GİRİŞ Jeomorfoloji Fiziki Coğrafyanın alt dallarından birini oluşturur.

Transkript

1 GİRİŞ Jeomorfoloji Fiziki Coğrafyanın alt dallarından birini oluşturur. FİZİKİ COĞRAFYA Jeomorfoloji Klimatoloji Hidroğrafya Biyocoğrafya (Yerşekilleri Bilimi) (İklim Bilimi) (Sular Bilimi) (Bitki Coğrafyası) Kökeni yunanca olan jeomorfoloji üç sözcükten oluşmaktadır. Geo=yer, morpho=şekil, logos:bilim. Geo-morpho-logy = Jeomorfoloji Yer-şekil-bilim Yerşekli Bilimi Jeomorfoloji (geomorphology), karalar üzerinde ve denizaltında yerkabuğunun yüzeyinde görülen şekilleri (landforms) inceleyen, oluşum ve evrimlerini açıklayan, bunları kendi metodolojisi içerisinde sınıflandıran, coğrafi dağılım ve gruplandırmalarını, nedenleriyle birlikte araştıran bir bilim dalıdır. Bu tanım doğrultusunda çok disiplinli bir bilim dalı olan yerbilimleri topluluğunun bir dalını oluşturur. Konusu bakımından ise yerbilimleri içerisinde, yerkabuğunun yapısı ve dinamiğiyle ilgili jeoloji ile, insan-doğal çevre koşulları arasındaki ilişkiyi inceleyen fiziksel coğrafya bilimi arasındaki sınırda yer alan bir bilim dalı olarak tanımlanabilir. Fiziksel coğrafik yaklaşımda jeomorfolojinin konusu olan yerşekilleri iklim, sular ve doğal canlılarla birlikte değerlendirilir. Jeolojik açıdan ise yerkürenin cansız elemanları olan yer yapısı, yerşekli, iklim ve sular (fizyografya) jeomorfolojinin konusunu oluşturur. Yukarıdaki tanımdan da anlaşılabileceği gibi jeomorfoloji, yerkabuğunda güncel olarak süregiden yerşekillenmesi süreçleri ile uğraşır ve nihai olarak jenetik yaklaşımla bu şekillenmenin tarihçesini ortaya koymaya çalışır. Yerkabuğu ve yer yapısında güncel olarak meydana gelen olay ve değişimler aynı zamanda jeolojinin de konusudur ve jeoloji bilimi bunlardan topladığı bulgularla yerkürenin zaman içerisinde geçirdiği evrimi aydınlatmayı hedefler. Bu kapsamda jeomorfoloji bugünün jeolojisi, jeoloji ise geçmişin jeomorfolojisi olarak değerlendirilebilir. Jeomorfoloji konusu bakımından bazı ülkelerde (ABD, Kanada) yerbilimleri içerisinde, yerkabuğunun yapısı ve dinamiğiyle ilgili jeolojinin, bazılarında ise (Türkiye, Fransa) insandoğal çevre koşulları arasındaki ilişkiyi inceleyen fiziki coğrafyanın alt dalıdır. Jeoloji, jeofizik, haritacılık, toprak bilimi ve taş bilimi jeomorfolojinin yararlandığı başlıca bilim dallarıdır. Jeomorfoloji incelediği konulara göre alt dallara ayrılır. "Fluviyal Jeomorfoloji" akarsuların oluşturduğu yeryüzü şekillerini, "Karst Jeomorfolojisi" kireçtaşları üzerinde oluşan şekilleri, "Kıyı Jeomorfolojisi" deniz ve göl kıyılarındaki şekilleri, "Buzul Jeomorfolojisi" buzullar tarafından oluşturulan yeryüzü şekillerini inceler. Jeomorfoloji bilimi fiziksel coğrafya ve jeoloji araştırma yöntemlerinin her ikisini birden kullanır. Jeomorfolojik araştırma ve anlatımlar genelde sistematik ve analitik olmak üzere iki türde yapılır. Uygulamalı jeomorfoloji araştırmalarında ise jeolojideki mühendislik alt disiplini araştırmalarına benzer yöntemler uygulanır. Sistematik yaklaşımda (systematic approach) yer şekilleri görünüm ve büyüklüklerine göre ana yerşekili gruplarından başlanarak en küçük şekillere kadar taksonomik bir

2 sınıflandırmaya tabi tutulur ve tanımlanır. Analitik yaklaşımda (analytic approach) ise yerşekilleri oluşum süreçlerine göre ayırt edilir. Yukarıda anlatılanlar genel olarak klasik Jeomorfoloji konuları içerinde sayılan olgulardır. Günümüzde Jeomorfoloji oldukça fazla gelişme göstermiş ve nitel yorum bilim aşamalarından sonra nicel ve bilimsel bir kimliğe kavuşmuştur. Jeomorfoloji, her ülke de farklı bir görev üstlenmektedir. Doğu bloğundaki ülkelerde, genelde plütonist veya yapısalcı bir bakış açısıyla yaklaşıldığından, her zaman ekonomik getirisi olan sahalarda kullanılmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmalara en iyi örnek petrol ve doğalgaz kaynaklarının tespitidir. Batıda ise neptünist yani iklimin hakim olduğu bir yaklaşım vardır ve burada genel olarak paleocoğrafik evrimi anlamaya, geçmiş ortamı analiz etmede kullanılmaktadır. Türkiye'deki jeomorfoloji betimlemeden öteye gitmemektedir. Yapılan en iyi çalışmalar, çok iyi jeolojik araştırması yapılan yerlerde, paleocoğrafik evrimin oluşturulmasıdır. Jeomorfoloji, uygulamalı olarak çalışıldığında; Yol yapımı (demir ve karayolu ve marina) Erozyon tespiti (tarım alanı, mera, orman) Heyelan risk alanları tespiti (Türkiyede yapılmış tüm heyelan çalışmaları, meydana gelen heyelanları analiz eder, oysa aslolan; heyelan gerçekleşmeden bu sahaların tespitini yapmak ve gereklli yerleri uyarmaktır) Arkeolojik sahaların paleocoğrafik evrimini yapmak, Taşkın ovalarında, taşkın esnasında su altında kalabilecek yerlerin tespitini yapmak gibi konularla ilgilenir. Jeomorfolojinin Amacı İç kuvvet ve süreçler ile dış kuvvet ve süreçlerin birlikte işlemleri sonucunda meydana gelen yerşekillerinin oluşum, gelişim ve dağılışlarını incelemektir. Jeomorfolojinin Yararlandığı Bilim Dalları Jeoloji Petrografi:Kayaçlar Bilimi Paleontoloji:Fosil Bilimi Sedimantoloji: Tortulanma Bilimi Tektonik:Yerkabuğu hareketleri Bilimi. Jeofizik Klimatoloji İnsanların yer şekilleri ile ilgilenmeleri, onların oluşum ve gelişimlerine ait bir takım gözlemlerde bulunmaları antik çağa kadar inerse de, Jeomorfoloji alanındaki bilimsel çalışmalar 19. yylın son yarısında başlamıştır. Jeomorfoloji esas gelişimini 1950li yıllardan sonra göstermiştir. On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıldan itibaren doğayla uğraşan bilim adamları, yeryüzü şeklinin iç kuvvetler, erozyon ve depolanma sonucu ortaya çıktığını söylemişlerdir. Daha sonra erozyonun kıymetinin anlaşılmasıyla bu bilim dalının değeri artmıştır. On dokuzuncu yüzyılda yerkabuğunun erozyona bağlı jeomorfik bir çevrimden geçtiği kabul edilmiştir. Buna göre yerkabuğunun gençlik, olgunluk ve yaşlılık devreleri mevcuttur. Bazı bilim adamları bu sınıflamayı fazla basitleştirilmiş olarak kabul etmekte ve sınıflamanın kayaçların oluşumuna(orijinine) bağlı olacağını ileri sürmektedirler.

3 Lobeck, Alaxander von Humboldt, Karl Ritter, Richtofen, W.M. Davis, E. de Martonne, Türkiye de Mehmet Ardos, İsmail Yalçınlar, Sırrı Erinç, Oğuz Erol, İbrahim Atalay jeomorfoloji konusunda önemli eserler vermişlerdir. Günümüzde jeomorfolojinin kapsamı ve metodu genişletilmiştir. Hava fotoğrafları, daha önce elde edilemeyen ayrıntılı bilgiyi elde etme imkanı vermiştir. Bunun yanında iklimin de yerkabuğunun şekillenmesine etki eden önemli bir faktör olduğu kabul edilmiştir. Paleojeomorfoloji geçmiş zamanlardaki yerkabuğu şeklini inceleyen bir alt bilim dalıdır. Belirli iklim koşulları altında belirli aşındırma etmen ve süreçlerinin etkisi egemen durumundadır. Her iklimde belirli yer şekilleri oluşur. Bu yer şekilleri başka bir iklim altında oluşan yer şekillerinden farklıdır. Böylece belirli iklim altında meydana gelen yer şekillerini içeren bir bölge, diğer iklim bölgelerinden farklı bir görünüm kazanır. Bu bölgelerin her birine Morfojenik Bölge veya Morfoklimatik Bölge denir. Yerşekilleri: YAPI ve LİTOLOJİ+ETMEN VE SÜREÇLER+ZAMAN etkisinde oluşur ve gelişir. Yapı: Yerkabuğunu meydana getiren kayaçların litolojik (fiziksel ve kimyasal ) özellikleri ile duruşu anlaşılmalıdır. Litolojik özelliğe örnek olarak kayacın yumuşak ve sertliği, erimesi, duruşu için ise yatay yapı örnek olarak verilebilir. Yer şekilleri iç ve dış kuvvetlerin etkisinde oluşur ve gelişir. İç kuvvet ve süreçler (Endodinamik) İç kuvvet ve süreçler daha çok yeryüzünde yapıcı rol oynarlar. Çeşitli yapıların morfolojik gelişiminin hareket noktasını tayin ederler. Bir diğer etkisi ise topoğrafyanın işlenmesi sırasında meydana çıkmaları halinde kökeni içten olan gelişim duraklarına ve karışıklıklarına yol açarlar. İç kuvvetler; Kaynağını yerin derinliklerinden alırlar Yapıcı rol oynarlar Çeşitli yapıları ve morfolojik gelişimin hareket noktasını tayin ederler. Topoğrafyanın işlenmesi sırasında meydana gelmeleri durumunda gelişimde duraklama ve karışıklıklara yol açarlar. İç kuvvet ve süreçler şunlardır: a) Orojenik Hareketler: Dağ oluşum hareketleri b) Epirojenik Hareketler: Kıta (kara) oluşum hareketleri c) Volkanizma d) Seizma (=Deprem) Dış kuvvet ve süreçler (Ekzodinamik) Kaynağını Atmosfer ve uzaydan alırlar.dış kuvvet ve süreçleri yakıcı ve bozucu rol oynarlar. Dış kuvvet ve süreçler şunlardır: a) Akarsular ve Seyelan b) Yeraltı suları c) Buzullar d) Rüzgarlar e) Dalgalar ve Akıntılar

4 f) Kütle Hareketleri g) Çözülme (Fiziksel parçalanma ve Kimyasal ayrışma) h) Canlılar (Bitkiler, hayvanlar ve insanlar) Zamanın yer şekilleri üzerindeki etkisi : Maddelerin Değişmesi Duraklama ve Olaylar ( Tektonik hareketler ve iklim değişmeleri) Dış kuvvet ve süreçleri genelde iki kısma ayrılır: a)statik kuvvet ve süreçler:eğer bir olayın etkisi altında oluşan materyal eskiden bulunduğu yeri korursa bu tip süreçlere denir. b)mobil kuvvet ve süreçler:eğer bir olayın etkisi altında oluşan materyal eskiden bulunduğu yeri korumaz ise buna mobil süreçler denir. Statik süreç için örnek olarak : (Toprak oluşumu, erime) Mobil süreç için örnek olarak : (Heyelan) Jeomorfolojideki Ekoller Bazı Jeomorfologlar yeryüzünün oluşumunda yapının, bazıları süreçlerin, bazıları ise zamanın etkili olduğu görüşünü savunmuşlardır. Bundan dolayı jeomorfolojide çeşitli ekoller ortaya çıkmıştır. Bu ekoller ; 1.Plutonizm Ekolü ; Savunucuları Plutonistlerdir. Bunlar J.Hutton ve L.Von Buch'dur. Plutonistlerr yerşekillerinin meydana gelmesinde esas faktörü iç etken ve süreçlerin teşkil ettiğini söylemişlerdir. Bugün Strüktüral Morfoloji taraftarları plutonistlerin modern takipçisi durumundadırlar. (Strüktür : Yapı). 2.Neptünizm Ekolü: Savunucuları Neptünistlerdir.Bu görüşü savunan neptünisler yeryüzünün oluşmasında dış etken ve süreçlerin ve daha çok akarsu aşındırması ve biriktirmesinin önemini ileri sürmüşlerdir. Bunun savunucusu Werner'dir. 3.Morfolojik Devirlilik Görüşü : Zaman faktörünün etkli olduğunu öne süren görüştür. Savunucusu W.M.Davis dir.bütün yerşekilleri belirli morfolojik dönemler geçirirler. Aşınıma bağlı olarak oluşan bu dönemler; gençlik, olgunluk ve yaşlılık devreleridir. Aşındırmanın en sonunda oluşan düzlüklere ise peneplen denilir. 4. Klimatik Jeomorfoloji Ekolü : Bu okula göre, yerşekillerinin oluşumunda iklimin rolü ön plandadır. Yeryüzünü şekillendiren dış olayların özelliği ve şiddeti, iklime bağlı olarak bir bölgeden diğerine, yatay ve dikey doğrultuda değişiklik gösterir. Bu görüşün savunucusu Büdel dir Bugün ise belirtilen görüşlerin tümünün geçerli olduğu ortaya konmuştur.bu dört görüşün savunduğu ve birleştiği görüşe AKTUALİSM denilmektedir.bugün Yeryüzünde görülen olaylar geçmiş dönemlerde de yaşanmıştır.bu görüş bugün Jeomorfolojinin temel prensibini oluşturur. Jeomorfolojinin Yararlandığı Bilim Dalları Jeoloji Petrografi:Kayaçlar Bilimi Paleontoloji:Fosil Bilimi Sedimantoloji: Tortulanma Bilimi Tektonik:Yerkabuğu hareketleri Bilimi. Jeofizik Klimatoloji

5 Jeomorfolojinin Metodu: 1-Doğrudan Gözlem Metodu:Arazide yerşekilleri tasvir edilir.veya bu yer şekilleri üzerinde ölçme yapılır.bir hususta belirli özellikleri haritaya geçirirriz.bir husus da gördüğümüz yerşeklinin krokisin veya resmini çizeriz. Veya o yerşeklinin profili veya kesiti çıkarılır. 2-Deney Metodu : Alınan bazı kesitlerin laboratuvarda incelenmesidir. Bu yöntem günümüzde pek fazla yapılmayan bir metotdur. 3-Karşılaştırma Metodu: Bugün yeryüzünde çeşitli yerşekilleri vardır. Bu yerşekillerini karşılaştırma metodur. Mesela bir platonun diğer bir plato arasındaki farkları örnek olarak verilebilir. Bunlarla bir harita meydana çıkarılır. Jeomorfolojide bir araştırma yapılmışsa hem yazı ile hemde harita ile göstermek gerekir.önce yazı ile sonra harita ile ifade edilir.jeomorfolojide kullanılan haritalar üçe ayrılır: 1.Morfoğrafya Harita: Bu haritalarda daha çok ana yerşekli gurupları gösterilir.mesela ovalar, dağlar,platolar vs. ve yaşları oluşumları veya türü hakkında bilgi verilmez.bu harita bir bakıma taslak haritalardır.genelde araziye çıkmadan büroda yapılan haritalardır.bu haritalar genel amaçlı haritalardır.topoğrafya haritaları yardımıyla yapılan harita türüdür. 2.Morfometrik Harita: Belli ölçümler yapılarak yapılan haritalardır.yerşekillerinin yüksekliği verildiği haritalardır. 3.Jeomorfoloji Haritası : Bu harita hem Morfoğrafya hemde Morfometrik haritayı içine alır.bu haritanın özelliği yeryüzünü en ince ayrıntılarıyla açıklanmasıdır.jeomorfolojide aklımıza ne geliyorsa bu haritalada bulabilirz.