Hayvancılık İşletmelerinde Teknik ve Finansal Verilerin Tutulmasına ve Değerlendirilmesine Yönelik Bir Bilgisayar Yazılımı

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Hayvancılık İşletmelerinde Teknik ve Finansal Verilerin Tutulmasına ve Değerlendirilmesine Yönelik Bir Bilgisayar Yazılımı İzzet AYDIN Yüksek Lisans Tezi Zootekni (Vet) Anabilim Dalı Danışman Doç. Dr. Aytekin GÜNLÜ KONYA 2009

2 S.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne İzzet AYDIN tarafından savunulan bu çalışma, jürimiz tarafından Zootekni (Vet) Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak oy birliği ile kabul edilmiştir. Jüri Başkanı: Prof. Dr. Orhan ÇETİN Selçuk Üniversitesi Danışman: Doç. Dr. Aytekin GÜNLÜ Selçuk Üniversitesi Üye: Prof. Dr. Şeref İNAL Selçuk Üniversitesi ONAY: Bu tez, Selçuk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim Yönetmenliği nin ilgili maddeleri uyarınca yukarıdaki jüri üyeleri tarafından uygun görülmüş ve Enstitü Yönetim Kurulu tarih ve sayılı kararıyla kabul edilmiştir. Prof. Dr. Orhan ÇETİN Enstitü Müdürü

3 ÖNSÖZ Hızlı nüfus artışı ve doğal kaynakların tahribi insanoğlunun dikkatini yeniden gıda üretimine ve bunun önemine çekmiştir. Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması ve sürdürülebilir olması kaynakların etkin ve verimli kullanılması ile yakından ilgilidir. Kaynakların etkin olarak kullanılmasında kayıt tutmak oldukça önemlidir. Bu amaçla işletme düzeyinden başlanarak tüm ülkede etkili bir kayıt sisteminin oluşturulması zorunludur. Kayıtlı üretim sistemi ile geleceğe yönelik olarak etkili planlamalar yapılıp arzu edilen hedeflere ulaşmak daha kolay ve isabetli olarak yapılabilir. Türkiye nin hayvansal üretimde bir yandan kendi kendine yeterli hale gelmesi diğer yandan ülke gelirlerinin ihracat yoluyla artırılabilmesi için hayvansal üretimde kaynaklarını harekete geçirmek ve etkili olarak kullanması oldukça önemlidir. Bunun için çağın gerektirdiği üretim yöntemini benimsemesi ve kullanması gerekmektedir. Bu amaçla hayvansal üretimde kolay, hızlı ve işletmenin teknik ve ekonomik olarak takibine imkan sağlayan elektronik kayıt sistemine geçilmesi gereklidir. Bu tür uygulamaların gelişmesi teknolojik yatırımlarda dışa bağımlılığın azaltılması için de gereklidir. Ayrıca Türkiye nin gelişmiş ülkelerle rekabet ve ayakta kalması açısından da bu uygulamaların yaygınlaştırılması önemlidir. Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde yardımcı olan S.Ü. Veteriner Fakültesi Zootekni Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ve Öğretim Elemanlarına, finansal kayıtların ve saha uygulamalarının oluşturulmasında veri temininde yardımcı olan Mali Müşavir Mert NAR a ve gösterdiği anlayış için eşim Serap AYDIN a teşekkür ederim. i

4 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ TÜRKİYE EKONOMİSİNDE HAYVANCILIĞIN YERİ VE ÖNEMİ Türkiye de Hayvancılık Sektörünün Mevcut Durumu ve Sorunları Türkiye Hayvan Varlığı Türkiye de Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüğü Hayvan Sağlığı Örgütlenme Pazarlama Hayvancılık Sektöründe Kayıt Tutma Elektronik Ortamda kayıt Tutmanın Avantaj ve Dezavantajları Doğru ve Düzenli Kayıt Tutmanın Önemini Gösteren Bir Örnek Konu İle İlgili Çalışmalar Hayvancılık Sektöründe Bilgisayar Destekli Kayıt Tutma Programları GEREÇ VE YÖNTEM Gereç Yöntem Component Palette Form Code Page Object Inspector Microsoft SQL Server Microsoft SQL Server Özellikleri Veri tabanının Hazırlanması Tutulması Gereken Asgari Kayıtlar /A Seçeneği BULGULAR Sürü Yönetimi Modülü Toplu Hareket ve Uyarılar Ekranı Sürü Kartı Formu...52 ii

5 3.1.3 Sığır Kartı Formu Süt Sağım Bilgileri Ekranı Süt Verimi Raporları Sürü Sağlığı Takip Formları Tohumlama Bilgileri Girişi Muhasebe Modülü Maliyet Muhasebesi Maliyet Muhasebesinin Amaçları Hesap Planı Muhasebe Fiş İşlemleri Stok-Cari Modülü Cari Hareket Alış Faturası Satış Faturası Demirbaş Modülü Demirbaş Kartı Amortisman TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ.. 96 iii

6 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1 CattleMax programının ana menüsü Şekil 1.2. DairyLive programının sürü gezgini ekranı...33 Şekil 1.3 Vaquitec programının ana menüsü.. 34 Şekil 1.4 Vetcheck programının ana menüsü Şekil 2.1 Delphi programının ana menüsü..38 Şekil 2.2. Delphi programının Component Palette menüsü 39 Şekil 2.3 Delphi programında hazırlanan örnek form Şekil 2.4 Delphi programının kod sayfası (code page) Şekil 2.5 Delphi programının Object Inspector menüsü Şekil 3.1 Yazılan programın giriş ekranı Şekil 3.2 Yazılan programın ana menüsü Şekil 3.3 Toplu Hareket ve Uyarılar ekranı Şekil 3.4 Sürü Kartı.53 Şekil 3.5 Sığır Kartı ekranı.54 Şekil 3.6 Süt Sağım Bilgileri Girişi Ekranı.55 Şekil 3.7 Süt Verimi Raporları 56 Şekil 3.8 Hollanda Yöntemine Göre Süt Verimi Raporu Şekil 3.9 Sığır Ölçü Girişi Şekil 3.10 Aşı Girişi 58 Şekil 3.11 Hastalık Girişi 59 Şekil 3.12 Tohumlama Bilgi Girişi.60 Şekil 3.13 Tohumlama İzleme 60 Şekil 3.14 Sağım Bilgileri İzleme Şekil 3.15 Sığır Listesi Raporu Şekil 3.16 Pedigri Raporu Şekil 3.17 İnek Tohumlama Listesi Raporu Şekil 3.18 Servis Periyodu Raporu Şekil 3.19 İşletme Süt verim Grafiği Şekil 3.20 İşletme Süt verim Grafiği. 66 Şekil 3.21 İşletme Süt verim Grafiği. 66 Şekil 3.22 Ayrıntılı Bilanço Şekil 3.23 Ayrıntılı Gelir Tablosu.. 68 Şekil 3.24 Buzağı kayıt fişi iv

7 Şekil 3.25 Buzağı ölüm fişi.69 Şekil 3.26 Yem alış fişi Şekil 3.27 İnek satış fişi..70 Şekil 3.28 Maliyet Fişi 71 Şekil 3.29 Maliyet Fişi 71 Şekil 3.30 Hesap Planı 73 Şekil 3.31 Hesap Kartı Şekil 3.32 Fiş İşlemleri Şekil 3.33 Cari Hareket Şekil 3.34 Alış Faturası Şekil 3.35 Satış Faturası.. 77 Şekil 3.36 Demirbaş Kartı Şekil 3.37 Amortisman Ekranı Şekil 4.1 Sığır kayıt sisteminin ana menüsü...83 Şekil 4.2 Sığır kayıt sistemi programında süt verim kontrol kayıtları ekranı.84 v

8 ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge 1.1 Türkiye de GSMH içerisinde cari ve sabit fiyatlarla sektörlerin payları ( )... 4 Çizelge 1.2 Türkiye de toplam istihdam, kırsal kesim istihdamı ve toplam istihdam içindeki oransal payı Çizelge yılları arasında büyükbaş hayvan varlığı ve yaşanan değişme ve gelişmeler (X1000 baş) (TÜİK, 2008).7 Çizelge yılları arasında Küçükbaş hayvan varlığı ve yaşanan değişme ve gelişmeler (X1000 baş) (TÜİK, 2008). 8 Çizelge yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarda et üretim miktarları (Ton) (TÜİK, 2008). 9 Çizelge yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarda süt üretim miktarları (Ton) (TÜİK, 2008)...10 Çizelge 1.7 Kırsal kesim işletmelerinin üretimde ihtisaslaşma durumları ( ) (Tarım Sayımları) 12 vi

9 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği BM : Birleşmiş Milletler ÇKS : Çiftçi Kayıt Sistemi FADN : Tarımsal Muhasebe Veri Ağı FTMS : Faaliyet Tabanlı Maliyet Sistemi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla OTP : Ortak Tarım Politikası TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu UNRISD : Birleşmiş Milletler Toplumsal Geliştirme Araştırma Enstitüsü RDBMS : Relational Database Management System (İlişkisel Veri Tabanı Yönetim Sistemi) SQL :Structured Query Language (Yapısal Sorgulama Dili) vii

10 1. GİRİŞ Her sektörde olduğu gibi hayvancılık sektöründe de mevcut yapının ve sorunların doğru olarak belirlenebilmesi için sağlam ve güvenilir veriler gereklidir. İhtiyaç duyulan bu bilgiler işletme düzeyinden başlayarak, tüm ülke düzeyinde sağlam ve sağlıklı bir veri tabanının oluşturulması ile mümkündür. Bu verilerin elde edilmesi kadar, işletmenin ve ülkenin amaçlarına uygun olarak kullanılabilir olması da önemlidir. Bu şekilde veri elde edilmesi söz konusu olduğu zaman başvurulacak tek kaynak verilerin elektronik ortamda derlenmesidir. Türkiye de hayvansal üretimle ilgili olarak verilerin derlenmesinde iki farklı uygulamadan söz etmek mümkündür. Bu uygulamalardan birincisi ve en yaygın olanı Türkiye İstatistik Kurumu aracılığıyla yıllık olarak derlenen ve yayınlanan ülke ve belirli tarımsal bölgeler ve iller düzeyinde yayınlanan verilerdir. Bu veriler oldukça yüksek maliyet ve emek harcanarak elde edilmektedir. Ancak; bu veriler ülkenin sosyo- kültürel ve ekonomik gelişmişlik düzeyine bağlı olarak bazı çelişkiler içermekte ve gereği gibi faydalanma imkânı da olmamaktadır. Yine aynı kurum tarafından on yıllık dönemler halinde hazırlanan genel tarım sayımı sonuçları yaygın ve düzenli olarak uygulanan bir veri derleme yöntemidir. Bu çalışmalar yukarıda sayılan nedenlerden dolayı istenilen amaçlara tam uygunlukla hizmet edememektedir. Hayvancılık alanında bir diğer veri elde etme kaynağı ise yakın zamana kadar Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğüne bağlı üretme çiftliklerinde tutulan verim kayıtlarıdır. Ancak; Tarım Bakanlığındaki reorganizasyon ve özelleştirme uygulamaları sonucu bu kurumlar önemli oranda elden çıkarılmış ve kuruluş amaçlarından hayli uzaklaşmış durumdadırlar. Son yıllarda kurulan büyük ölçekli ve modern işletmelerde verim kayıtlarının nispeten daha düzenli olarak tutulmaya başlandığı bir diğer gelişmedir. Hayvancılık sektöründe bir diğer önemli kayıt tutma çalışması ise AB üyeliği yolunda büyükbaş hayvan varlığının kayıt altına alınması amacı ile uygulanan hayvan kimlik kartı sistemidir. Türkiye de hayvan kayıt sisteminin oluşturulmasında bu uygulama ile hayli mesafe kat edilmiş ve özellikle büyükbaş hayvan varlığı önemli oranda kayıt altına alınmıştır. 1

11 Türkiye de yetiştirici birliklerinin kurulmasına yönelik olarak başlatılan çalışmalar sonucunda Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği, Süt Üreticileri Birliği vb birliklerde tutulan kayıtlar da son yıllarda kayıt tutulmasına yönelik olumlu gelişmelere örnek olarak gösterilebilir. Hayvancılık işletmelerinde tutulacak olan kayıtlar işletmenin teknik ve ekonomik olarak değerlendirilmesine imkân tanımalıdır. Zira işletmelerin sadece teknik kayıtlarının tutulması ekonomik kayıtların ihmal edilmesi, sektörün varlığını sürdürebilmesi açısından önemli bir risk unsuru olabilmektedir. Ekonomik işletmecilikte faaliyet sonuçlarının tam ve doğru olarak belirlenmesi oldukça önemlidir. İşletmede gerekli kayıtların bütüncül bir yaklaşımla oluşturulması hem üretim planlaması hem de rasyonel işletme finansmanı ve takibi için zorunludur. Bunun başarılması ile sektöre uygulanacak destek ve teşviklerin sağlıklı verilere dayalı olarak belirlenip planlanması kaynakların etkin ve verimli kullanılması yanında sektörün devamlılığı açısından da önemlidir. 1.1 TÜRKİYE EKONOMİSİNDE HAYVANCILIĞIN YERİ VE ÖNEMİ Değişen ve gelişen dünyanın geçmişte var olan, gelecekte de kendisini hissettiren önemli ve değişmez sorunu insanların yeterli ve dengeli olarak beslenmeleridir. Yeterli ve dengeli beslenmede insanların vazgeçemeyeceği önemli besin maddelerinin başında hayvansal ürünler gelmektedir (Günlü, 1997) Toplumların beslenme düzeyinin yükseltilmesi ve ülkenin daha ileri gelişim aşamalarına ulaşmasında süt ve et gibi hayvansal ürünlerin üretildiği hayvancılık sektörünün diğer sektörlere nazaran daha önce ele alınması gerektiği konusunda görüşler ileri sürülmektedir. Hatta ekonomik ve sosyal bakımdan gelişmiş ülkelerde beslenmenin gelişmekte olan ülkelere göre daha iyi olduğu dikkate alınırsa, kalkınma ile dengeli ve yeterli beslenme arasında sebep sonuç ilişkisinin varlığından bahsedilebilir (Işıklı, 1979). 2

12 Kişi başına günlük hayvansal ve bitkisel protein üretimi bakımından ülkeler ve kıtalar arasında önemli farklılıklar vardır. Bu farklılıklar genellikle ülkelerin veya kıtaların gelişmişlik düzeyleri arasındaki farklılıklarla paralellik göstermektedir. Bir başka ifadeyle, gelişmişlik düzeyi ile toplam protein üretimi arasında bir ilişki söz konusudur. Bu ilişki hayvansal protein üretimi söz konusu olduğunda daha da belirgindir. Gerçekten de gelişmiş ülkelerde kişi başına günlük hayvansal protein üretimi 57,1 g iken, bu değer gelişme yolundaki ülkeler için 21,1 g; az gelişmiş ülkeler için de 9,8 g olarak bildirilmektedir. (Akman ve ark. 2006). Gelişmiş ülkelerle geri kalmış ülkelerin günde kişi başına bitkisel protein üretimi hemen hemen aynı ( 43,7 g ve 43,1 g) iken, hayvansal protein söz konusu olduğunda farkın 50 grama yakın, geri kalmış ülkeler üretiminin yaklaşık 6 katı olması, aslında pek çok şeyi açıklamaktadır (Akman ve ark. 2006). Hayvancılık sektörü beslenme açısından fizyolojik öneminin yanı sıra sanayiye hammadde sağlamak, bölgeler arası kalkınmışlık farklılıklarının en aza indirilmesi ve ortadan kaldırılması, kırsal alanda yeni istihdam alanları yaratma tarım kesimindeki gizli işsizliği önleme ve azaltma, kalkınma finansmanını öz kaynaklara dayandırma, kırsal sosyo-ekonomik refahın artırılması, ihracat yoluyla döviz gelirlerinin artırılabilmesi gibi önemli ekonomik fonksiyonlara sahiptir. Hayvansal üretim yıl içerisinde işletmelere sürekli nakit akışı sağlayabilmesi ve tarımdaki belirsizlik riskini azaltması nedeniyle, ülke ve işletme ekonomisi açısından vazgeçilmez bir ekonomik faaliyet alanıdır (Günlü, 1997) Türkiye de Hayvancılık Sektörünün Genel Görünümü Ekonomik kalkınmanın ekonomik bünye içindeki sektörlerin büyümesinin ve milli gelir artışının başarılması, buna paralel olarak ekonomik ve toplumsal yapıda da sürekli bir değişim ve iyileşmeyi gerekli kılmaktadır. Ekonomik yapı değişikliğinden anlaşılması gereken, bu yapıyı oluşturan sektörlerin Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içindeki paylarının değişmesidir. Üretim faktörlerinin etkinliğinin ve sanayi üretiminin artması; aynı zamanda gelir dağılım eşitsizliğinin azalması, 3

13 refahın geniş tabana yayılması ve geniş kitlelerin sosyal güvenliğinin de sağlanması anlamına gelmektedir (Aral, 1989). Türkiye de yılları arasında GSMH içerisinde cari ve sabit fiyatlarla sektörlerin almış oldukları paylar Çizelge 1.1 de sunulmuştur (Aral, 2007). Çizelge 1.1 Türkiye de GSMH içerisinde cari ve sabit fiyatlarla sektörlerin payları ( ) Yıllar Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla (1987=100) Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler ,7 23,9 60,4 14,0 27,7 58, ,4 23,7 62,9 12,7 28,1 59, ,5 20,9 62,6 13,4 27,6 59, ,4 21,7 63,9 13,4 27,9 58, ,5 22,3 64,1 13,1 27,8 59, ,6 24,4 64,0 13,6 28,5 57, ,5 24,5 64,1 13,6 28,8 57, ,7 24,0 64,3 12,5 29,3 58, ,1 23,9 65,0 11,6 29,2 59, ,1 24,4 65,5 11,4 28,9 59,7 Çizelge 1.1 de görüldüğü üzere Türkiye de yılları arasındaki dönemde gerek cari gerekse sabit fiyatlar üzerinden tarım sektörünün GSMH içindeki payı giderek azalırken sanayi ve hizmetler sektörlerinin payları ise artış göstermiştir. Sektörler itibariyle cari fiyatlar ile tarım sektörünün GSMH içerisindeki payı 2005 yılında 1996 yılına göre % 5,6 düşerken, sanayi ve hizmetler sektörlerinin payı ise aynı dönemde sırasıyla % 0,5 ve % 5,1 oranında yükselmiştir (Aral, 2007). 4

14 Çizelge verilerinden anlaşıldığı üzere sanayi ve hizmetler sektöründeki son yıllarda yaşanan değişme ve gelişmelere rağmen tarım ve hayvancılık Türkiye ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Yakın gelecekte de hayvansal üretim, gerek ekonomik fonksiyonları gerekse vazgeçilmez ve ikame edilemez fizyolojik özellikleri nedeniyle önemini ve varlığını sürdürmektedir. Türkiye de tarım ve hayvancılık sektörü önemli bir istihdam alanı olma özelliğini de halen devam ettirmektedir. Çizelge 1.2 de Türkiye deki toplam istihdam ve toplam içerisindeki kırsal istihdamın payı gösterilmiştir. Çizelge 1.2. Türkiye de toplam istihdam, kırsal kesim istihdamı ve toplam istihdam içindeki oransal payı (Aral 2007). Yıllar Toplam İstihdam (1000 Kişi) Toplam Kırsal İstihdam (1000 Kişi) Kırsal İstihdamın Toplam İçerisindeki Payı (%) , Çizelgedan görüleceği üzere yılları arasındaki 10 yıllık dönemde Türkiye de toplam istihdam artmış, kırsal istihdam ve bunun toplam istihdam içerisindeki payı ise azalmıştır. Türkiye de 1995 yılında kırsal istihdamın toplam istihdam içindeki payı % 44,10 iken 2004 yılında % 33,96 seviyesine gerilemiş bulunmaktadır. Ancak gerek sayısal ve gerekse oransal olarak kırsal istihdam 5

15 payının azalmasına rağmen, mevcut istihdam oranı gelişmiş ülkeler ve özellikle AB sürecinde Türkiye açısından hala yüksek ve önemli düzeydedir (Aral, 2007 ). Ülkelerin sanayi ve hizmet sektörlerinden sağlayabildikleri üretim değeri arttıkça, tarımsal üretimin payı azalmaktadır. Fakat aynı süreçte, tarımsal üretim değeri içerisinde genellikle hayvansal üretimin payı artmakta, en azından azalmamaktadır. Bu sonuç hayvansal üretimin katma değer yaratma gücünün genel ve tarımsal gelişmişlikle ilişkili olduğu şeklinde de değerlendirilebilir. Bir başka ifadeyle ülkelerin gelişmişlik düzeyi arttıkça, tarımın gayri safi yurt içi hasıla da, payı azalsa da, hayvansal üretimin sağladığı değer ve tarım içindeki payı artmaktadır. Bu hem beslenme bilincinin gelişmesinin hem de nüfus artışının doğal sonucu olarak görülmelidir (Anonim, 2006). Türkiye de kırsal alanda yeni istihdam olanakları yaratarak işsizlik sorununun önüne geçilmesi, sınırlı ekonomik kaynakların akılcı ve tasarrufu özendirici politikalar eşliğinde kullanılarak yeni yatırımlara yönlendirilmesi açısından, işgücü ve istihdam yaratmadaki üstünlüğü, sermaye hasıla oranının diğer sektörlere göre düşük bulunması nedeniyle hayvancılık sektörü önemli imkanlara sahip bulunmaktadır (Aral ve Sakarya, 1996). Gelişmiş ülkelerde tarımsal ekonominin lokomotifi olan hayvancılık, iki açıdan son derece önemlidir. Bunlardan birincisi çok düşük maliyetli istihdam yaratması, ikincisi ile kalitesiz veya insan beslenmesine uygun olmayan yem kaynaklarını kaliteli insan gıdasına dönüştürmesidir. Hayvancılık sektörü, ülke ekonomisini geliştiren, birim yatırıma en yüksek katma değer oluşturan ve en düşük maliyetle istihdam imkânı sağlayan bir sektördür. Sanayide bir kişiye istihdam imkânı yaratabilmek için asgari 80 bin dolar yatırıma ihtiyaç duyulurken, hayvancılıkta bunun beşte biri kadar kaynak yeterli olmaktadır. Sanayi kesimi ile mukayese edildiğinde aynı miktar yatırım ile hayvancılıkta 5 kat daha fazla sayıda kişiye iş imkânı yaratılabilmektedir ( Kutlu ve ark. 2004). 6

16 1.1.2 Türkiye Hayvan Varlığı Nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme ve gelir seviyesindeki yükselme, hayvansal ürünlere olan talebi gün geçtikçe artırmaktadır. Bu bakımdan ülke nüfusunun yeterli ve dengeli beslenmesi için hayvancılığın geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Toplam hayvan varlığında meydana gelen sayısal azalmalar, kültür ırkı hayvan varlığında artış hızının düşüklüğü ve erken yaşta yapılan kesimler, hayvansal ürünlerdeki tüketim açığını karşılayamamaktadır. Sorunun çözümü için bütün kalkınma planlarında hayvansal üretimin artırılması amaçlanmıştır. Fakat hiçbir plan döneminde gerçekleşen rakamlar, hedeflenen rakama ulaşamamıştır (Özkan, 2001). Türkiye de yılları arasında büyükbaş hayvan varlığı ve yaşanan değişme ve gelişmeler Çizelge 1.3 de verilmiştir. Çizelge yılları arasında büyükbaş hayvan varlığı ve yaşanan değişme ve gelişmeler (X1000 baş) (TÜİK, 2008) Yıllar Kültür Melez Sığır Endeks sığır Endeks Yerli Endeks manda Endeks , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,14 7

17 Çizelge 1.3 den görüleceği üzere 1991 yılında baş olan kültür ırkı hayvan varlığı 2007 yılında % 262 lik bir artışla baş seviyelerine ulaşmıştır. Aynı dönem içerisinde kültür ırkı melezi hayvan varlığı % 110,72 oranında bir artış sağlayarak baş dolaylarına ulaşmıştır. Bu dönem içerisinde yerli hayvan varlığı ise yaklaşık olarak % 50 oranında bir azalış kaydetmiştir. Manda varlığı ise incelenen dönem içerisinde % 77 oranında dramatik bir azalış göstermiştir. Bu sayısal değişmeler ve Türkiye de hayvansal ürün tüketim değerleri birlikte değerlendirildiğinde hayvancılık sektörünün karşı karşıya kaldığı ekonomik sorunlar kendiliğinden açığa çıkmakta ve Türkiye nin hayvancılık sektörüne yönelik olarak ciddi ekonomik önlemler alması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Çizelge yılları arasında Küçükbaş hayvan varlığı ve yaşanan değişme ve gelişmeler (X1000 baş) (TÜİK, 2008) Yıllar Koyun Yerli Endeks Merinos Endeks Kıl Keçisi Tiftik Endeks Keçisi Endeks , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,12 İncelenen yılları arasında yerli koyun sayısında yaklaşık olarak % 39 oranında bir azalma gerçekleşmiş, kıl keçisinde %37, tiftik keçisinde ise % 84 oranında bir sayısal azalma gerçekleşmiştir. Özellikle dünyaya Türkiye den yayılma alanı bulmuş ve Türkiye ye has olan tiftik keçisi yok olma sürecine girmiştir. Her ne 8

18 kadar sanayileşme ve buna bağlı olarak yaşanan endüstriyel talep farklılaşması, tüketicilerin değişen talep alışkanlıkları koyun eti talebinde bir azalmaya neden olmuşsa da, bu azalışta uygulanan yanlış ekonomik politika ve uygulamaların etkisi, Türkiye deki terör olaylarının özellikle küçükbaş hayvansal üretime olan olumsuz etkisi de göz ardı edilemez. Çizelge yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarda et üretim miktarları (Ton) (TÜİK, 2008) YIL Koyun Keçi Sığır Manda İncelenen yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş et üretim miktarı koyunlarda 1991 yılında iken 2007 yılında yaklaşık olarak ton azalarak tona gerilemiş, keçilerde 1991 yılında ton olan et üretimi 2007 yılında yaklaşık ton artarak tona ulaşmış, sığırlarda 1991 yılında ton olan et üretimi ton artarak tona ulaşmış, mandalarda 1991 yılında ton olan et üretimi 2007 yılında yaklaşık ton azalarak tona gerilemiştir. 9

19 Çizelge yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarda süt üretim miktarları (Ton) (TÜİK, 2008) YIL Koyun Keçi Sığır Manda İncelenen yılları arasında büyükbaş ve küçükbaş süt üretim miktarı koyunlarda 1991 yılında iken 2007 yılında yaklaşık olarak ton azalarak tona gerilemiş, keçilerde 1991 yılında ton olan süt üretimi 2007 yılında yaklaşık ton azalarak tona gerilemiş, sığırlarda 1991 yılında ton olan süt üretimi yaklaşık ton artarak tona ulaşmış, mandalarda 1991 yılında ton olan süt üretimi 2007 yılında yaklaşık ton azalarak tona gerilemiştir. Hayvan sayısında meydana gelen azalmaların yanı sıra sürü kompozisyonunda istenen gelişmenin sağlanamaması nedeniyle yakın gelecekte Türkiye de özellikle başta kırmızı et üretimi olmak üzere hayvansal üretimde önemli sıkıntılarla karşı karşıya kalabileceğini ve yaşanan küresel rekabet ve AB politikaları ile dışa bağımlı bir hal alabileceğini söylemek mümkündür. 10

20 1.1.3 Türkiye de Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüğü Türkiye de hayvansal üretim önemli oranda küçük ölçekli aile işletmelerinde ve geleneksel yapıda sürdürülmektedir. Sayıları az olmakla birlikte son yıllarda entansif üretimin yapıldığı orta ve büyük ölçekli işletmelerde artma eğilimi görülmektedir. Ancak bu gelişme olumlu olmakla birlikte yeterli değildir. İşletme ölçeklerinin küçüklüğü, hayvancılık sektörünün kırsal ekonomik kalkınmadaki etkinliğini azaltan önemli bir faktördür. Üretimde ihtisaslaşmamış çoğunluğu polikültür yapıdaki işletmelerin bir alt birimi şeklindeki bu yapı içinde kaynak kullanımında etkinliği ve rasyonelliği sağlamak mümkün değildir. Gerçekte üretim maliyetlerinin yüksek olduğu bu işletmelere hızla rasyonel bir yapı kazandırılarak, işletme ölçeklerinin büyütülmesi ve üretimde ihtisaslaşmanın sağlanması teşvik edilmelidir (Sakarya ve Cevger 2001, Aral ve ark. 1999). Küçük ölçekli işletmeler, kış mevsimine girmeden önce kaynak ve finansman yetersizliğinden dolayı yeni doğan veya reforme olan hayvanları Ağustos- Kasım ayları arasında elden çıkarmaktadırlar. Bu durum, küçük işletmelerin gelişmesini, üretimin kapasitenin ve kalitesinin artmasına engel olmaktadır. İşletmelerin küçüklüğü, üretimde ihtisaslaşmayı zorlaştırarak, istenilen kalitenin altında yüksek maliyetli ürün elde edilmesine neden olmaktadır. Küçük işletmelerin düşük kapasite ile çalışmalarından dolayı iç ve dış talebin karşılanmasında yetersiz olmaktadır (Aral 2007). Türkiye deki kırsal kesim işletmelerinin üretimde ihtisaslaşma durumlarına göre tarım sayımı sonuçları Çizelge 1.7 de verilmiştir. 11

21 Çizelge 1.7 Kırsal kesim işletmelerinin üretimde ihtisaslaşma durumları ( ) (Anonim, 2004). Yıllar Toplam Kırsal Kesim İşletme Sayısı Polikültür Yapıdaki İşletme Sayısı Oran (%) 72,14 67,43 Yalnızca Bitkisel Üretim Yapan İşletme Sayısı Oran (%) 24,42 30,21 Yalnızca Hayvansal Üretim Yapan İşletme Sayısı Oran (%) 3,44 2,36 Çizelgeden görüleceği üzere incelenen dönemde toplam kırsal alan işletme sayısında adetlik bir düşüş dikkat çekmektedir. Bu düşüşte özellikle polikültür yapıda ve hayvancılıkta ihtisaslaşmış işletme sayılarında ortaya çıkan azalışlar etkili olmuştur. Nitekim 1991 yılında % 72,14 olan polikültür işletme sayısı % 67,43 e, havyacılık üretiminde ihtisaslaşmış işletme sayısı ise % 3,44 den % 2,36 ya gerilemiştir. Türkiye de büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık işletmelerinde mevcut hayvan sayıları önemli oranda 1-5 baş hayvana sahip işletmelerden oluşmaktadır. Örneğin, Türkiye de baş hayvana sahip işletmelerin oranı yalnızca % 3,2 dolaylarındadır (Aral, 2007). Sığırcılık işletmelerinin % 72 sinde 1-4 baş hayvan bulunmaktadır. Az sayıda hayvanın barındırıldığı binlerce işletme olarak ortaya çıkan bu yapı, karlı ve örgütlü bir hayvancılığı engellemekte, ülke hayvancılığının gelişimine sürekli darbe vurmaktadır. Küçük ölçekli işletmelerle ülke hayvancılığının istenilen noktaya ulaşması, çağdaş anlamda üretim ve küresel rekabet mümkün değildir. Çok sayıdaki bu küçük işletme, eğitim ve teknik eleman desteğinden yoksundur. Genellikle bu işletmelerde hayvanlar sağlıksız koşullarda ve uygun olmayan ortamlarda barındırılmaktadırlar. Şehir kenarlarında yer alan bu tip işletmeler çevre sorunlarına da yol açmaktadırlar. (Kutlu ve ark. 2005). Hayvancılık ekonomisi geliştikçe bir diğer ifadeyle hayvancılık sektörüne uygulanacak rasyonel politikalar, dünya ölçeğinde destek ve teşvikler işletme ölçeklerinin büyümesine katkı sağlayabilecektir. İşletme ölçeklerinin sağlıklı teknik ve ekonomik alt yapı ile oluşması bu süreç içerisinde hem sektörde haksız rekabet 12

22 ortamının oluşmasını engelleyecek hem de gıda üretiminde istenmeyen durumların örneğin, fiyatların aşırı yükselmesi, gıda üretiminde darboğazların ortaya çıkmasını önleyebilecektir. Bu ise ancak uzun süreli ve günübirlik olmaktan uzak bir planlama ve politika ile mümkündür. Türkiye de bu yapının oluşması zorunluluktur Hayvan Sağlığı Hayvan sağlığı hem işletme ekonomisi hem de ülke ekonomisinin yanı sıra halkın sağlığı açısından son derece önemlidir. Hayvan sağlığı, ürün kalitesini, ekonomiyi ve toplum sağlığını etkileyen önemli unsurlardan biridir. Ülkemizde hayvan sağlığı açısından önemli sayılacak gelişmeler yaşanmasına rağmen gerek salgın hayvan hastalıkları (şap vb) ve gerekse zoonoz hastalıklar önemli bir sağlık problemi oluşturmaktadır. Önemli gelişmeler olmasına rağmen Brucella, Tüberküloz, Kuduz vb hastalıklara tam anlamıyla bir çözüm bulunamamıştır (Akman ve ark, 2005). Hayvan hastalıkları ile ilgili bir diğer önemli nokta ise işletme düzeyinde önemli verim kayıplarına neden olan endemik hastalıklardır. Bu hastalıklar üretim kayıplarına neden olmakta, üretilen ürün kalitesini düşürmekte ve hastalıklarla mücadeleden dolayı işletmelerde ilave kaynak kullanımına neden olmaktadır. Özellikle artan tüketici bilinci ve küresel rekabet, üretimde kalite ve hijyeni ön plana çıkarmaktadır. Özellikle ihracat açısından kaliteli ve sağlıklı ürün üretimi oldukça önemlidir. Bu açıdan Türkiye de bir yandan salgın ve zoonoz hayvan hastalıkları ile mücadelede daha etkin ve kararlı mücadele stratejileri uygulanırken diğer yandan üreticilerin bilinçlendirilmesi ile endemik hastalıklarla daha akılcı ve rasyonel mücadele imkanları oluşturulmalı ve koruyucu hekimlik daha ön plana çıkarılmalıdır Örgütlenme Örgütlenme benzer sorunlara sahip bireylerin sorunlarını çözmek için bir araya gelmeleri, böylelikle sorunların çözüme kavuşturulması ve politika uygulayıcılar üzerinde istenen politikaların oluşturulması yönünde baskı unsuru 13

23 oluşturulmasıdır (İnan ve ark, 2001). Diğer bir ifadeyle örgütlenme, kırsal alanda esas itibarıyla üreticilerin demokratik katılımını ve denetimini öngörmektedir. Örgütlenmede katılımcı bir yönetim anlayışının benimsenmesi gerekmektedir. Katılım konusu; BM-Toplumsal Geliştirme Araştırma Enstitüsü tarafından (UNRISD); Denetimden uzak tutulan grupların ve hareketlerin, kaynaklar ve düzenleyici kurumlar üzerindeki denetimlerini artırmak amacıyla giriştikleri örgütlü çaba olarak tanımlanmaktadır (Günlü ve Çetin, 2005). Etkili bir örgütlenme ile hayvansal üretimde bir yandan üreticilerin gelirlerini artırmak diğer yandan kaynak kullanımında etkinliğin sağlanmasına katkıda bulunmak mümkündür. Türkiye de kırsal kesimde örgütlenme Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Atatürk ün öncülüğünde kurulan kooperatifleşme ile başlamıştır (Gökalp, 1992). Bugün gelinen noktada Türkiye nin üye olmak için önemli çabalar sarf ettiği AB ülkelerinde kooperatifler; girdi tedarikinde yemde % 13-60, tohumda % 16-65, pazarlama faaliyetlerinde süt üretiminde % , tahıllarda % 15-85, meyve sebze üretiminde % 28-80, ette % ve tavukçulukta % arası değişen oranlarda rol oynamaktadırlar. Türkiye de ise belirlenen konularda kooperatiflerin rolü % 1-40 arası gibi oldukça düşük oranlarda katkı sağlamaktadırlar (Esen, 2003). Türkiye de hayvancılık sektöründeki işletmelerin büyük çoğunluğu küçük çaptadır. İşletmelerin örgütlenmelerindeki amaç maliyetleri azalmak, kaynaklarını ve finansmanlarını artırmaktır. Örgütlenme demokratik bir haktır. Örgütlenme sayesinde işletmeler belli standartlara ulaşırlar. Bu hem işletmenin karlılığını artırırken sektörün de denetlenmesini kolaylaştırır. Örgütlenme sayesinde işletmenin üretim maliyetleri azalır, teknolojiyi daha rahat takip eder, pazarlama ve finansman konularında ilerleme kaydedip, ileriye dönük planlar yapabilir (Günlü ve Çetin, 2005 ) Türkiye de hayvancılık sektöründe ülkenin sosyo-ekonomik yapısına uyan, iyi işleyen, kaynak yaratan, üyelerinin ekonomik hak ve çıkarlarını koruyan örgütlenme modelleri üzerinde durulmalıdır. Özellikle kooperatifçilik şeklindeki örgütlenme modellerinde hayvansal üretimde ihtisaslaşmış örgütlenme modeline geçilmelidir. Üreticilerin örgütlenme konusunda bilinçlendirilmeleri için gereken çalışmalar yapılmalıdır. Bunun yanı sıra kooperatif işletmelerinin finansman 14

24 ihtiyacını karşılamak için devletçe gerekli destek sağlanmalıdır. Örgütlenme özellikle kooperatiflerin yönetiminin ortaklar dışında konunun profesyonellerine bırakılması gereklidir. Kooperatif yönetimi başlı başına ihtisas isteyen bir konu olarak değerlendirilmektedir. Hayvancılık sektöründe üretim alt sektörleri itibariyle ihtisas kooperatiflerine yönelmek örgütlenmeden beklenen fonksiyonların yerine getirilmesinde olmazsa olmazlar arasında değerlendirilmelidir (Aral ve Günlü, 1997) Pazarlama Pazarlama; hayvan ve hayvansal ürünlerin üreticiden nihai tüketiciye ulaşıncaya kadar geçirmiş olduğu tüm iş ve işleri inceleyen ve günümüz ekonomilerinde üretime yön veren önemli bir faaliyet alanıdır. Tüm işletmelerde olduğu gibi hayvansal üretim yapan işletmeler de artık etkili ve rasyonel pazarlama anlayışını etkin kılarak istenilen başarıya ulaşabilirler. Etkili pazarlama politikaları sayesinde işletmelerde, tüketici taleplerini tam olarak karşılamak ve tüketici memnuniyetini en yüksek düzeyde tutarak işletme karlılığını artırmak kaçınılmaz bir uygulama olmalıdır. Pazarlama fonksiyonuna gereken önem verilerek nihai ürün fiyatlarının aşırı artışlarının önüne geçmek ve tüketicinin ürüne ödediği paranın üreticiye daha fazlasının ulaşmasını sağlamak mümkündür. Ancak Türkiye de hayvan ve hayvansal ürünler pazarlamasında aracı sayısı fazlalığından dolayı diğer bir ifadeyle pazarlama kanallarının uzunluğu hem üreticilerin hem de tüketicilerin aleyhine bir durum ortaya koymaktadır (Günlü,1996). Pazarlama işlemleri ülkemizde önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Ülkemizde ürün üreticiden tüketiciye gelene kadar 5-6 el değiştirmektedir. Bu da ürün düşük maliyetli olsa dahi üreticiye gelene kadar pahalanmaktadır. Bu olaydan hem üretici, hem de tüketici zarar görmektedir. İşletmelerin büyüklükleri de pazarlamayı etkilemektedir. Küçük işletmelerin sayısının fazla olması pazarlamayı zorlaştırmaktadır. Pazarlama sisteminin uzunluğu hayvancılık sektörünü olumsuz etkilemektedir. Hayvancılık sektöründe ürünlerin uzun süre dayanamaması da pazarlamayı olumsuz etkilemektedir. Pazarlama sisteminde özel kuruluşlar, şahıslar ve devlet kuruluşları yer almaktadır. Pazarlama sistemindeki eksiklikler nedeniyle hem aracıların sayısı artmakta hem de aracılar piyasayı kontrol edebilmektedir. Bu 15

25 durumda da ürün üreticiye gelene kadar çok fazla fiyat artışına maruz kalmaktadır. Etkin bir pazarlama sisteminin kurulması şarttır (İçöz ve Eken 2004). Kısaca özetlemek gerekir ise hayvansal üretimde kendi kendine yeten bir ülke olabilmek ve hayvansal ürünler dış ticareti ile ülke gelirlerinin artışına ve ekonomiye olumlu katkı sağlamak için sektörde var olan ırk ıslahı ve genotip iyileştirmesi, bakım besleme ve yem bitkileri üretimi, hayvan hastalıkları ile etkili ve yeterli mücadele, destekleme kredilendirme, eğitim ve üreticilerin örgütlenmesi, pazarlama ve etkili üretici sanayi entegrasyonunu sağlamak mutlaka çözülmesi gereken önemli problemlerdir Hayvancılık Sektöründe Kayıt Tutma Her sektördeki işletmelerde olduğu gibi hayvancılık sektöründeki işletmelerin de genel amacı düşük maliyetle yüksek ekonomik kazanç elde etmektir. Bunun için de hayvanların ıslahı son derece önemlidir. Islah edilmiş (kültür ırkları) hayvanlardan daha fazla verim almak ve bunun sonucu olarak da daha fazla ekonomik kazanç elde etmek mümkündür. Islah çalışmalarının başarılı olabilmesi için, kayıtların (pedigri kayıtları, üreme kayıtları, verim kayıtları vb) doğru ve düzenli tutulması gerekmektedir. Bu kayıtlar sayesinde düşük ve yüksek karlı hayvanlar seçilebilmekte ve ekonomik sınıflandırma yapılabilmektedir. Gerekli üretim miktarlarına gelene kadar ıslah çalışmalarına devam edilmekte ve bu çalışmaların sonuçları doğru ve düzenli kayıtlar sayesinde kolayca takip edilebilmektedir. Kayıtlar sayesinde aylık, yıllık veya belli bir dönemdeki sürülerin veya hayvanların üretim miktarları, sağlık durumları, ekonomik kazançları gibi bilgilere ulaşılabilmektedir. Genetik ıslah yapan işletme ya kara geçmekte ya da karını arttırmaktadır (Anonim 2000). Sığırlarda verimi artırmaya yönelik çalışmalarda, hayvanların genotiplerinin geliştirilmesi ve çevre şartlarının düzenlenmesi amacıyla hayvanlara ait kayıtlara ihtiyaç duyulmaktadır. Sığır yetiştiriciliği yapan tüm işletmeler mevcut yapılarına uygun bir kayıt sistemine sahip olmalıdırlar. Özellikle çok sayıda hayvan yetiştiren damızlıkçı işletmelerde kayıt tutmaya çok daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Bunun nedeni olarak bu tür işletmelerde satın alınan ve satılan ürünlerin çeşitliliğidir 16

26 (Turan ve Bakır, 2004). Özellikle işletme büyüklüğünün ve entansifleşmenin artmasıyla birlikte sağlıklı bir kayıt tutma zorunlu hale gelmektedir. Kayıtlı üretim yapmak ve işletme kayıtlarını sürekli tutmak işletmeyi plânlı üretim yapmaya yöneltebilir. Kayıtların düzenli tutulması, zarar eden birçok işletmeyi kâra geçirebilir ve hatta kârda olan bir işletmeyi daha kârlı hale getirebilir. İşletmelerde en çok gelir kaybına yol açan başlıca faktörler; yönetim eksikliği, kayıtların tutulmaması ve planlamanın yapılmamasıdır. Kayıt tutmak işletmeler için zordur. Çünkü Türkiye de tarım kesiminde yaşayan ve tarımla uğraşan nüfusun çokluğuna karşın, kırsal kesimin henüz yeterince eğitilemediği ve çiftçilerin çoğunun ancak ilkokul mezunu olduğu bilinmektedir. Ayrıca tarım kesimindeki ekonomik örgütlenmenin eksikliği, işletme ölçeğinin küçüklüğü üreticilerin toplu halde değil bireysel hareket etmelerine neden olmaktadır (İnan ve ark.2001). İşletmeler geçmiş yıllardaki (dönemlerdeki) bilgilerden faydalanarak gelecek yıllara ait planlar yaparlar. Doğru bir planlama yapabilmek için bazı bilgilere ihtiyaç duyarlar. Eğer kayıtlar yetersiz, hatalı veya düzensiz olursa işletme hatalı planlamadan dolayı zarara uğrayabilir. Bu yüzden doğru ve düzenli kayıt tutmak son derece önemlidir. Türkiye de kırsal kesimlerde bulunan tarım sektöründeki işletme sahipleri yeterince eğitim alamadığından dolayı kayıt tutmanın önemi yıllarca anlaşılamamış, bunun sonucu olarak sektör yeterince gelişememiştir. Ayrıca Türkiye de kayıt tutmak yıllarca sadece devlete karşı bir yükümlülük olarak görülmüş ve önemi anlaşılamamıştır (Demirkol, 2001). İşletmelerin genel durumları ve faaliyet sonuçlarının doğru bir şekilde değerlendirilmesi ve planlanan hedefe ulaşılıp ulaşılmadığı ve gelecek dönemlerde yapılacak olan planların da sağlıklı veriler ışığında yapılması ancak düzenli tutulan işletme kayıtları ile mümkündür. Ayrıca yasal zorunluluklarda kayıt tutulmasını gerektirmektedir. İyi bir çiftlik/işletme yönetimi için doğru kayıtların tutulması gereklidir. İşletmelerde tutulacak düzenli kayıtlar işletmenin alacak ve borçlarının takibi için de oldukça önemlidir. Kısacası başarılı ve karlı bir hayvancılık 17

27 işletmesinde doğru tecrübe ve etkili yönetim tecrübeleri ancak kayıtların yardımıyla olur (Bucket ve ark. 1988). Türkiye de hayvancılık işletmelerinde kayıt tutmayı zorunlu hale getiren nedenlerden bir diğeri de ülkenin nihai hedefleri arasında yer alan AB ne girme çabalarıdır. AB ile tam üyelik aşamasında sağlıklı bir kayıt sisteminin işleyişi zorunluluktur. AB de uygulanan Ortak Tarım Politikası ile tam uyumun sağlanması için kayıt tutulması gerekmektedir. Genişleme sürecindeki AB, bütünleşmiş bir Avrupa yaratma ve üye ülkelerin tek başlarına sahip oldukları ekonomik ve siyasi güçlerini beraberce ortak çıkarları doğrultusunda artırma hedefinde sürekli bir yenilenme ve değişim içinde yaşamaktadır. AB nin temellerinin atıldığı zamandan günümüze kadar yaşanan süreç içinde tarım da bu değişim ve bütünleşme politikalarından payına düşeni almıştır. Toplulukta üzerinde en çok tartışılan konuların başında, tarım ve OTP (Ortak Tarım Politikası) tedbirleri gelmekte ve bu nedenle üye ülkelerin ekonomik verilerinin karşılaştırılması önemli olmaktadır. AB ye üye tüm ülkeler kendi tarımsal yapılarına uygun veri sistemlerine sahip olmakla birlikte, topluluğun ortak tarım politikasının yönlendirilmesi ve üye ülkelerin işletmelerinin karşılaştırılması için aynı baza sahip verilerin oluşturulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla uygulanmaya başlanan Tarımsal Muhasebe Veri Ağı (FADN) ilk kez 1965 tarihinde 79/65 sayılı bir düzenleme ile gündeme gelmiştir. Günümüze kadar bazı değişikliklerle uygulaması devam eden FADN ın kaynağını, topluluktaki belli bir büyüklüğü aşan ve örneklemeye göre seçilmiş işletmelerden toplanan mikro ekonomik veriler oluşturmaktadır. Seçilen örnek işletmelere ait veriler muhasebe kayıtlarından alınmakta ve verilerin toplanmasında gönüllülük esasına göre çalışılmaktadır. FADN sistemi içinde tarım işletmelerinin sınıflandırması ise, işletme tiplerine ve ekonomik büyüklüğe göre yapılmaktadır. Türkiye de AB ye tam üyelik yolunda kararlı ve istekli bir aday ülke olarak, AB ye tam üye olduğunda bu sürece dahil olacağından, aynı terminolojiye göre oluşturulmuş ve karşılaştırılabilir bir veri toplama sistemine sahip olmalıdır. Bu 18

28 nedenle FADN benzeri bir veri toplama ağı oluşturulması AB ye uyum çalışmaları kapsamında önemlidir (Eraktan ve Ören, 2005, Atakan, 1998). 1 Ocak 1996 tarihinde Gümrük Birliği sürecinin başlamasıyla Ankara Anlaşması nda değinilen son döneme girilmiştir. Halen taraflar arasında diğer alanlarda olduğu gibi tarımsal yapı ve politikalar açısından da çok büyük farklılıklar bulunmaktadır. Tarım ve tarım politikaları alanındaki belirgin farklılıklar nedeniyle, tarım alanındaki görüşmeler en zor geçecek görüşmelerden biri olarak görülmektedir. Türkiye nin üyeliğine koşullu da olsa evet diyen Avrupa Topluluğu Komisyon unun 6 Ekim 2004 tarihli İlerleme Raporu, Türkiye nin mevzuat uyumu konusunda son bir yılda kaydettiği ilerlemeleri irdelemektedir (Eraktan ve Ören 2005). Diğer taraftan, AB daha önce yaşadığı bütün genişleme hareketlerinde tarımsal açıdan uyum için farklı stratejiler benimsemiştir. İlk genişlemede OTP hemen yürürlüğe girmiş fakat yeni üyelerin fiyatlarının Topluluk düzeyine getirilmesi ve yeni üyelerin mallarının Topluluk içerisinde serbest dolaşımı ve ortak gümrük tarifesine uyumu 5 yılda aşamalı olarak gerçekleşmiştir. İspanya ve Portekiz için farklı tarım ürünlerindeki tavizlerin dışında önceki yöntem kullanılmış, bundan sonraki Avusturya, İsveç, Finlandiya genişlemesinde yeni bir uyum modeli belirlenerek, katılımla beraber bütün gümrük engelleri kalkmış ve tarım ürünleri fiyatları için de aşamalı bir uyum düşünülmemiştir (Atakan, 1998). Son genişlemede bambaşka bir strateji ile yola çıkan AB bu kez uygulamalarda eski ve yeni üye ayırımını yapmaktadır. Türkiye nin bu aşamada yapması gerekenler yeni üye devletlerin yaptıkları ile aynıdır Katılım Ortaklığı Belgesinde kısa ve orta vadede atılması istenen adımlar açıklanmıştır İlerleme Raporu da bu çerçevede nelerin ne derece gerçekleştirildiğini irdelemektedir. Bu meyanda hayvan sağlığı, organik tarım, 19

29 ıslahçı hakları konularında önemli adımlar atıldığı kabul edilirken, veterinerlik, hayvan kayıt sistemi, bitki koruma, gıda güvenliği, kırsal kalkınma, ormancılık, kamu sağlığı, üretici örgütleri konularında sınırlı bir ilerlemeden söz edilmektedir. İlerleme kaydedilmeyen konular olarak da İdari Yapılar, Entegre İdare ve Kontrol Sistemi, Çiftlik Muhasebe Veri Ağı ve Ortak Piyasa Mekanizmaları kaydedilmektedir. Tarım konusunda idari kapasitenin oluşturulması ve güçlendirilmesi; tarımsal malların serbest dolaşımı, Ortak Tarım Politikasının uygulanması, yönetimi ve kontrolü alanında yapılması gereken çalışmaların tümünü içermektedir. Bunlar aşağıdaki gibi özetlenebilir (Kodakçı ve Yıldırım, 2004): Veteriner Hekimliği, Bitki Sağlığı ve Hayvanların Beslenmesi: Bu alandaki AB kanunları, halkın ve hayvanların sağlığının korunması yönünde tüketici beklentilerini karşılamak ve hayvancılık, bitki sağlığı ve hayvan beslenmesi alanlarında iç ve dış ticareti kolaylaştırmayı amaçlar. Bunun için üye ülkelerde tarım alanında çıkarılmış kanunların birbirlerine yaklaştırılması ve uygun şekilde yapılandırılmış ve eğitilmiş idarenin mevcudiyeti gerekir. Buna yönelik olarak tarım alanındaki yasaların tam ve doğru bir şekilde uygulanmasından sorumlu ulusal yetkili otoriteler oluşturulmalıdır. Ayrıca yeterli bir tarım bütçesinin oluşturulması, idari talimatların hazırlanması, ulusal düzeydeki kuruluşlarla ithal girdilerini, gıda maddelerini, tohum kalitesini denetleyecek genel bir mekanizma kurulmalı ve bu denetlemeyi yapacak resmi denetçiler eğitilmelidir. Tarımsal Piyasalar, Ortak Tarım Politikasının uygulanması, yönetimi ve kontrolü uygun idari yapıların oluşturulması, değiştirilmesi ve/veya güçlendirilmesi gerekmektedir. Bunun için de Ortak Tarım Politikaları için yapılan harcamaları kontrol etmek için Avrupa Tarımsal Garanti ve Yardım Fonu altında bir idari yapı ve sistem, tarımsal alanların tanımlanması, yardım başvurularının değerlendirilmesi, hayvanların tanımlanması ve kaydedilmesi için Bütünleşmiş Yönetim ve Kontrol Sistemi ve Tarımsal Muhasebe Veri Ağı müktesebatını uygulamak için bir Ulusal Komite kurulmalıdır. 20

30 Ortak Piyasa Organizasyonları için gereken idari yapılar şunlardır (Atakan 1998, Eraktan ve Ören 2005) : Farklı sektörlere giriş-çıkış prosedürlerini belirleyen, düzenli piyasa ve fiyat araştırmaları yapan, AB standartlarına uygun olarak satış ve stok kontrollerini yapan Ajanslar ve Merkezlerin kurulması. Bu ajans ve merkezler her bir sektör için ayrı ayrı kurulabileceği gibi, tüm sektörler için tek olarak da kurulabilir. Bazı sektörlerde AB stok yönetimi özel idari yapılar gerektirir. Örneğin, süt sektöründe alıcılar, (işletme bazında süt tahlilleri de dahil olmak üzere) ayrıntılı stok muhasebesi kaydı tutmalıdırlar. Birliğin sağladığı desteklerden faydalanabilmek için bazı sektörlerle ilgili AB müktesebatı üretici grupları içinde örgütlenmeyi esas almış ve (zeytinyağı, meyve-sebze, balıkçılık, tütün üretici grupları gibi) üretici gruplarının (kayıt defteri ve istatistik tutmak gibi) uymaları gereken açık kuralları belirlemiştir. Yukarıda Türkiye nin nihai hedefleri arasında yer alan AB ne tam üyelik açısından kayıtlı bir yetiştiricililik için gerekli girişim ve önlemlerin alınmasının bir zorunluluk olduğu açıktır. Bunun yanı sıra; çiftlik hayvanları ile yapılan üretimin genel amacı, yüksek ekonomik kazanç elde etmektir. Bu kazancın artırılması, çevresel ve genetik yapının düzenlenmesi yanı ıslah edilmesi ile mümkündür. Çevresel ıslah, hayvanların genetik potansiyelleri ölçüsünde yüksek verim verebilecekleri optimum çevre koşullarının sağlanması gayretleri olarak tanımlarsak; genetik ıslah mevcut genetik yapının istenen yapı yönünde değiştirilmesi çalışmalarını kapsamaktadır. Genetik ıslah, ıslah edilecek populasyonun ayrıntılı olarak tanınmasını gerektirir. Doğru ve düzenli olarak tutulan kayıtlar, pedigri kayıtları, üreme kayıtları, verim kayıtları vb., bu tanıma işlemini büyük ölçüde sağlar. Bazı durumlarda özel deneme kurulması ve daha ayrıntılı kayıt tutulması gerekebilir. İkinci aşamada tutulan kayıtlar değerlendirilerek incelenen özellik veya özellikler 21

31 bakımından sürü veya bireylere ait değerlendirmelerde kullanılacak sonuçlara ulaşılır (Akbaş, 2000). Yukarıda sıralanan yöntemlerin hayvancılıkta kullanılabilmesi ancak hayvanları tanımanın ön şartı olan kayıt tutma ile mümkündür. Avrupa da sığır ıslahı çalışmalarının 1822'de kurulan 'Soykütüğü Örgütü' gibi 19. Yüzyılın ilk çeyreğinde başladığı bilinmektedir. Daha sonra kurulan 'Verim Kontrol Birlikleri', 'Bilgi İşlem Merkezleri' ve 'Yapay Tohumlama Merkezleri' ile sığır ıslah programları kesintisiz sürmüştür. Yetiştiricilerin de 'Yetiştirici Birlikleri' ile organize olduğu bir yapıda güçlü bir iş bölümü ve bilgi alış verişi sağlanmıştır. Uzunca bir süre alan bu gelişim örneği ülkemiz için değerlendirilmesi gereken önemli bir tecrübedir. Ülkemizde Hayvan Islahı Kanunu'nun 1926'da yürürlüğe girmesine rağmen gelinen noktada gerekli örgütlenme ve iş bölümünün tam olarak ortaya çıkmadığı, görev ve yetki karmaşası yaşandığı, bunların doğal bir sonucu olarak süt sığırlarında düzenli kayıtların tutulduğu bir soy kütüğü sisteminin yerleşmediği görülmektedir yılında Damızlık Sığır Yetiştiriciler Birliği'nin kurulması, hayvancılığı ileri ülkelerdekine benzer bir yapılanmaya gidildiğinin iyi bir göstergesidir. Mayıs 1999 itibariyle damızlık sığır yetiştirme amacıyla Türkiye de 41 ilde kurulan birliğe toplam 2543 işletme üye olmuş ve bu işletmelerde yetiştirilen baş inek kayıt altına alınmıştır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'nın tarihinde yürürlüğe koyduğu Damızlık Süt Sığırlarında Soy kütüğü Talimatı'nın tam anlamıyla uygulamaya konulması, daha sonra uygulamaya konulacak sığır ıslah programlarının temelini oluşturacaktır. Bu talimatname ile birey tanıma ve süt verim denetimlerinin nasıl yapılacağı, dış görünüşe göre sığırların nasıl sınıflandırılacağı, döl verim ölçütlerinin ve sürüden ayrılma kayıtlarının nasıl düzenleneceği ana hatları ile ortaya konmuştur. Ayrıca soy kütüğü belgesinin nasıl düzenleneceği, ıslah programının yapısı ve damızlık değerinin nasıl hesaplanacağı açıklanmıştır (Kumlu 1999, Uygur 2005) Elektronik Ortamda kayıt Tutmanın Avantaj ve Dezavantajları: İnsanın yaşadığı tüm zaman dilimlerinde bilgi sürekli ön planda yer almıştır. Ancak, bilgi hiç bir dönemde bu kadar öneme sahip olmamıştır. Öyle ki, 22

32 gelişmişliğin ölçü birimi sahip olunan bilgi, bilginin etkinliği de yeni bir bilgi üretimi olmuştur. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, eskiden ürettiği çelik ve enerji miktarı ile ölçülürken artık; enformasyon teknolojisini oluşturan mikroelektronik, telekomünikasyon ve bilgisayar teknolojilerinin imkânları ile elde edilen, işlenen, iletilen, saklanan, bilgi miktarı ile ölçülmeye başlanmıştır. Bu yeni dönemde gelişmişlik kıstaslarında fiziki miktarlardan çok daha farklı bilgiye dayalı miktarlar ağırlıkla yer almaktadır (Yücel, 1997). Bilgi, tarih boyunca değişik şekillerde depolanmıştır. Önceleri, bilgiler; taş, deri, kil tabletler, papirüs gibi materyallerin üzerine kaydedilmiş ve günümüze kadar gelmişlerdir. Günümüzde bu bilgiler, basılı yayınlar, filmler, delikli kartlar, teyp, disk, değişik mikroformlar ve elektronik bilgisayar şeklinde bilgiyi kaydeden belge türleri olarak gelişmektedir. Bilgi teknolojisinin önemli araçlarından olan bilgisayarlar otomatik olarak bilgiyi işleme koyabilen araçlardır (Yücel, 1997). Günümüzün vazgeçilmez kulanım araçlarından biri haline gelen bilgisayarlar insan hayatına önemli kolaylıklar sağlamışlar ve vazgeçilmez bir hale gelmişlerdir. Hayvancılık sektöründe sınırlı da olsa uygulama alanı bulan bu yeni tekniklerin gelecekte daha da yaygınlaşacağı bir gerçektir. Örneğin çiftlik kayıt sistemleri kart sisteminden, karmaşık bilgisayar yazılım sistemleri dahil yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu kayıtlar yetiştirme, üreme, klinik hastalık ve tedavi kayıtlarından başlayarak geniş bir dağılım göstermektedir (Holst, 1999). Hayvancılık sektöründe uygulanan bu bilgisayar programları işletme yöneticileri ve/veya karar alma durumunda bulunan insanlara önemli avantajlar sağlamaktadır. Ancak bu programların uygulamadaki etkinlikleri sürekli değildir. Hayvancılık işletmelerinde uygulama alanına konulacak yeni bilgisayar programlarının hayvansal üreticilere onların amaçlarının gerçekleşmesinde tam yardımcı olacak şekilde ve özellikle hayvansal üretim alanına özel olarak 23

33 tasarlanmaları gerekmektedir. Hayvancılık sektörü için hazırlanacak etkili bir bilgisayar programı aşağıdaki ihtiyaçları karşılamalıdır (Holst, 1999, Kelton, 1995, Rasmussen, 2003): 1) Yönetici ve/veya karar alıcılara işletmelerde amaçlanan hedefler doğrultusunda, zamanında, ihtiyaçlara cevap verebilecek ve geniş kullanım alanı olan bilgileri sağlamalıdır. 2) Bilgi kaynaklarında sürekliliği ve sürdürülebilirliği garanti edecek ve gerektiği zaman yenilenebilecek veya adapte edilecek esneklikte olmalıdır. 3) Yazılımlar hem verilerin toplanması, diğer bir ifadeyle elektronik ortama aktarılma aşamasında, hem de gerekli olan eğitim aşamasında ekonomik olma özelliğine sahip olmalıdır. 4) Elde edilen bilgiler yorumlanabilir olacak şekilde sade ve gerektiği zamanlarda görsel olarak elde edilebilmelidirler. Bu bilgiler aynı zamanda başka ortamlara da aktarılabilme özelliğine sahip olmalıdırlar. 5) Tutulacak kayıtlar ihtiyaç anında hem kolay ve hızlı erişilebilir hem de ihtiyaçları karşılayacak nitelikte olmalıdır. Genel anlamda değerlendirildiğinde uygun bir bilgisayar yazılımında aşağıda belirlenen noktalar aranmaktadır (İnce, 1998): - Hata sayısında düşük düzey (sıfıra yaklaşma), - Kullanıcı isteklerine cevap (tamamını yapabilme), -Arızalar arası zamanın uzunluğu (uzun MTBF), -Destek ve gelişme. Yukarıda sıralanan özelliklere sahip yazılım kaliteli bir yazılım olarak tanımlanmaktadır. 24

34 Elektronik ortamda bilgilerin elde edilmesi ve saklanması bilgi çağındaki bir gereklilik ise de bu sistemin kendine has bir takım avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Elektronik ortamda veri toplamanın avantajları şu şekilde sıralanabilir (İnce, 1998): 1. Kayıtların kim tarafından ve ne zaman yapıldığı, üzerinde değişiklik yapıldı ise bu değişikliğin yine kim tarafından ve ne zaman yapıldığı belirlenebilir. 2. El yazısı ile ortaya çıkabilecek yazım ve okuma hataları en aza inerek kullanıcı hataları en aza indirilebilir. 3. Aynı kayıtların birden fazla girilmesi ve buna bağlı hatalar en aza indirilebilir. 4. Zaman, personel vb giderlerde tasarruf sağlayarak işletme giderlerinde azalma sağlar 5. Eldeki bilgilerden kısa zamanda çok çeşitli ve hatasız sonuçlara dayalı rapor, istatistik ve amaca uygun diğer analizlerin yapılması mümkündür. 6. Geçmişe yönelik bilgilere daha hızlı ulaşmak mümkündür. 7. İşletme sonuçlarının görsel analizleri (şekil, grafik, tablo vb) daha kolay yapılabilir. 8. Sağlıklı bilgilere dayalı olarak yapılacak geleceğe yönelik tahmin ve işlemlerde isabetli kararlar almak mümkün olabilir. 9. Aynı veriye birden fazla kişinin aynı anda ulaşması ve üzerinde çalışması mümkündür. 10. Belge ve bilgi erişimine katkıda bulunarak fertlerin daha çabuk ekonomik ve doğru bilgiye ulaşabilmeleri yanında teknik ya da sosyal alandaki aktivitelerden de anında haberdar olabilmektedirler İşletmelerde verilerin elektronik ortamda elde edilmesi ve saklanmasının yukarıda sıralanan avantajlarının yanı sıra bir takım dezavantajları da vardır. Bu dezavantajlar özellikle ülke ve/veya işletmelerin gelişmişlik düzeylerine ve işletmenin içinde faaliyette bulunduğu sosyo-ekonomik gelişmişlik ve alt yapı 25

35 durumuna göre ortaya çıkabilmektedir. Bilgisayar ortamında kayıt tutmanın belli başlı dezavantajlarını şöylece sıralayabiliriz (Holst, 1999, Kelton, 1995, İnce 1998): 1. Bu işlem belli bir eğitim ve kültürel alt yapıyı gerektirmektedir 2. Uygun olmayan veya değiştirilip geliştirilme imkanı olmayan yazılım sonucu bilgilerin tamamen ve geriye dönüşümsüz olarak yok olma ihtimali düşükte olsa bulunmaktadır. 3. Basit ve fonksiyonel olmayan tasarım ve yazılımlar kullanıcılar için sıkıcı, zor ve ilave iş yükü doğurabilirler. 4. Fazla sayıda ve basit olmayan bir raporlama tekniği, kullanıcı veya faydalanıcılar için konunun anlaşılmasını daha zor ve karmaşık hale getirebilir. 5. Yetersiz altyapı ve teknik destek eksikliği sonucu verilerin tamamen kaybolması veya zarar görmesi mümkün olabilir. 6. Başlangıç aşamasında belirli bir yatırım maliyeti gerektirir. 7. Bilgi teknolojisinin getirdiği bu imkânlar, resmi ve iş ilişkilerindeki kolaylığının yanında insanlar arasındaki sosyal ilişkilerde bir azalma ve topluma yabancılaşma, toplumdan kopma gibi sakıncaları da beraberinde getirmektedir. Bilgi teknolojisinin oluşturduğu yeni toplum tipinde, toplumsal önceliklerden ferdi önceliğe geçilmektedir. Her ferdin bir değer olduğu fikri bu yeni toplum tipinde öne çıkarak geleneksel toplum davranışları kaybolmaktadır Doğru ve Düzenli Kayıt Tutmanın Önemini Gösteren Bir Örnek: Muhasebe verilerinin tutulması da yıllarca sadece devlete karşı yükümlülük olarak görülmüştür. Kayıtların güvenirliği ve doğruluğu ticari işletmeler tarafından çok fazla önemsenmemiştir. 26

36 Enron 1985 yılında Amerika da Houston Natural Gas ve Internorth adındaki iki şirketin birleşmesi sonucu ortaya çıkmıştır yılında şirketin geliri 100 milyar doları, çalışan sayısı i bulmuştur. Dünyanın en büyük enerji devlerinden biri olup çeşitli sektörlerde (enerji, çelik, orman, reklam) faaliyet göstermiştir. Dünyanın en büyük şirketlerinden biri olan Amerikan Enron şirketi ve Enron şirketini denetleyen Arthur Andersen şirketi devlet tarafından yapılan denetlemeler sonucunda muhasebe kayıtlarının hatalı olması sonucu iflas etmiştir. Bu da bize muhasebe kayıtlarını doğru ve düzenli olarak tutmanın önemini bir kez daha göstermiştir (Anonim 2008a, Anonim 2008b) yılının son aylarında finans sektöründe başlayıp tüm sektörlere sıçrayan dünya krizi yine kayıt tutmanın önemini bir kez daha göstermiştir. Doğru ve düzenli tutulan kayıtlar sayesinde daha iyi plan yapan işletmeler bu krizden daha az hasar görerek çıkacaktır. Hayvancılık sektörünün bir başka problemi de kaçak et, süt ve süt ürünleridir. Kaçak et ve süt ürünleri hayvancılık sektörünü ekonomik olarak çok büyük bir zarara uğratmakla beraber toplumun sağlığıyla da oynamaktadır. Birçok hastalığa (bruselloz, tüberküloz gibi) neden olmaktadır. Artık gelişen teknoloji sayesinde birçok ürünün nerede, ne zaman, hangi işletme tarafından üretildiği bilinmektedir. Hayvancılık işletmelerinin tamamı kayıt altına alındığında kaçak et, süt ve süt ürünleri piyasada işlem görmesi önemli oranda azalacaktır (Gökçen, 2007) Konu İle İlgili Çalışmalar Xiong ve ark. (2008) büyük ölçekli süt sığırcılık işletmelerinde süt verimleri ile ilgili verilerin sürü ıslahı ve hayvanların beslenmesine ait verilerin oluşturulmasında kullanılması amacıyla dijital bilgi sisteminden yararlanılması amacıyla Visual basic tabanlı bir yazılım programı geliştirmişlerdir. Araştırıcılar geliştirmiş oldukları yazılım programı ile sürü bazında gerçek zamanlı olarak hayvanların besin maddesi gereksinimlerinin tahmin edilmesinin ve sürünün geliştirilmesinin mümkün olduğunu bildirmişlerdir. 27

37 Cole (2007) Pyton programlama dili ve Linux işletim sistemi ile çalışan PyPedal adlı pedigri analiz programı hakkında bilgiler vermiş ve programın pedigri analizinde sağlayacağı kolaylıklar ve avantajlar hakkında bilgiler vermiştir. Rasmussen (2003) hayvancılık işletmelerinde kayıt tutmanın önemi üzerinde durduğu çalışmasında kayıt tutmanın işletmelere sağlayacağı avantajlardan bahsetmiştir. Araştırıcı hayvancılık işletmelerine yönelik olarak hazırlanacak programların özelliklerini belirlemiş ve kayıtlı yetiştiriciliğin yaygınlaşması için neler yapılması gerektiği üzerinde durmuştur. Holst (1999) özellikle küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde uygulanan genetik iyileştirme metotlarının başarıya ulaşmasında kayıt tutmanın öneminden bahsetmiş ve tutulan düzenli kayıtlar sayesinde yapılacak olan fayda/masraf analizinin önemini ortaya koymuştur. Avrupa Birliği Tarım Muhasebesi Veri Ağı (FADN) Sistemi çerçevesinde Türkiye de Çiftçi Kayıt Sisteminin incelenmesi amacıyla yürütülen çalışmada, sistemin genel yapısı ve birlik içerisindeki uygulamalarının yanı sıra, Türkiye de uygulanmakta olan Çiftçi Kayıt Sisteminin (ÇKS) kapsamı ve FADN ile benzeyen ve ayrılan noktaları ele alınarak, ileriki dönemlerde FADN sisteminin uygulanmasında ÇKS den faydalanılma olanakları araştırılmıştır. Araştırıcı; uygun kayıt sistemi ile tarım sektörünün sorunlarının daha kolayca çözüme kavuşturulabileceğini ve tarımsal desteklemelerin daha doğru ve isabetli olarak yapılabileceğini bildirmiştir (Nazlı, 2006). Turan ve Bakır (2004) Hayvancılık sektöründe bilgisayar destekli kayıt tutmak için yazılım programı geliştirilmesi amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar geliştirdikleri yazılım programı ile hayvanlara ait soy kütüğü bilgileri (Kulak Numarası Doğum tarihi v.b.), döl verimi bilgileri, vücut ölçüleri, sağım bilgileri gibi kayıtların tutulabileceği bir yazılım programı geliştirmişler ve çalışmada programın hazırlanış alt yapısı hakkında bilgiler vermişlerdir. 28

38 Aydın (1992), büyükbaş sığır besiciliği faaliyeti yürütülen işletmelerde muhasebe kayıtlarının tutulabilmesi üzerine yürüttüğü çalışmada, işletmelerde tutulan kayıtların genelde vergi matrahının belirlenmesine yönelik olduğunu ortaya koyarak, sektörde özellikle maliyet muhasebesine yönelik çalışmaların yapılmasının gerekliliği ve önemi üzerinde durmuştur. Araştırıcı, muhasebe kayıtlarından yola çıkarak daha iyi planların yapılabileceğini, bunun sonucu olarak üretim maliyetinin azalarak, kalitenin artacağını ve işletmelerin gelişmesi üzerine olumlu etkide bulunulabileceğini vurgulamıştır. Kaymaz (1995), sığır besiciliği yapan işletmelerde tek düzen muhasebe sisteminin uygulanabilirliği üzerinde yürüttüğü çalışmada hesap planlarının tutulmasının işletmeye sağlayacağı avantajları ortaya koymuştur. Araştırıcı, tutulacak muhasebe kayıtlarının işletme yöneticilere sağlayacağı yararlar, işletmenin farklı dönem ve işletmelerle değerlendirilmesine ve kaynakların tam ve etkin kullanımına olan katkılarından bahsetmiştir. Araştırıcı, mevcut yönetmeliklere göre sektöre uygulanabilecek tek düzen muhasebe standardını teorik bazda inceleyerek önerilerde bulunmuştur. Özçelik (2000) birden fazla hayvansal ürün üreten (mamul madde) işletmelerde faaliyet tabanlı maliyet sisteminin (FTMS) önemi üzerine bir çalışma yürütmüştür. Klasik maliyet bilgi sisteminin hayvancılık sektörüne tam olarak uygun olmadığı belirtilen çalışmada dünyada her geçen gün FTMS e geçen işletmelerin sayısının arttığı belirtilmiştir. FTMS, mamul maliyetinin hesaplanmasında birden fazla anahtar kullanıldığına değinilmiştir. FTMS de mamul üretim süreçleri ön planda tutulurken, klasik muhasebede mamulün öne çıktığı belirtilmiştir. Her sektörde olduğu gibi hayvancılık sektöründe de teknolojinin kullanılıp, FTMS tercih edilerek daha doğru maliyetler çıkarılabileceği ortaya konulmuştur. Demirkol (2001), Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliğine kayıtlı Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illerindeki işletmelerin muhasebe kayıtlarının incelenmesi üzerine bir araştırma yürütmüştür. İşletmelerin varlıkları, borçları, maliyetleri, gelir tabloları ve bilançoları incelenerek Türkiye ortalamaları ile ekonomik analiz çalışması yapılmıştır tarihinde yürürlüğe giren üretim ve hizmet 29

39 sektörlerinde zorunlu olarak kullanılması gereken, tek düzen muhasebe sisteminin tarım sektöründe uygulanabilirliği örneklerle anlatılmıştır. Muhasebe kayıtlarının bilgisayarda tutulmasının sağladığı avantajlar üzerinde detaylı bilgiler verilmiş ve uygulanabilirliği ortaya konulmuştur. Özkan (2001), yılında yürürlüğe giren ve zorunlu olan tek düzen muhasebe sisteminin hayvancılık sektöründe uygulanabilirliği üzerine yürüttüğü çalışmasında, büyükbaş hayvancılık işletmelerinde maliyetlendirme ve muhasebe kayıtları üzerinde durmuştur. Araştırıcı muhasebenin önemi ve özelliklerini belirttiği araştırmasında, tek düzen muhasebe sistemine göre büyükbaş hayvanlar için amortisman, değerleme, maliyetlendirme konularını örnek bir model çerçevesinde incelemiştir. Erzurum ili hayvancılık işletmelerinin AB muhasebe sistemine (FADN) göre değerlendirilmesi ve mevcut durumun sistem ile olan durumu incelenmiştir. İşletmelerin ekonomik büyüklükleri, personel sayıları, hayvan sayıları ve varlıkları incelenmiştir. İncelenen işletmelerin, AB muhasebe sistemine (FADN) göre yapılan sınıflandırmada, hayvancılık isletmelerinin ekonomik büyüklüklerinin AB ortalamasına göre oldukça küçük olduğu belirlenmiştir. İşletmelerin kayıt tutmalarının önemi anlatılmış, bunun da öncelikle Tarım Bakanlığı veya bakanlığa bağlı bulunan Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü tarafından yönlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir (Külekçi 2006). FADN sisteminin muhasebe sistemi ile olan ilişkisi ve benzerlikleri ile farklı yanlarının araştırılması amacıyla yürütülen çalışmada, FADN sistemin özellikleri, gerekliliği ve prensipleri anlatılmıştır. FADN sisteminin muhasebe ile olan ilişkisi anlatılarak, FADN bir muhasebe sistemi olduğu vurgulanarak, gelir tablosu ve bilanço standartları ortaya konulmuştur. Çalışmada FADN sistemine geçişin özendirilmesi gerekliliği üzerinde durulmuş ve sisteminin önemi üzerine bilgi verilmiştir (Altınkol 2006). Hayvansal üretimde mali kayıtların tutulmasında önemli zorluklardan birisini canlı hayvanlarda amortismanlar ve envanter değer değişimleri oluşturmaktadır. Özkan (2002), büyükbaş hayvanlarda amortisman, yeniden değerleme, maliyet 30

40 bedeli artırımı ve yenileme fonu üzerinde çalışmıştır. Öncelikle büyükbaş hayvanlar; besi hayvanları, damızlık hayvanlar, büyümekte olan hayvanlar ve süt hayvanları olarak dört ayrı sınıfa ayrılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre amortisman, yeniden değerleme, maliyet bedeli artırımı ve yenileme fonu incelenmiştir (Özkan 2002). Türkiye de hayvancılık işletmelerinde kayıt tutmanın yaygınlaştırılması, üreticilerin bilinç düzeyleri ile çokta ilgili değildir. Mevcut kayıt sistemlerinde uygulanan destek ve teşviklerde kayıtlı üreticilere sağlanan ekonomik avantajlar kayıtların tutulmasında önemli oranda etkili olmaktadır. Son yıllarda uygulanan destek ve teşvik sistemi bu alanda bir takım iyileşmelere katkı sağlamıştır (Günlü ve Alaşahan, 2008). Tarım kesiminde bilgisayar destekli kayıt tutma işleminin uygulamaya konulmasında, kırsal alanda üretim yapan işletmelerdeki üreticilerin amaçları, kişilik özellikleri, eğitim durumları, yetenekleri, öğrenme yetenekleri ve işletmelerinde hali hazırda kullanmış oldukları sistemlerin, bilgisayar teknolojisi kullanımının yaygınlaşmasında önemli olduğu bildirilmektedir. Ayrıca işletme büyüklüğü de bilgisayar teknolojisinin kullanımında önemli bir etkendir. Bilgisayar teknolojisinin yaygınlaşması için bilgisayar programcılarının programın hazırlanmasında, eğitimi ve desteğinde üreticiler ile daha yakın temas kurmaları ve görsel karakterli olarak hazırlamalarının da önemli olduğu dile getirilmiştir. Programların kullanılmasında fiyatın da oldukça önemli olduğu vurgulanmaktadır (Alvarez ve Nuthall, 2005). Programları Hayvancılık Sektöründe Bilgisayar Destekli Kayıt Tutma Günümüzde hayvanlara verilecek rasyonların hazırlanmasından çiftlik yönetimine, hayvanlarla ilgili bireysel kayıtların tutulmasından sağlık ve sürü kontrol programlarının hazırlanmasına kadar bilgisayar teknolojisinden oldukça geniş bir alanda faydalanılmaktadır. Aşağıda bu amaçla daha önceden hazırlanan bazı yazılımlar örnek alınarak kısaca irdelenmiştir. 31

41 Adı : CattleMax Programcı: CattleSoft Inc. Açıklama: Record Keeping Made Easy sürü sığırcılığında kolay, hızlı ve daha fazla verim elde edebilmek için yazılmış geniş kapsamlı bir program. İnternet adresi: (Anonim, 2006a). Şekil 1.1 CattleMax programının ana menüsü Cattlemax Windows tabanlı gelişmiş bir teknoloji ile yazılmış geniş tabanlı bir programdır. Bu programda veri tabanı olarak Microsoft Access tercih edilmiştir. Kolay bir raporlama sistemi ve rapor tasarım aracına sahiptir. Grafiksel raporlar ve dökümler almak mümkündür. Sığır kayıtları ile ilgili hemen hemen tüm bilgileri burada tutmak mümkündür. Birden fazla dil desteği mevcuttur. Adı : DairyLive Programcı: Living Software Inc. 32

42 Açıklama: Herd Management Software bilgisayar yazılımı ile sürü yönetimi üzerine yazılmış geniş kapsamlı bir program. İnternet adresi: (Anonim, 2006b) Şekil 1.2. DairyLive programının sürü gezgini ekranı. DairyLive programı da, Cattlemax programı gibi Windows tabanlı gelişmiş bir teknoloji ile yazılmış geniş kapsamlı bir programdır. Bu programda veri tabanı olarak Microsoft Access tercih edilmiştir. Kolay bir raporlama sistemi ve rapor tasarım aracına sahiptir. Grafiksel raporlar ve dökümler almak mümkündür. Sığır kayıtları ile ilgili hemen hemen tüm bilgileri burada tutmak mümkündür. Birden fazla dil desteği mevcut. Menüler treeview (ağaç yapısı) şeklindedir. Adı : VAQUITEC Programcı: Agritec Software Inc. Açıklama: Management Software for Dairy and Beef Farms Süt ve besi sığırcılığı alanında faydalanmak amacıyla yazılmış bir programdır. İnternet adresi: (Anonim, 2006c) 33

43 Şekil 1.3 Vaquitec programının ana menüsü Vaquitec programı Windows tabanlı gelişmiş bir teknoloji ile yazılmış geniş kapsamlı bir programdır. Bu programda veri tabanı olarak Interbase veritabanının üst versiyonu olan FireBird veritabanı tercih edilmiştir. Arayüz (interface) yazılımı olarak Delphi programlama dili kullanılmıştır. Kolay bir raporlama sistemi ve rapor tasarım aracına sahiptir. Grafiksel raporlar ve dökümler almak mümkündür. Sığır kayıtları ile ilgili hemen hemen tüm bilgileri burada tutmak mümkündür. Adı :Vetcheck Programcı: Medford Veterinary Clinic Açıklama: Dairy Herd Management, Health & Production Assessment Software Süt ve besi sığırcılığı alanında faydalanmak amacıyla yazılmış bir programdır. İnternet adresi: 34

44 Şekil 1.4 Vetcheck programının ana menüsü Vetcheck programı Windows tabanlı bir programdır. Diğer yabancı programlar kadar gelişmiş olmasa da birçok bilgiyi içinde tutmak mümkündür. Bu programda veri tabanı olarak çok gelişmiş olmayan Paradox veritabanı tercih edilmiştir. Raporlama sistemi ve rapor tasarım aracına sahiptir. Grafiksel raporlar ve dökümler almak mümkündür. Programlar arasında bir takım farklılıklar olmasına rağmen genel olarak hayvancılık işletmelerinde elektronik ortamda kayıt tutma amacıyla hazırlanan yazılım programları aşağıdaki kayıtları tutmaktadırlar. Pedigri bilgileri (Adı, Kulak Numarası, Anne Kulak Numarası, Baba Kulak Numarası v.b.) Doğum bilgileri (Doğum Tarihi, Doğum Ağırlığı v.b.) Tohumlama bilgileri ve takibi Kuruya çıkarma bilgileri 35

45 Üretilen süt ve et ürünlerinin bilgileri Sağlık bilgileri Laktasyon bilgileri Sürü giriş ve çıkış bilgileri Sığırların durumlarını takip etmek oldukça kolaydır. Basit bir yapıda finans bilgileri (satış ve satın alma). Otomasyon sistem bilgileri. Bu çalışmada; ağırlıklı olarak büyükbaş hayvancılık işletmelerinde işletmenin ekonomik, teknik ve finansal verilerinin birlikte tutulabileceği ve Türkiye nin AB üyeliği ve OTP sına uyumunda önemli bir alt yapı eksikliğini giderecek yazılım programının geliştirilmesi amaçlandı. 36

46 2. GEREÇ VE YÖNTEM 2.1 Gereç Bu programın geliştirilmesinde Intel Pentium 4 işlemciye, 3 GB hafızaya (Ram) 200 GB hard diske sahip bilgisayar kullanılmıştır. Bu bilgisayarda Windows XP işletim sistemi yüklü bulunmaktadır. Hayvancılık işletmelerinde teknik ve finansal verilerin tutulmasına yönelik yazılım programı geliştirilmesi amacıyla Borland Delphi 7.0 (Borland Delphi Enterprise Version 7.0) programlama dili kullanılmıştır. Sığırlara ait bilgilerin tutulması için Microsoft SQL Server veri tabanı kullanılmıştır (Microsoft SQL Enterprise Version 8.0). Bu programlama dili sayesinde verilerin programa klavye, barkod ve programa tanıtımı yapılabilen her türlü otomasyon (kartlı, chipli) sistemi ile uyumlu olarak aktarılmasını sağlamaktır. Delphi, Borland firmasının üretmiş olduğu, program yazmaya yarayan, saygınlık kazanmış, çok gelişmiş görsel programlama dilidir. Delphi ile veri tabanı uygulamaları veya diğer uygulamaları (Internet, Intranet, XML, HTML ve.net desteği) geliştirmek son derece kolaylaşmıştır. Bu özelliğinden dolayı ticari yazılım geliştirmede yaygın olarak kullanılmaktadır (Demirli ve İnan 2003). Görsel yazılım yaparken interface (arayüz) olarak kullanılmaktadır. Nesneye yönelik bir programlama (OOP-Object Oriented Programing) dilidir. Nesneye yönelik programlamada nesnelerin özellikleri ve metotları vardır. Özellikler, bir nesne ile ilgili bilgilerin tutulduğu alanlardır. Nesneye yönelik programlamanın en kolay yanı programın tasarımının bir resim yapıyormuşçasına kolay ve zevkli bir şekilde yapılmasıdır. Delphi IDE [Integrated Development Environment : Entegre Geliştirme Ortamı] bu dilde kod yazmamızı, kolayca windows arayüzleri oluşturmamızı, bir çok karmaşık işlemi, hazır nesnelerle rahatça halledebilmemizi sağlar (Pala,2003). Delphi programlama dili, Windows 98, Windows NT, Windows 2000, Windows XP, Windows Vista olmak üzere Microsoft firmasının 1995 yılından sonra çıkarmış olduğu tüm versiyonlarda çalışmaktadır. 37

47 2.2 Yöntem Delphi çalıştığında aşağıdaki ekran görüntüsü gelir. Şekil 2.1 Delphi programının ana menüsü Delphi genel olarak 4 bölümden oluşur. Bunlar: 1-) Component Palette, 2-) Form, 3-) Code Page 4-) Object Inspector dür Component Palette Component palette yani bileşen paletiniz, uygulamanızda kullanacağımız görsel ve görünmez elemanların, farklı sayfalara kullanım amaçlarına göre gruplanmış halde durdukları nesnedir. Delphi'yi çalıştırdığınızda, standart başlıklı sayfası seçili olarak gelir. Bu paletteki elemanları, uygulamanızın kullanıcı 38

48 arabirimini teşkil eden formların üzerine yerleştirilecek programınızın görselliği ile hem daha az uğraşmış hem de gerçek windows uygulamaları yazmış olursunuz (Pala 2003, Cantu 2003, Demirli ve İnan 2003) Şekil 2.2. Delphi programının Component Palette menüsü Form : Nesnelerin bırakılıp mouse ve klavye vasıtası ile kolayca ekran tasarımın yapıldığı yerdir. Program çalıştırıldığında ekrana gelen, kullanıcının gördüğü penceredir (Pala 2003). Şekil 2.3 Delphi programında hazırlanan örnek form 39

49 2.2.3 Code Page : Programın hazırlanması sırasında herhangi bir kodun yazılması gerektiğinde, bu kod forma ait.pas uzantılı dosyanın içine yazılır. Profesyonel yazılımlarda ekran görünümü hazırlandıktan sonra daha fazla zaman kod sayfasına ayrılmaktadır. Asıl işlemlerin yapıldığı yer burasıdır. Yazılan kodlar ne kadar düzenli ve doğru ise program o kadar kalitelidir (Pala, 2003, Cantu 2003). Şekil 2.4 Delphi programının kod sayfası (code page) Object Inspector: Nesnelerin özelliklerinin değiştirildiği, nesnelere ait olayların (komutların) verilip görüntülenebildiği menüdür. Projeyi derlemeden tasarım esnasında buradaki özellikler değiştirilerek forma yansımasını görmek mümkündür. Aşağıda butona ait özellikler verilmiştir (Pala 2003, Cantu 2003, Demirli ve İnan 2003). 40

50 Caption : Butonun başlığını, Cursor : Mouseun buton üzerindeki imlecini, Enabled : Butonun görevini yapması/yapmamasını, Font : Butonun yazı tipinin değiştirilmesini, Height : Butonun yüksekliğini, Hint : Açıklamasını (imleç üzerine geldiğinde), Left : soldan yerini, Name : Adını belirtir. Şekil 2.5 Delphi programının Object Inspector menüsü Microsoft SQL Server Profesyonel uygulamalarda günlük düzenli olarak rapor tutmak gerekmektedir. Bu yüzden, verileri daha sonra kullanmak amacıyla bilgisayarda saklamalıyız. Bilgisayara veri saklama işlemlerini düzenli bir tablo yapısına sahip olan veritabanı programlarıyla gerçekleştirebiliriz. SQL (Structured Query Language) veri tabanlarındaki verileri işlemek için kullanılan yapısal sorgulama dilidir. Microsoft SQL Server, SQL baz alınarak üretilen bir veritabanı sunucu yazılımıdır. Veritabanlarının oluşturulmasını ve yönetilmesini sağlar. Dünyadaki en güçlü ve en güvenilir veritabanı denilebilir. Verilerin organizasyonunu merkezi olarak yapan SQL Server client uygulamaların server üzerindeki verilere erişmesini de sağlar. Yani Ankara da bulunan bir şubeden İstanbul merkezde olan kayıtlara ulaşabilirsiniz. Bu yazılım yardımıyla veritabanlarında ki tüm işlemler yapılabilir. SQL ilişkisel veri tabanı yönetimidir (Relational Database Management System; RDBMS). Bunun sayesinde kayıtlar farklı yerlerden girilebilir aynı bilginin birden fazla girişine gerek kalmamaktadır. SQL veri tabanı kullanarak verilere daha hızlı ulaşılabildiği gibi, veri bütünlüğü, veri esnekliği, veri güvenliği de sağlanmış olur. Yedek almadan tutun da, bir tabloya veri girmeye varıncaya kadar her şey yapılabilir. Hızlı ve basit sorgulama işlemleri 41

51 yapabilir, içinde matematiksel (toplama, çıkarma, bölme, çarpma, ortalama, maksimunu bulma, minimunu bulma, sinüs, cosinüs v.b.) işlemleri hızlı ve otomatik yapar (Groff ve Weinberg,2003) Microsoft SQL Server Özellikleri Daha az çaba ve personel ile program geliştirilebilir. Verilerin bir bölümü veya tamamı çok kolay taşınabilir. Tablolu, satır/sütun yapısı, kullanıcılar için SQL dilini kolay anlaşılır kılmaktadır. SQL ifadelerinin yapısı basit İngilizce ye benzemesinden dolayı daha kolay öğrenilir ve anlaşılır. SQL in tek seferlik sorgu gücü sayesinde verilere daha hızlı erişilebilir. Çok kullanıcı desteği mevcuttur. Bir veritabanı geliştiricisi SQL kullanarak farklı kullanıcılara veritabanının yapısı ve içeriği farklı raporlar sunabilir. Veritabanının farklı kısımlarından gelen veriler ilgili anahtarla birleştirilerek kullanıcıya basit bir Excel deki gibi satır/sütun tablosu sunabilir. Güvenliğini sağlamak, içeriğini güncellemek, veriyi elde etmek gibi özellikleriyle kullanıcıların daha üretken olmasını sağlar. Veritabanının yapısı kolayca değiştirilebilir ve dinamik olarak genişletilebilir. Üstelik bu işlem kullanıcılar veritabanı içeriklerine erişim halindeyken de yapılabilir. Bu yapısı değiştirilirken veritabanına erişimi engelleyen statik veri tanımlama dillerine göre çok büyük bir avantajdır. İstemci/sunucu mimarisi kullanarak uygulamalar yapmak için doğal bir araçtır. Ticari hareketlerle ilgili verilerin tümü düzenli bir kayıt/alan formatına sahiptir. Web uygulamalarının daha kolay ve daha güvenli geliştirilmesine olanak sağlar (Groff ve Weinberg,2003). 42

52 2.2.7 Veri tabanının Hazırlanması Hazırlanan program dahilinde tek bir veri tabanı kullanılmaktadır. Bu veri tabanı birçok tablodan oluşmaktadır. Microsoft SQL Server kullanılarak veri tabanı yaratılmıştır. Veri dosyaları hazırlanırken kaydedilecek bilgilere uygun veri alanları oluşturulmakta, bu bölüme girilecek verinin tipi tanımlanmakta ve eğer gerekiyorsa bu bölümde yer alacak verinin üst değerleri belirlenmektedir. Bu veritabanı formatında alfasayısal verilerin girilmesi için VarChar, çok büyük olmayan tam sayıların girilmesi için Int, gerçek sayıların girilmesi için Number ve Float tarih verilerinin girilmesi için ise SmallDateTime veri alanı tipi kullanılmaktadır. Tablolar arası bağlantıları kurmak için anahtar alanlar tanımlanmıştır. Kayıtlara daha hızlı erişebilmek için indexler kullanılmaktadır. Kullanılan veritabanı sayesinde farklı (Örneğin Microsoft Excel, Microsoft Word, Microsoft Access gibi) ortamlara kayıtlar aktarılabilmektedir (İnan ve Demirli 2007,Uysal 2001, Groff ve Weinberg 2003). Veritabanına bağlı tablolar yaratılırken veri alanları oluşturulmaktadır. Verinin alanının tipi tanımlanmakta ve gerekiyorsa üst değerler belirlenmektedir. Aşağıdaki örnekte sığır tablosu görülmektedir. Burada sığırın adının tutulduğu alan ADI VarChar(50) NULL, satırıdır. Buradaki VarChar kelimesi bu alanın alfa sayısal bir alan olduğunu, parantez içindeki 50 rakamı da en fazla 50 karakterlik girişe izin verildiğini göstermektedir. Örnek tablo oluşturma cümlesi; begin transaction CREATE TABLE SIGIR ( SIGIR_ID Int IDENTITY(1,1) Not NULL, KULAK_NO VarChar(50) Not NULL, BARKOD VarChar(50) NULL, OZEL_NO VarChar(50) NULL, ADI VarChar(50) NULL, ANNE_KULAK_NO VarChar(50) NULL, 43

53 BABA_KULAK_NO VarChar(50) NULL, ANNE_IRK VarChar(50) NULL, BABA_IRK VarChar(50) NULL, CINSIYETI INT NULL, /*0=DİŞİ, 1=ERKEK*/ YETISTIRME_TURU INT NULL, TIPI VarChar(50) NULL, IRKI VarChar(50) NULL, RENGI VarChar(50) NULL, BOYNUZ_DURUMU VarChar(50) NULL, DAMIZLIK INT NULL,/*0 HAYIR, 1=EVET*/ BESILIK INT NULL,/*0 HAYIR, 1=EVET*/ EK_TANIM1 VarChar(50) NULL, EK_TANIM2 VarChar(50) NULL, DOGUM_TARIHI SmallDateTime NULL, DOGUM_SEKLI VarChar(50) NULL, DOGUM_METODU VarChar(50) NULL, DOGUM_AGIRLIGI FLOAT NULL, IKIZ INT NULL,/*0 HAYIR, 1=EVET*/ IKIZ_KULAK_NO VarChar(50) NULL, IKIZI_OLU INT NULL,/*0 HAYIR, 1=EVET*/ DEVLET_KAYIT_NO VarChar(50) NULL, DEVLET_KAYIT_ADI VarChar(50) NULL, ACIKLAMA VarChar(500) NULL, OLUSTURAN Int NULL, OLUS_TAR SmallDateTime NULL, DEGISTIREN Int NULL, DEGIS_TAR SmallDateTime NULL, constraint PK_SIGIR primary key (SIGIR_ID) ) create index X_SIGIR01 on SIGIR (KULAK_NO) create index X_SIGIR02 on SIGIR (OZEL_NO) create index X_SIGIR03 on SIGIR (ADI) create index X_SIGIR04 on SIGIR (BARKOD) 44

54 create index X_SIGIR05 on SIGIR (DOGUM_TARIHI) grant select on SIGIR to public commit transaction Kayıt programının geliştirilmesinde yazılacak programın Tarım ve Köyişleri bakanlığı tarafından yürürlüğe konulan Soykütüğü sisteminin yürütülebilmesi için gerekli olan kayıtların, düzenli ve bir örnek tutulabilmesini amaçlayan (Anonim, 2001) tebliğe uygun olması ve işletmelerde tutulması gerekli olan kayıtları da içerecek şekilde düzenlenmesi amaçlanmıştır Tutulması Gereken Asgari Kayıtlar: a) Soykütüğü sistemi içerisindeki bir inekten doğan hayvanların, sistemin gerektirdiği aşağıdaki bilgilerinin toplanması ve buzağının bilgi işlem merkezi tarafından Ek 1 deki gibi doğum bildirim formu ile belgelendirilmesi gerekir. Soykütüğü numarası Doğum tarihi Doğum tipi (normal, zor) Doğum şekli (tekiz, ikiz vb.) Ana ve baba no b) Her inek için laktasyonun başlamasını sağlayan ve süt verim denetlemesi sonuçlarının girilebilmesini sağlayacak buzağılama olayının aşağıdaki bilgileri içerecek şekilde tespiti yapılmalıdır. Buzağılama tarihi Buzağılama tipi (normal, zor) Buzağılama şekli (tekiz, ikiz vb.) 45

55 c) Soykütüğü sistemi içerisindeki her hayvanın tohumlanması ile ilgili aşağıdaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin oluşturulması gerekir. Tohumlanan hayvanın numarası Tohumlayan boğanın adı Tohumlayan boğanın numarası Tohumlama tarihi Tohumlama sayısı Tohumlayıcının adı soyadı veya kodu d) Soykütüğü sistemi içerisindeki bir işletmede bulunan hayvanların sürüden çıkışları durumunda aşağıdaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin oluşturulması gerekir. Hayvanın numarası Sürüden çıkış tarihi Sürüden çıkış sebebi: Damızlık satış, kasaplık satış, ölüm, diğer vb. Yukarıda sıralanan tutulması zorunlu kayıtlar esas alınmak kaydıyla hazırlanan programa ilave veriler eklenerek geliştirilmiştir. Araştırmada sağılan hayvanlara ait süt verimlerinin hesaplanmasında, İsveç yöntemi, Vogel yöntemi, Hollanda yöntemi ve Trapez yöntemine göre ayrı ayrı süt verimlerinin hesaplanmasına imkan tanıyan bir yol izlenmiştir. Bu amaçla kullanılan formüller (Yüksel ve ark, 2000; Turan, 2004) ve kısaltmaların açılımları aşağıda verilmiştir. 1-İsveç Yöntemi : n a LV = a k i ( A ) k 2 1 i 2-Vogel Yöntemi : n LV = a k i 46

56 3-Hollanda Yöntemi : LV = LS x GOSV a Burada GOSV = ( k i / n ) ve LS = na ( A ) 2 4-Trapez Yöntemi : LV = (A-1) k 1 + a [[ k 1 + k n + 2( k 2 + k k n-1 )] 2 Burada; LV, laktasyon verimini; n, kontrol sayısını; a, kontrol periyodunu; k i, herhangi bir kontrolde belirlenen süt verimini; k 1, ilk kontrolde belirlenen süt verimini; kn, son kontrolde belirlenen süt verimini; GOSV, günlük ortalama süt verimini; LS, laktasyon süresini; A, doğum-ilk kontrol arası süreyi (gün) ifade etmektedir (Turan, 2004). Araştırmada muhasebe kayıtlarının tam olarak tutulması ve oluşturulması için hayvancılık işletmelerinde daha önceden yapılan maliyet unsurlarını belirleyen çalışmalar (Kaymaz, 1995; Günlü, 1997; Demirkol, 2001) ile hayvancılık işletmelerinde maliyet muhasebesinin uygulanabilirliği üzerinde yürütülen çalışmalarda (Özkan, 2001) belirlenen noktalar göz önüne alınarak, Maliye Bakanlığının tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 1. sayılı Muhasebe Uygulama Genel Tebliğindeki 7A seçeneğine uygun olarak yazılım programı geliştirilmiştir (Anonim, 1992). Genel olarak aşağıda belirlenen ana hesap kodları (kebir hesapları) aşağıda sıralanmıştır /A Seçeneği 7/A seçeneği giderler yapıldıkları anda büyük deftere (defter-i kebir) ve yardımcı (muavin) deftere işlenmesi esasına dayanır. Buna fonksiyon esası denir. Maliyetler sınıflarına göre büyük ve yardımcı deftere kaydedilir. 7/A seçeneğinde giderler kebirde fonksiyon hesabına göre belirlenmiştir. 7/A seçeneğinde hesaplar gider hesapları, gider yansıtma hesapları ve fark hesapları olarak üç ana gruba ayrılır (Kartal 2007, Akdoğan 1994). 47

57 Giderler fonksiyon esaslarına göre büyük defterde, gider çeşitleri ve gider yerlerine göre yardımcı defterde izlenmektedir (Akdoğan 1994). Dönem içindeki üretim giderleri, gider hesaplarında izlenir. Fiili maliyetler uygulandığında önceden saptanmış maliyet sistemine göre, gider hesaplarındaki toplam giderlerin tümü yansıtılarak yansıtma hesaplarında izlenir. Fiili giderler ile önceden saptanmış giderler arasındaki farklar, fark hesaplarında izlenir (Akdoğan 1994). Kullanılan Maliyet Hesapları: 700 MALİYET MUHASEBESİ BAĞLANTI HS 701 MALİYET MUHASEBESİ YANSITMA HS 710 DİREKT İLKMADDE VE MALZ.GİDER. 711 DRK.İLKMADDE VE MALZ.YANSIT.HS 712 DRK.İLKM.VE MALZ.FİYAT FARKI 713 DRK.İLKM.VE MALZ.MİKTAR FARKI 720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 721 DRK.İŞÇ.GİDR.YANSITMA HESABI 722 DİREKT İŞÇİLİK ÜCRET FARKLARI 723 DRK.İŞÇ.SÜRE (ZAMAN) FARKLARI 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 731 GEN.ÜRT.GİDR.YANSITMA HESABI 732 GEN.ÜRT.GİDR.BÜTÇE FARKLARI 733 GEN.ÜRT.GİDR.VERİMLİLİK FARKL. 734 GEN.ÜRT.GİDR.KAPASİTE FARKLARI 740 HİZMET ÜRETİM MALİYETİ 741 HİZ.ÜRT.MALİY.YANSITMA HESABI 742 HİZ.ÜRT.MALİYETİ FARK HESAPLAR 750 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDRL. 751 ARAŞ.VE GELİŞ.GİD.YANSITMA HS. 752 ARAŞ.VE GELİŞ.GİDER FARKLARI 760 PAZARLAMA,SATIŞ VE DAĞIT.GİDR. 761 PAZ.SAT.DAĞ.GİDER.YANSITMA HS. 762 PAZ.SAT.DAĞ.GİDER.FARK HESABI 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 771 GEN.YÖNT.GİDER.YANSITMA HESABI 772 GEN.YÖNT.GİDER FARKLARI HESABI 780 FİNANSMAN GİDERLERİ 781 FİN.GİDERLERİ YANSITMA HESABI 782 FİN.GİDERLERİ FARK HESABI 790 İLKMADDE VE MALZEME GİDERLERİ 791 İŞÇİ ÜCRET VE GİDERLERİ 792 MEMUR ÜCRET VE GİDERLERİ 793 DIŞARDAN SAĞLANAN FAYDA VE HİZ 794 ÇEŞİTLİ GİDERLER 48

58 795 VERGİ,RESİM VE HARÇLAR 796 AMORTİSMANLAR VE TÜKENME PAYL. 797 FİNASMAN GİDERLERİ 798 GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA HS. 799 ÜRETİM MALİYET HESABI Kısaca Üretim Fişleri Üretime Çıkış Fişi 710 DİREKT İLKMADDE VE MALZ.GİDER. xxx 150 İLK MADDE VE MALZEME xxx Üretime Çıkış Yansıtma Fişi 711 DRK.İLKMADDE VE MALZ.YANSIT.HS xxx 721 DRK.İŞÇ.GİDR.YANSITMA HESABI xxx 731 GEN.ÜRT.GİDR.YANSITMA HESABI xxx 710 DİREKT İLKMADDE VE MALZ.GİDER. xxx 720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ xxx 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ xxx Direkt Maliyet Fişi 151 YARI MAMULLER ÜRETİM xxx 711 DRK.İLKMADDE VE MALZ.YANSIT.HS xxx Endirekt Maliyet Fişi 151 YARI MAMULLER ÜRETİM xxx 721 DRK.İŞÇ.GİDR.YANSITMA HESABI xxx 731 GEN.ÜRT.GİDR.YANSITMA HESABI xxx İmalat Giriş Fişi 152 MAMULLER xxx 151 YARI MAMULLER ÜRETİM xxx 49

59 3. BULGULAR Bugüne kadar yapılan çalışmalar göz önüne alınarak yeni bir yazılım programı tasarlanmıştır. Bu tasarım ile hayvancılık işletmelerinde özellikle süt sığırcılığı yapan işletmelerde verilerin sistemli bir şekilde ve fonksiyonel olarak kayıt altına alınması hedeflenmiştir. Bu tasarıda ayrıca Türkiye nin AB ile entegrasyonu aşamasında önemli bir açığı ortadan kaldırması hedeflenen finansal kayıtların da tutulması amaçlanmıştır. Yukarıda kısaca özetlenen hedeflere yönelik olarak bu yazılım aşağıda ana hatları ile gösterilmiştir. Programa şekil 3.1 de görülen giriş ekranı menüsünden kullanıcı adı ve şifresi ile programa giriş yapılır. Bu ekranda kullanıcı yetkisine göre menüler aktif ya da pasif olmaktadır. Böylece kullanıcı, yetkisi dahilinde kayıt okuma, kayıt girme ve kayıt değiştirme işlemleri yapabilmektedir. Bu özellik kullanıcıların yetkileri dahilinde verilere erişimini sağlamaktadır. Aynı zamanda kayıtları oluşturan kullanıcı, değiştiren kullanıcı ve tarihleri takip edilebilmektedir. Programa giriş yapıldıktan sonra şekil 3.2 de görülen programın ana menüsü ekrana gelmektedir. Şekil 3.1 Yazılan programın giriş ekranı 50

60 Şekil 3.2 Yazılan programın ana menüsü. 3.1 Sürü Yönetimi Modülü Sürü ve sığır bilgilerinin bulunduğu modüldür. Burada yeni sürü ve sığır tanımları yapılır. Ayrıca sığırlara ait, sağım bilgileri, ölçü bilgileri, aşı bilgileri, hastalık bilgileri ve tohumlama bilgileri girilir. Girilen bilgilere yönelik çeşitli raporlar alınır. Aşağıda Sürü Yönetimi modülünde kullanılan birkaç ekran anlatılmıştır Toplu Hareket ve Uyarılar Ekranı Programa giriş yapıldıktan sonra şekil 3.3 deki toplu hareket ve uyarılar ekranı gelmektedir. 51

61 Şekil 3.3 Toplu Hareket ve Uyarılar ekranı Bu ekran ile izlenen günde sürü veya ahır bazında o gün kızgınlık göstermesi muhtemel hayvan(lar)ın listesi, muayene edilecek hayvanlara ait liste, kuruya çıkarılacak hayvanlara ait liste, tahmini doğum tarihine gelmiş hayvanlar, gebe kalmayan hayvanlar, hasta hayvanlara uygulanacak ilaç ve tedaviler vb listelenmektedir. Bu ekran sürünün veya bireysel olarak her hayvanın uzaktan takip ve kontrolüne de imkan tanımaktadır. Programda istenildiği anda bu bilgiler e-posta ve kısa mesaj olarak uyarı yapabilme alt yapısı mevcuttur. Program bu özelliği ile işletme sahipleri ve yöneticileri arasında ve/veya işletmeye teknik destek ve danışmanlık yapan kişiler arasında koordinasyon ve iletişim sağlama özelliğine sahiptir. Diğer bir ifadeyle sürü veya işletme uzaktan kontrol ve takip edilebilme şansına da sahiptir Sürü Kartı Formu Bu forma ulaşmak için Sürü Yönetimi menüsündeki Sürü Bilgileri seçeneği tıklanmaktadır. Ekrana gelen Sürü Listesi formundan ya Yeni tuşuna tıklanarak ya da ilgili sürüyü seçip Aç tuşuna tıklanarak işlemler yürütülür. Hazırlanan bu formun amacı, sürüye ait bilgilerin tutulmasıdır. Bu forma sürü kodu, 52

62 sürü adı, iletişim bilgileri, sürünün yetkilileri gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, SIGIR_SURU adlı veri tablosuna kaydedilmektedir. Şekil 3.4 Sürü Kartı Bu özellik sayesinde aynı işletmenin birden fazla sayıdaki veya bölgedeki işletmelerini veya farklı özellikteki sürülerini bir arada takip ve kontrol edebilme imkânı sağlanmaktadır. Farklı sayıdaki işletmeleri takip etmekte olan Veteriner Hekim, Zooteknist ve Teknisyenler açısından önemli bir kolaylıktır Sığır Kartı Formu Bu forma ulaşmak için Sürü Yönetimi menüsündeki Sığır Bilgileri seçeneği tıklanmaktadır. Ekrana gelen Sığır Listesi formundan ya Yeni tuşuna tıklanarak ya da ilgili sürüyü seçip Aç tuşuna tıklanır ve yapılacak olan işlemler yürütülür. Hazırlanan bu formun amacı, sığıra ait bilgilerin tutulmasıdır. Bu form Tarım ve Köyişleri Bakanlığının yayınlamış olduğu Tebliğ ile bire bir uyumlu olmak üzere hayvansal üretimde hayvanlara ait tutulması gerekli olan bütün özelliklerin kayıt edildiği formdur. Bu forma kulak numarası, anne kulak numarası 53

63 baba kulak numarası, doğum tarihi, cinsiyeti, ırkı gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, SIGIR, SIGIR_SURU adlı veri tablolarına kaydedilmektedir. Şekil 3.5 Sığır Kartı ekranı Bu formda kullanıcılara bir yandan hayvanlarını hayvan kayıt sistemindeki resmi kulak numarası ve işlemleri ile kayıt ve takip edebilme, diğer yandan kendi işletme ve sürü ıslah amacıyla farklı isim ve kulak numarası ile takip edebilme imkanı tanımaktadır. Bu karta işletme sahip veya takip edicileri tarafından programda veya işletmede olmayan yeni ırk, tür veya tip hayvanların işletmeye gelmesi halinde bunların program tarafından tanınmasını sağlayan genel tanımlar ekranı vasıtasıyla buraya dahil edilmelerine imkan tanınmıştır. Ekrandaki diğer bilgiler menüsüne ilgili hayvana ait istenilen notlar düşülebilmektedir. Bu notlar üretici veya kullanıcılara program harici istediği bilgi notlarını girmesine imkan sağlamaktadır. 54

64 3.1.4 Süt Sağım Bilgileri Ekranı Şekil 3.6 da süt sağım bilgileri ekranı görülmektedir. Bu ekrana veri girişleri klavye yardımıyla yapılmaktadır. Bu formda hayvanın kulak numarası, adı, % yağ, % protein değerleri girilmekte veya ilgili sürü veya hayvana ait verim değerleri girilebilmektedir. Eğer ilgili işletmede otomasyon alt yapısı var ise, ilgili alt yapıdan faydalanılarak süt verim bilgilerinin otomasyondan otomatik olarak programa aktarılabilme imkanı vardır. Şekil 3.6 Süt Sağım Bilgileri Girişi Ekranı Süt Verimi Raporları: Süt verimlerine ait çeşitli parametrelerin hesaplanabilmesi amacıyla yaygın olarak kullanılan İsveç, Vogel, Hollanda ve Trapez yöntemleri ile laktasyon verimi hesaplanmış ve bu sonuçlar ile karşılaşılmıştır. Aşağıda ilgili ekranlar şekil 3.7 de ve Hollanda metoduna göre hesaplanmış veriler şekil 3.8 de gösterilmiştir. 55

65 Şekil 3.7 Süt Verimi Raporları Şekil 3.8 Hollanda Yöntemine Göre Süt Verimi Raporu 56

66 Program sayesinde hayvana ait her türlü vücut ölçülerinin girilebileceği bir form düzenlenmiştir. Bu forma hayvana ait bilgiler, kulak numarası ve tarih esas alınarak girilmektedir. Bu ekran sayesinde hayvana ait ölçü bilgileri hayvanların büyüme dönemleri ve vücut kondisyonları hakkında bilgi edinmek istendiği durumlarda, sürü ve hayvan bazında takip edebilmeyi sağlamaktadır. Bu ekranın raporlama özelliklerinden yararlanılarak sürüye ait basit tanımlayıcı istatistikler hazırlanabilir. Bu ekran erkek hayvanların besi performansının takibine de imkan tanımaktadır. Şekil 3.9 Sığır Ölçü Girişi Sürü Sağlığı Takip Formları Hazırlanan yazılımda, ilgili işletmenin hayvan sağlığına ait bilgiler iki alt menü aracılığıyla takip edilebilmektedir. Bu amaçla sürüye ve/veya hayvana yapılan koruyucu aşılamalar şekil 3.10 daki aşı bilgileri formunda tutulmaktadır. Şekil 3.11 de hasta hayvanlara ait veriler tutulmaktadır. Bu veriler ile hayvanın bazı temel hastalık bilgileri, müdahale eden kişi, tanı, yapılan tedavi ve kullanılan ilaçlar hakkındaki bilgiler kayıt altına alınmaktadır. Özellikle artan tüketici bilinçlenmesi 57

67 ve çiftlikten sofraya gıda güvenliği kapsamında bu bilgiler hayvanın geçmişi ve hayvana uygulanan ilaçlardaki kalıntı süresi ve ihtimalini bertaraf etme ve bu konudaki üreticinin yanılgı paylarını en aza indirebilme imkanı tanımaktadır. Şekil 3.10 Aşı Girişi 58

68 Şekil 3.11 Hastalık Girişi Tohumlama Bilgileri Girişi Toplu uyarı ve hareketler ekranının dışında, her bir hayvana ait tohumlama bilgilerinin girişinin yapıldığı ekrandır. Bu ekran sayesinde hayvana ait daha önceki tohumlama bilgilerini de izlemek mümkündür. Bu ekranda hayvanın geçmiş dönemlere ait tohumlama bilgilerini de bir arada görmek mümkündür. Ekranda tarih, kulak numarası, durumu, baba kulak numarası vb bilgiler kolayca takip edilebilmektedir. Bu ekrandan elde edilen bilgiler aşağıda şekil 3.12 de verilen tohumlama izleme ekranı vasıtasıyla Excel dosyası şeklinde bir araya getirilebilmekte ve istenilen amaçlar doğrultusunda verilerden faydalanmak, sürü veya hayvan hakkında detaylı bilgiler üretmek ve kullanmak mümkündür. 59

69 Şekil 3.12 Tohumlama Bilgi Girişi Şekil 3.13 Tohumlama İzleme 60

70 Yukarıdaki şekilde gösterilen ekrandaki her alana göre, örneğin; tarih, baba kulak no, ana kulak no, gebelik durumu, vb ekranda görülen her bir alana göre filtreleme, sıralama, gruplama yapılabilmektedir. Ayrıca sadece istenilen alanlar seçilerek istenmeyen alanlar alan seç butonundan seçilmek suretiyle kaldırılabilir. Bu Excel formatındaki ekran Excel dosyasına aktarılarak, üzerinde istenilen işlemler yapılabilir. Bu özellik dışarıya veri aktarma olanağı sağladığı için verilerin başka ıslah ve seleksiyon amaçlı programlara naklini kolayca sağlayabilmektedir. Hazırlanan yazılım programında yukarıda anlatıldığı şekilde sağım bilgileri izleme ekranı oluşturulmuştur (şekil 3.14.). Şekil 3.14 Sağım Bilgileri İzleme Bu izleme ekranında, sürüye ve hayvana ait süt verilerini toplu olarak bir arada izlemek, sürü ortalamalarını belirlemek, gruplamak, sıralamak ve istenmeyen alanları kaldırmak mümkündür. 61

71 Şekil 3.15 Sığır Listesi Raporu Yukarıdaki şekil 3.15 de sığır listesi raporu görülmektedir. Bu raporda sürü kodu, sürü adı, hayvana ait kulak numarası adı, anne kulak numarası, baba kulak numarası ve cinsiyet bilgileri bulunmaktadır. İstenilirse bu rapora daha fazla farklı alanlar eklenebilir veya daha farklı raporlar hazırlanabilir. 62

72 Şekil 3.16 Pedigri Raporu Yukarıdaki şekil 3.16 da kulak numaralı hayvana ait pedigri raporu görülmektedir. Bu rapor sayesinde hayvanın iki kuşak öncesini, babadan kardeşlerini ve anadan kardeşlerini toplu bir şekilde görmek mümkündür. 63

73 Şekil 3.17 İnek Tohumlama Listesi Raporu Şekil 3.17 de sığır tohumlama listesi görülmektedir. Bu rapora bakarak sığırın şimdiye kadar kaç defa tohumlandığını ve kaç defa doğum yaptığını görmek mümkündür. Aşağıda görülen şekil 3.18 de sığır servis periyotları görülmektedir. Şekil 3.18 Servis Periyodu Raporu 64

74 Yazılan programda grafiksel ekranlar mevcut olup bunlar program dışına resim formatında alınarak kaydedilebilmekte ve çıktısı alınabilmektedir. Grafiklerin renk ayarlarını kullanıcı kendisi yapabilmektedir. Şimdilik üç boyutlu Line (Çizgi), Bar (Dikey Çubuk), Pie (Pasta) şeklinde grafiksel raporlar alınabilmektedir. Ama istenirse diğer grafiksel raporların hazırlanabilmesi mümkündür. Şekil 3.19 İşletme Süt Verim Grafiği 65

75 Şekil 3.20 İşletme Süt Verim Grafiği Şekil 3.21 İşletme Süt Verim Grafiği 66

76 3.2 Muhasebe Modülü Muhasebe; işletmenin mali işlemlerini sınıflandırarak kaydeden, kaydedilen bilgilere istinaden ilgili kişi ve kurumlara raporlar sunan bir bilgi sistemidir. Muhasebe, para ile ifade edilen işlemlere ait bilgileri kaydetmekte, bu bilgileri belirli ve anlamlı bir şekilde sınıflandırmakta ve mali raporlar şeklinde özetlemektedir. Bu bilgilere ait analiz ve yorumlar katmaktadır (Cemalcılar ve ark. 2007). İşletmeler farklı sektörlerde, farklı büyüklüklerde ve farklı koşullarda faaliyet göstermektedir. İşletmeler ilgili kişi ve kuruluşlara mali raporlar vermek zorundadır. İlgili kişi ve kuruluşların, raporları daha kolay anlayabilmeleri için, belirli kural ve kavramlara uygun olarak hazırlanması gerekmektedir. Bunun için de tek düzen muhasebe sistemine ihtiyaç duyulmuştur. Muhasebenin temel kavramları ve genel kabul görmüş muhasebe politikalarına dayalı olarak hesap çerçevesi, raporlama ve terminolojide sağlanan birlikteliğe tek düzen muhasebe sistemi denir. Hazırlanan bu yazılım ile yazılımı kullanacak olan işletmenin varlıklarında, sermayesinde ve borçlarında meydana gelen değişiklikleri kolayca takip etmek mümkündür. Programın saha denemelerinde kullanılan bir işletmeye ait verilerden oluşturulan gelir tablosu, günlük işlemlere ait veriler ve mali tablo örnekleri şekil 3.22 ve şekil 3.23 olarak verilmiştir. 67

77 Şekil 3.22 Ayrıntılı Bilanço Şekil 3.23 Ayrıntılı Gelir Tablosu 68

78 Şekil 3.24 Buzağı Kayıt Fişi Şekil 3.25 Buzağı Ölüm Fişi 69

79 Şekil 3.26 Yem Alış Fişi Şekil 3.27 İnek Satış Fişi Maliyet Muhasebesi: Ürün ve hizmetlerin maliyetlerini saptamak, maliyetleri kontrol altına almak, karlılığı ölçmek, oluş yerleri ve ilgili oldukları mal ve hizmet cinsleri bakımından belirlenip izlenmesini sağlayan bilgi sistemine maliyet muhasebesi denir 70

80 (Cemalcılar ve ark. 2007; Kartal 2007 ). Kısaca maliyet muhasebesi üretim maliyetlerinin ölçülmesi, kontrolü ve raporlanmasıdır (Akdoğan 1994). Şekil 3.28 Maliyet Fişi Şekil 3.29 Maliyet Fişi 71

81 3.2.2 Maliyet Muhasebesinin Amaçları Maliyet muhasebesinin amaçları; Mamullerin birim ve toplam maliyetlerini saptamak Stok değerlerini hesaplamak Maliyetlerin kontrolüne yardımcı olarak giderleri azaltmak Planlamaya (bütçeye) yardımcı olmak Özel kararlara yardımcı olmaktır (Kartal 2007, Akdoğan 1994). Tek Düzen Muhasebe Sistemine göre geliştirilmiştir. İçerisinde hesap planı tanımlanır, yevmiye fişlerinin girişi yapılır, bilanço ve gelir tablosu alınır, çeşitli muhasebe raporları alınabilir. Aşağıda muhasebe modülünde kullanılan birkaç ekran anlatılmıştır Hesap Planı: Bu forma ulaşmak için Muhasebe menüsündeki Hesap Planı seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmeye ait hesap bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma hesap adı, hesap kodu gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, HESAP_PLANI, adlı veri tablosuna kaydedilmektedir yılı itibarıyla yürürlüğe giren bir kanunla Türkiye Cumhuriyeti genelinde hesap planları standart hale getirilmiştir. Hesaplar kebir hesap (ana hesap) düzeyinde aynıdır. Size daha kolay kullanım ve sorunsuz muhasebe çözümleri sunmak için, hesap planı gibi hiyerarşik yapıdaki kayıtlar ağaç yapısı (Windows gezgini) biçiminde izlenmektedir. 72

82 Şekil 3.30 Hesap Planı. Kısa yollar veya farenin sağ tuşu vasıtası ile yeni hesaplar tanımlanabilir. Yeni hesabın tanımlanması veya mevcut hesabın özelliklerinin değiştirilmesi aşağıdaki ekran vasıtası ile yapılır. Şekil 3.31 Hesap Kartı. 73

83 3.2.4 Muhasebe Fiş İşlemleri: Bu forma ulaşmak için Muhasebe menüsündeki Fiş İşlemleri alt menüsünü seçip Yevmiye Fişi seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmede muhasebe fişlerine ait hesap bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma; Fiş No, Fiş Tarihi, Hesap kodu, Hesap adı, Borç tutarı, Alacak tutarı gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, FIS_BASLIGI, FIS_SATIRLARI adlı veri tablolarına kaydedilmektedir. Mahsup, Tahsil, Tediye, Açılış ve Kapanış olarak 5 ayrı fiş tipi vardır. Şekil 3.32 Fiş İşlemleri 3.3 Stok-Cari Modülü Türk mevzuatlarına göre stok ve cari (finans) işlemlerinin yapıldığı modüldür. Cari (Müşteri-Satıcı) ve stok kartları tanımlanır. Alış faturası, satış faturası, giriş irsaliyesi, çıkış irsaliyesi ve cari hareketler girilir. Girilen bilgilere yönelik çeşitli raporlar alınır. Aşağıda Stok-Cari modülünde kullanılan birkaç ekran anlatılmıştır. Muhasebe modülü ile entegre çalışmaktadır. Buradan girilen kayıtlar otomatik olarak muhasebeleştirilebilir. 74

84 3.3.1 Cari Hareket Bu forma ulaşmak için Stok-Cari menüsündeki Cari Hareket seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmeye ait müşteri ve satıcılarına ait ödeme ve tahsilât bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma Cari Kodu, Cari Adı, ünvanı, borç tutarı, alacak tutarı gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, CARI_HAREKET adlı veri tablosuna kaydedilmektedir. Şekil 3.33 Cari Hareket Alış Faturası Bu forma ulaşmak için Stok-Cari menüsündeki Alış Faturası seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmeye ait alış faturası bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma fatura tarihi, fatura no, açıklama, stok kodu, stok adı ve birimi gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, STOK_HAREKETLERI_BASLIGI, STOK_HAREKETLERI_SATIRLARI adlı veri tablosuna kaydedilmektedir. 75

85 Şekil 3.34 Alış Faturası Satış Faturası Bu forma ulaşmak için Stok-Cari menüsündeki Satış Faturası seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmeye ait satış faturası bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma fatura tarihi, fatura no, açıklama, stok kodu, stok adı ve birimi gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, STOK_HAREKETLERI_BASLIGI, STOK_HAREKETLERI_SATIRLARI adlı veri tablosuna kaydedilmektedir. 76

86 Şekil 3.35 Satış Faturası 3.4 Demirbaş Modülü Türk mevzuatlarına göre Demirbaş işlemlerinin yapıldığı modüldür. Demirbaş kartları tanımlanır. Amortisman ve değerleme hareketleri girilir. Girilen bilgilere yönelik çeşitli raporlar alınır. Aşağıda Demirbaş modülünde kullanılan birkaç ekran anlatılmıştır. Muhasebe modülü ile entegre çalışmaktadır. Buradan girilen kayıtlar otomatik olarak muhasebeleştirilebilir Demirbaş Kartı Bu forma ulaşmak için Demirbaş menüsündeki Demirbaş Kartı seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmedeki demirbaşların bilgilerinin tutulmasıdır. Bu forma demirbaş kodu, demirbaş adı, amortisman süresi, amortisman değeri gibi bilgiler girilmektedir. Bu bilgiler, DEMIRBAS ve DEMIRBAS_ENTEGRASYON adlı veri tablolarına kaydedilmektedir. Demirbaşlar işletmeye ait binalar, taşıtlar olabileceği gibi sığırlar da olabilir. Bu kart 77

87 üzerindeki bilgilere göre amortisman ve değerleme işlemleri yapılır. O yüzden kayıtların doğru girilmesi son derece önemlidir. Şekil 3.36 Demirbaş Kartı Amortisman Bu forma ulaşmak için Demirbaş menüsündeki Amortisman seçeneği tıklanmaktadır. Hazırlanan bu formun amacı, işletmedeki demirbaşların amortisman bilgilerinin tutulmasıdır. Amortisman yıllık olabildiği gibi dönemlik de (geçici vergi dönemleri) olabilir. Amortisman bilgileri, DEMIRBAS_HAREKET adlı veri tablosuna kaydedilmektedir. İşletmeye ait tüm demirbaşların (binalar, taşıtlar, sığırlar gibi) amortismanı bu ekranda yapılır. 78

88 Şekil 3.37 Amortisman Ekranı 79

89 4. TARTIŞMA Türkiye de özellikle hayvansal üretimde entansif üretimin yaygınlaşmaya başlaması ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak bilgisayar destekli kayıt sistemleri ve sürü sağlığı programlarının yavaş da olsa yaygınlaşmaya başladığı görülmektedir. Oysa gelişmiş ülkelerde örneğin İtalya da 1991 yılında yürütülen bir çalışmada piyasada kullanılan 14 farklı program karşılaştırılmış ve bu programların işletme ve sürü yönetimine olası etkileri tartışılmıştır (Battia ve ark. 1991). Benzer şekilde İngiltere de yürütülen bir çalışmada 562 süt sığırcılığı işletmesinin % 62 si en az bir veya daha fazla bu amaçla hazırlanmış programı kullandıklarını bildirmişlerdir (Guilhermino ve Esslemont, 1993). Hayvancılık sektöründe elektronik ortamda kayıt tutmanın yaygınlaşması ve bu alanda yapılan yazılım ve otomasyon işlemlerinin yaygınlaşması ile birlikte araştırıcılar, kullanılan sistemlerin etkinliğini ve işletmelere etkilerini araştırmakta ve bu alanda farklı öneriler ve çözüm önerileri üzerinde bulunarak sistemlerin iyileştirilerek teknik ve ekonomik etkinliğin arttırılması üzerine çalışmaktadırlar (Domecq ve ark. 1991; Udomprasert ve Williamson 1990). Geliştirilen yeni nesil programlarda ise işletmelerde kayıt tutmanın yanında, tutulan kayıtlardan analitik olarak yararlanabilmenin yolları aranmaktadır. Bu amaçla yapılan yazılımlarda süt kalitesi, hayvanların yeterli ve dengeli beslenmeleri, koruyucu hekimlik için önemli bir analitik araç olarak faydalanılma yolları aranmaktadır (Moon ve ark. 2007). Oysa Türkiye de hayvancılık işletmelerinde kayıtların elektronik ortamda tutulması oldukça sınırlıdır. Uygulamanın yaygınlaşması için önemli adımlar atılması gerektiği anlaşılmaktadır. Son yıllarda uygulamaya konulan hayvan kayıt sistemi bu anlamda önemli bir gelişme ve alt yapının oluşturulabilmesi açısından olumlu bir adımdır. Geliştirilen bu yazılım programı ile sürü yönetiminde önemli olan klasik kayıtların oldukça rahat bir şekilde tutulabileceği bir yazılımın rahatlıkla yapılabileceği ortaya konulmuştur. Program bazı yurt dışı örneklerinde olduğu gibi 80

90 mümkün olduğu ölçüde teknik ve finansal anlamda veri girişi ve işletme takibini kolaylaştırabilecek alt yapı ve tasarıma sahiptir (Şekil 3.2). Otomasyon programlarının yaygınlaşması nedeniyle yeni yetiştirme ve sürü yönetimi amacıyla hazırlanan yazılım ve uygulamaların buna uygun olarak ayarlanması ve şartlara adapte edilmesi gerektiği ileri sürülmekte ve bunun bir zorunluluk olduğu bildirilmektedir (Wade, 2006). Hazırlanan yeni yazılım programı sığır kartı ve sürü kartı modülleri klasik kayıtların tutulmasına imkân tanımaktadır. Bunun yanı sıra oluşturulan izleme ekranı vasıtasıyla kullanıcılar tarafından oldukça farklı amaç ve istekler için kullanılabilme imkânı da sağlamaktadır. Tüm hayvancılık işletmelerinde işletme karlılığı ile etkili bir sürü ve işletme yönetimi arasında doğrudan ilişki söz konusudur. Dolayısıyla karlı ve verimli hayvansal üretimde işletme kayıtlarının düzenli olarak tutulması ve bunlardan yararlanılarak gerekli önlem ve müdahalelerin yapılması oldukça önemlidir. Hazırlanan yazılım ile önemli verim parametreleri örneğin, ilk buzağılama yaşı, buzağılama aralığı, vb parametreler oldukça kolay bir şekilde ve istenilen amaca uygun izleme ekranlarından takip edilebilmektedir. Bu uygulamalarla etkili sürü yönetimi sağlanarak işletmelerde önemli karlılık ve verimlilik artışları sağlanabilir. Örneğin; süt sığırcılığında ilk buzağılama yaşının kabul edilebilir düzeyden (24 ay) sapmasının, hayvan başına en düşük 90,21 YTL en yüksek 136,52 YTL arasında ilave yem gideri artışına neden olduğu bildirilmiştir. Buzağılama aralığının 14 aylık kabul edilebilir süreden sapması ile araştırmanın yürütüldüğü 5 farklı Tarım İşletmesinde buzağı kaybı açısından maliyetin 580 YTL ile YTL arasında değiştiği bildirilmiştir. İncelenen bu özelliğin laktasyon bakımından işletmelere olan kaybının ise hayvan başına ortalama 59 YTL ile 88 YTL arasında olduğu bildirilmiştir. Araştırıcılar gerçekleşen laktasyon sayısı, hayat süresi ve beklenen laktasyon sayısı üzerinden laktasyon kaybına ilişkin olarak yapılan ekonomik analiz sonuçlarına göre sürüdeki birey başına bu kayıpların en düşük olarak gerçekleştiği işletmede 240 YTL, en yüksek kaybın gerçekleştiği işletme için ise 451 YTL olarak gerçekleştiğini bildirmişlerdir (Kumuk ve ark. 1999). Yapılan bir başka çalışmada buzağılama aralığının 13, 14, 15, 16 ve 17 aya uzamasının 1. laktasyondaki sığırlar için sığır başına maliyeti sırasıyla 26, 66, 113, 81

91 163, 217 $/yıl/inek olduğu bildirilmiştir. Bu kayıpların laktasyon sayısının artması ile birlikte örneğin 6-8. laktasyonda, kayıpların 38 $ dan başlayıp 486 $ civarlarına yükseldiği bildirilmiştir (Dijkhuizen ve Morris, 1997). Yapılan bu çalışmalar etkili sürü yönetimi ile işletmelerde önemli karlılık ve verimlilik artışlarının gerçekleştirilebileceğini ortaya koymaktadır. İsviçre de 2006 yılında yürütülen bir çalışmada 1000 adet süt sığırcılığı işletmesinde yapılan saha çalışmasında etkili kayıt tutma, otomasyon ve bilgi sistemlerinden faydalanmak amacıyla yapılan yatırımlar sonucu sağlık giderlerinde % 20 oranında bir azalma tespit edildiğini, buna karşılık hayvan başına yıllık 100 İsviçre Frangı tasarruf sağlanabileceği bildirilmiştir (Holl ve ark. 2007). Hazırlanan yazılım programı küçük ölçekli işletmeler dahil her türlü işletmede oldukça düşük sayılabilecek bir ilave yatırım maliyeti ile etkili sürü yönetimi ve işletme yönetimine katkı sağlayarak, işletmelerin ekonomik performansına önemli katkı yapmanın mümkün olduğunu ortaya koymaktadır. Türkiye de hayvancılık işletmelerinde bilgisayar destekli kayıt tutma ve otomasyon sistemleri daha ziyade büyük ölçekli işletmelerde kullanılmaktadır. Oysa yapılan çalışmalarda bu tip sistemlerin küçük ölçekli işletmelerde de kullanılabileceği ve bu kullanımın işletmelerin teknik ve ekonomik parametrelerine olumlu katkı yapabileceği bildirilmiştir (Pharo verk. 1990; Obritzhauser, 1994). Hayvansal üretimde özellikle piyasa için üretim yapan işletmelerde bu uygulama daha hızlı artma eğilimindedir. Ancak; kayıt tutma ve sürü idaresi konusundaki bu tür uygulamaların yaygınlaşması için kullanılacak yazılım programlarının yetiştiricilerin eğitim düzeyi ve kültürel alt yapısına uygun olarak hazırlanması gerekir. Bu tür yazılım programları her şeyden önce fonksiyonel ve ekonomik olarak da cazip hale getirilmelidir. Bu alanda yazılmış programlar gün geçtikçe artmaktadır. Bu alanda yazılmış bir program aşağıda kısaca değerlendirilmiştir (Turan, 2004). 82

92 Şekil 4.1 Sığır kayıt sisteminin ana menüsü. 83

93 Şekil 4.2 Sığır kayıt sistemi programında süt verim kontrol kayıtları ekranı. Bu program kısaca değerlendirildiğinde; Windows tabanlı olarak Borland C++ Builder dili kullanılarak ve bilimsel destek alınarak yazılmış bir programdır. 84