ORTA TOROSLARDA (SEYDİŞEHİR- GÜLNAR) KARSTLAŞMA TİPLERİ

Transkript

1 ORTA TOROSLARDA (SEYDİŞEHİR- GÜLNAR) KARSTLAŞMA TİPLERİ Yrd. Doç. Dr. A. Fuat DOĞU Yrd. Doç. Dr. İhsan ÇİÇEK Arş. Gör. Gürcan GÜRGEN Eriyebilen kayaçlarda oluşan şekiller, jeomorfolojinin önemli konularından biridir. Bu şekil gruplan karst topoğrafyasını oluşturur. Karstik şekiller kalker, dolomit, jips, kayatuzu ve tebeşir gibi eriyebilen kayaçlar üzerinde gelişir. Bu kayaçlarda oluşan karstik şekillerin en tipik örnekleri, kalkerler üzerinde yeralır. K arstik şekillerin oluşabilmesi için litoloji kadar, iklim elemanlannın da rolü vardır. Özellikle yağış ve sıcaklık koşulları ile kalkerin erim esi arasında yakın bir ilgi bulunmaktadır. Kalkerin geniş alanlar kapladığı yurdumuzda, özellikle Toros Sıradağları karstik şekillerin en çok görüldüğü alandır. Toroslarda, karstik şekillerin bu kadar yaygın olması, kalkerin saf ve kalın tabakalar halinde bulunması ile ilgilidir. Toroslarda, Paleozoik'ten N eozo ik e uzanan devirler boyunca tortulanan ve farklı fasiyes özellikleri taşıyan kalkerler bulunmaktadır (Şekil: 1). Bunlar içinde en yaygın olanlan Tethys jeosenklinalinde tortulanan M esozoik yaşlı kalkerlerdir. Komprehansif seri özelliği gösteren bu kalkerler, yan kristalize ve sert olup, serinin kalınlığı yer yer m'ye ulaşmaktadır. Bu istif, stratigrafik ve litolojik özelliklerine bağlı olarak, karstik gelişim için çok uygun bir ortam oluşturm aktadır. Toroslarda, M ezozoik yaşlı kom prehansif seri dışında Mut, Ermenek ve Silifke civannda yaygın olan Miosen yaşlı kalkerler de geniş bir alan kaplamaktadır. Bu kayaçlar oluşum ortam larının özelliklerine bağlı olarak, farklı özellikler taşımaktadırlar. Miosen transgresyonu ile tortulanmaya başlayan bu kayaçlar çoğunlukla kalkerlerden oluşup, kumtaşı, mam ve kiltaşlan ile ardalanmalıdır. M iosen yaşlı resifal kalkerler oldukça saf, yum uşak ve bol fosillidir. Bu litolojik özelliklere bağlı olarak gelişen karstik şekiller farklı karakterdir (Şekil: 2).

2 130 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri ORTA TOROSLARIN JEOLOJİ HARİTASI 1/ Ölçekli Türkiye Jeoloji Horitosımn Konyo ve Adana poftolanndon sadeleştirilmiştir-

3 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 131 ORTA TOROSLARDAN (Gülnar-Seydişehir)KARSTİK ŞEKİLLERE AİT GENELLEŞTİRİLMİŞ KESİT ve KROKİLER 0 ^ & 2.C ( Ölçeksizdir.)

4 132 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karşılaşma Tipleri Yukarıda, farklı litolojik özelliklerine değinilen Mezozoik ve M iosen yaşlı kalkerler ve üzerlerindeki karstik şekillere ait tipik örnekler, Seydişehir ve G ülnar çevresinde görülebilir. Seydişehir'in güneybatısında uzanan G idengelm ez Dağları, çoğunlukla M ezozoik'e ait komprehansif seriyi oluşturan saf, yan kristalize, çatlaklı, kınklı ve kıvnm lı kalkerlerden m eydana gelm iştir. Jeom orfolojik gelişim inde tektonik hatların etkili olduğu G idengelm ez Dağları üzerinde, faylarla basam aklanm ış olan aşınım yüzeyleri farklı seviyelerde bulunur. Bu yüzeyler üzerinde gelişen karstik şekiller çok engebeli, yürünmesi zor ve sarp bir topoğrafya oluştururlar (Bu özellikler dağa Gidengelmez adının verilmesine neden olmuştur). Bu alanda küçük karstik şekillerden, lapyaları yaygın olarak görmek mümkündür. Lapyalara ait hemen bütün tiplerin geliştiği yüzey, farklı boyutlarda keskin sırt ve oluklarla parçalanmıştır. Çıplak kalker üzerinde, farklı eğim koşullarına bağlı olarak oluklu lapyalar, kanalcıklı lapyalar, duvar lapyaları, tabakalardaki çatlak sistemine bağlı olarak gelişen diaklaz lapyalarından oluşan serbest lapya tipleri gelişm iştir (Foto: 1). Bu tiplerden duvar lapyaları 1-2 Foto 1: Gidengelmez D ağlan üzerinde gelişen tipik lapyalar.

5 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karşılaşma Tipleri 133 m derinliğe ulaşan oluklan ve bunların arasında kalan keskin sırtları ile dikkati çeker (Foto: 2). Ayrıca yanserbest lapya örneklerinden kam enitsalann da görüldüğü bu alanda, çeşitli tipler yer yer biraraya gelerek lapya kompleksleri haline de dönüşmüştür. Foto 2: Seydişehir çevresindeki lapyalar keskin sırtları ve derin oluklan He dikkati çeker. Gidengelmez Dağları'nda önemli diğer bir karstik şekil de dolinlerdir. Bu yüzeyde çeşitli ebatlarda ve çok sayıda huni şekilli erime dolini bulunur. Gelişimlerinde çatlak sistemlerinin de etkili olduğu bu dolinlerin yam açları, lapyalarla kaplı olup, eğim leri oldukça fazladır (Foto: 3). Düz veya düze yakın olan dolin tabanları ise terra rossa'lardan oluşan bir örtü ile kaplıdır. Terra rossa'lar, dolin tabanlarında bulunan düdenleri genellikle örtm ektedir (Şekil: 2). Seydişehir güneybatısında yaygın olarak görülen dolinler, bazı kesim lerde aralarındaki bölümlerin karstik gelişim e bağlı olarak ortadan kalkması ile uvalalara dönüşmüştür. Birden fazla dolinin birleşmesi ile oluşan uvalaların bazılarının tabanlarında dolinleri ayıran kısım lara ait erim e artığı tepecikler bulunur (Foto: 4). Karstlaşma nedeni ile çok engebeli ve çıplak olan Gidengelmez Dağları'ndaki uvalalar, oldukça düz, tabanlarını kaplayan toprak ö r tüsü nedeniyle tarım ve yerleşm e için elverişli alanları oluştururlar.

6 134 Orta T o r o s l a r d a (S e y d iş e h ir - G ü ln a r ) Karstlaşma Tipleri Foto 3: Mesozoik kalkerleri üzerinde lapyalı yamaçları ve düz tabanları ile karakteristik pekçok dolin gelişmiştir Foto 4: Seydişehir çevresinde yer alan uvalalardan biri. Dolinlerin birleşmesi He oluşan bu şeklin tabanında erime artığı tepecikler bulunmaktadır.

7 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 135 Uvalalara göre daha büyük karstik şekillerden olan ve gelişiminde tektoniğin de etkisi bulunan polyeler, bu alanda, Batı Toroslar'da görülen karakteristik polyelerden farklılıklar gösterirler. Bu yörede Akseki polyesi dışında, Bademli, Değirmenlik gibi büyük karstik depresyonlar da bulunur. Bunlar, bir polyeden daha çok, tektonik hatlara bağlı olarak kurulan vadi sistem lerinin karstlaşm ası ile genişleyen fluvio-karstik depresyonlardır. Gülnar ve çevresinde geniş alanlar kaplayan Miosen kalkerleri kumtaşı; m am ve kiltaşlan ile ardalanmalı olarak bulunur. Pliosen'deki epirojenik hareketlerle yükselen bu formasyon, yataylığını büyük ölçüde koruyabilmiştir. Bu nedenle Miosen kalkerlerinin üzerindeki yüzeyde yapısal özellikler ağır basar (Foto: 5). Bu yüzeydeki karstik şekiller, üzerinde geliştikleri Miosen kalkerlerinin özellikleri nedeniyle, M esozoik kalkerleri üzerindeki karstik şekillere göre önem li farklılıklar gösterm ektedir. M iosen yaşlı form asyonu oluşturan resifal kalkerlerin geçirimsiz mam ve kiltaşı gibi kayaçlarla ardalanmalı olarak birarada bulunması, buradaki karstik gelişmeyi denetleyen en önem li faktördür (Şekil: 2). Gülnar çevresindeki Miosen kalkerleri üzerinde tipik örnekleri görülen karstik şekillerden en yaygın olanı dolinlerdir. Çeşitli boyutlardaki dolinler, ya tek bir kapalı çukurluk halinde ya da birkaçı, akarsu vadileri boyunca dizilm iş halde bulunur (Foto: 6). Vadi boyunca dizili halde bulunan dolinler, bu alanda kolay eriyebilen kalkerler üzerindeki akarsu vadi tabanlarının, daha sonra karstlaşarak genişleyen bölüm lerinde oluşmuşlardır. Bu dolinler, üzerinde geliştikleri yüzey içinde, fazla dik olmayan yamaçları ve düz tabanları ile dikkati çekerler. Dolinlerin sığ olması, buradaki kalker tabakasının kalın olmayışı ve tabanlarında geçirimsiz, marn ve kiltaşı gibi kayaçlann bulunm ası ile ilgilidir. Bu geçirim siz seviyeler yöredeki karstik gelişimi sınırlam akta ve derine gelişimi engellem ektedir. Kalkerin saflığı erime hızını arttıran bir faktördür. Bu nedenle dolinleri ayıran sırtlar hızla ortadan kalkm akta ve bu karstik çanaklar birleşerek uvalalara dönüşm ektedir (Foto: 7). Uvalalardan bazıları (Bardat Alanı, Alıç Alanı...vb) neredeyse polye ebatlarına ulaşmıştır. Tabanları düz ve kalın bir toprak örtüsü ile kaplı olan bu şekillerin oluşumunda karstik erimeler daha etkili olup, tektoniğin, karstik çukurluğun oluşumunda belirleyici etkisi yoktur. Bununla birlikte bu şekiller, ebatları ve tabanlarındaki erime artığı tepeleri ile bir polyeye çok benzerler (Foto: 8). Polye benzeri bu şekillerin

8 136 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri Foto 5: Gülnar çevresindeki Miosen kalkerleri marn, kiltaşı, kumtaşı ardalanmalı olup, formasyonu oluşturan tabakalar yataylıklannı korumuştur. Foto 6: Gülnar çevresindeki dolinler genellikle vadi sistemlerinin karşılaşması He oluşmuşlardır.

9 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 137 Foto 7. Miosen kalkerleri üzerinde yer alan m alalara bir örnek. Foto 8: Bardat Alanı gibi bazı biiyük karsak şekiller, polye olarak nitelenebilecek büyüklükledir.

10 138 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri tabanı, dolinlerde olduğu gibi geçirimsiz kayaçlann oluşturduğu seviye ile belirlenm iştir (Şekil: 2). Gülnar çevresinde, Miosen kalkerleri üzerinde gelişen karstik yüzeyde, Seydişehir çevresindeki Mezozoik kalkerlerinde olduğu kadar gelişkin lapya örnekleri görülmez. Bunda en önemli faktör, kalkerin yumuşaklığıdır. Bu tip kalkerler üzerindeki lapyalar, kayacın özelliği nedeniyle karakteristik değildir. Buradaki karstik gelişim, Seydişehir civarında görülen karstik gelişime göre daha gençtir, ikinci ve üçüncü jeolojik zamana ait olan ve Toroslar'da geniş alanlar kaplayan bu kalkerlerin litolojik farklılıkları, üzerlerinde gelişen karstik şekilleri doğrudan etkilemiştir. Daha yaşlı (M ezozoik) olan kalkerler, saflığı yanında, sertliği ile de karst gelişimini etkilem iş ve Seydişehir çevresinde örnekleri görülen tipik şekiller oluşmuştur. Daha genç olan (Miosen) kalkerler üzerinde ise, kayacın yumuşak olmasının yanısıra, stratigrafik özelliklerinin karstik gelişimi sınırlayıcı etkileri vardır. Bu nedenle, G ülnar çevresinde yaygın olarak bulunan karstik şekiller, yoğunlukları oranında tipik (gelişkin) değildir. BİBLİYO G RAFYA A karsu, İ. (1960) Mut Bölgesinin Jeolojisi. M.T.A. Derg. Sayı: 54, s , ANKARA. Alagöz, C.A. (1944) Türkiye Karst Olayları. Türk Coğ. Kur. Yay. No: 1, ANKARA. Ardos, M. (1969) Orta Toroslar ve Akdeniz Sektörünün Jeomorfolojik Problemleri. Ege Univ. Fen Fak. İlmi Rap. Serisi, No: 63, İZMİR. A rdos, M. (1979) Prohlemes geomorpholoğiques Du Taurus Central Et De Se Bordure Mediterraneenne (Turquie). İst. Üniv. Yay. no: 2541, Coğ. Enst. Yay. No: 107, İS TANBUL. Atalay, (1973) Toros Dağlarında Karstlaşma ve Toprak Teşekkülü Üzerine Bazı Araştırmalar. Jcom. Derg. Sayı: 5, s: , ANKARA. Atalay, I. (1987) Sedir (Cedrus Lihani A. Rich) Ormanlarının Yayılış Gösterdiği Alanlar ve Yakın Çevresinin Genel Ekolojik Özellikleri ile Sedir Tohum Transfer Rejiyonlaması. Tarım Or. ve Köyişleri Bak. Or. Gn. Md. Yay. Genel No: 663, Seri No: 61, ANKARA. Blum enthal, M or. M. (1947) Seydişehir-Beyşehir Hinterlandındaki Toros Dağlarının Jeolojisi. M.T.A. Yay. Seri: D, No: 2, ANKARA. Blum enthal, M or. M.-G öksu, E. (1949) Akseki Civarındaki Dağlarda Boksit Zuhuratı, Bunların Jeolojik Durumu ve J enezi Hakkında İzahat. M.T.A. Yay. Seri: B, No: 14, ANKARA.

11 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 139 E rinç, S. (1971) Jeomorfoloji II. İst. Üniv. Yay. No: 1628, Coğ. Enst. Yay. No: 23, İS TANBUL. G edik, A.-Birgili, Ş.-Yılmaz, H.-Yoldaş, R (1979) Mut-Ermenek-Silifke Yöresinin Jeolojisi ve Petrol Olanakları. T.J.K. Bül. Cilt: 22, Sayı: 1, s: 7-26, ANKARA. G üldalı, N. (1978) Toros Paleokarstı ve Seydişehir-Akseki Boksit Yatakları. Jeom. Derg. Yıl: 8, Sayı: 7, s: 1-22, ANKARA. G üldalı, N.-Nazik, L. (1984) Tınaz Tepe Mağara Sistemi ve Yakın Çevresinin Karstik Gelişimi. Jeom. Derg. Sayı: 12, s: , ANKARA. İzbırak, R. (1955) Sistematik Jeomorfoloji. Harita Umum Md. Yay. İlim ve Tek. Eserler Serisi No: 6, ANKARA. Koçyiğit, A. (1981) İsparta Büklümünde (Batı Toroslar) Toros Karbonat Platformunun Evrimi. T.J.K. Bül. Cilt: 24, s: 15-23, ANKARA. Ö zgül, N. (1976) Toroslar'ın Bazı Temel Jeolojik Özellikleri. T.J.K. Bül. Cilt: 19, Sayı: 1, s: 65-78, ANKARA. T an ar, Ü.-Gökçen, N. (1990) Mut-Ermenek Tersiyer İstifinin Stratigrafisi ve Mikropaleontolojisi. M.T.A. Derg. Sayı: 110, s: , ANKARA. Y alçınlar, İ. (1969) Strüktüral Morfoloji Cilt II. İst. Üniv. Yay. No: 878, Coğ. Enst. Yay. No: 29, İstanbul.