ancaq Qarapapaqlar etnonimi haqqında müfəssəl məlumatlara rast gəlindiyindən onların əlamət bildirən geyim növləri əsasında adlandırılan ən birinci və aparıcı etnik qrup olmaları qənaətinə gəlmək mümkündür. Başqırdlarda akkalpak «ağ papaq» akdonlu «ağ geyimli», sarıkalpak «sarı papaq», uzunkalpak «uzun papaq», türkmənlərdə alabörklü «qarışıq rəngli papaq» və s. etnonimləri də papaq növlərinə və rənginə əsaslanmaqla verilən etnik qrup adları hesab etmək olar. 392

6 Araşdırmalar göstərir ki, mənşəcə eyni olan və Qarapapaq etnonimi ilə identik mənalı belə etnik qruplar məskunlaşdıqları ərazilərdə yerli xüsusiyyətlərə uyğun ad almışlar. Onların böyük bir qisminin tarixən yazılma və ictimai həyatı ilə bağlı konkret faktların yoxluğu isə əsas ada uyğun daxili adlandırılma ilə bağlıdır. Əlamət bildirən sözlər əsasında formalaşan geyim növləri adları bir mənbədən inkişaf etmiş və zaman-zaman yerli şəraitə uyğunlaşmışdır. ƏDƏBİYYAT 1. Adıgözəl bəy M. Qarabağnamə, I kitab, Bakı, Bruk S.İ. Etniçeskiy sostav stran Sredney Azii.-Sovetskaya etnoqraflıya, 1955, Məmmədov İ.O. Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası. Bakı, Faseev F.S. Osnovı terminologii v tatarskom yazıke. Kazan, Oşanin L.N. Antropoloqiçeskiy sostav naseleniya Sredney Azii i etnoqenez eqo narodov. Erevan, Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. DDA, Bakı, Əliyev A.İ., Məmmədov İ.O. Ob etnonime karapapax. Onommastika Kavkaza. Orconikidze, Bakıxanov A. Gülüstani - İrəm. Bakı,