ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM YÖNETİMİ VE POLİTİKASI ANABİLİM DALI EĞİTİM YÖNETİMİ VE TEFTİŞİ PROGRAMI

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM YÖNETİMİ VE POLİTİKASI ANABİLİM DALI EĞİTİM YÖNETİMİ VE TEFTİŞİ PROGRAMI BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNİN ÖRGÜTSEL BAĞLILIK DÜZEYLERİ VE BU DÜZEYLERİN AKADEMİK BAŞARILARI İLE İLİŞKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Semra Aydın Ankara Ocak, 2008

2 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM YÖNETİMİ VE POLİTİKASI ANABİLİM DALI EĞİTİM YÖNETİMİ VE TEFTİŞİ PROGRAMI BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNİN ÖRGÜTSEL BAĞLILIK DÜZEYLERİ VE BU DÜZEYLERİN AKADEMİK BAŞARILARI İLE İLİŞKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Semra Aydın Danışman: Prof. Dr. Ali Balcı Ankara Ocak, 2008

3

4 Önsöz Eğitimin, bireyleri gelecekteki mesleklerine hazırlamada bir araç olduğu düşünüldüğünde; meslek yüksek okulları, eğitim örgütlerinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Öğrencilerin başarı sağlamasında, ileride sahip olacakları mesleği öğrenmek için eğitim görecekleri örgüte karşı tutumları büyük öneme sahiptir. Bireyin üyesi bulunduğu örgüte duyduğu bağlılığın, örgüt faaliyetlerine ilgi duyma ve severek katılmayı da içererek başarıya giden bir yol açacağı düşüncesinden yola çıkarak bu çalışma yapılmıştır. Araştırmanın amacı; Türkiye de devlet üniversiteleri bünyesindeki meslek yüksekokullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeylerini saptayarak, akademik başarıları ile ilişkisini ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda, çalışma boyunca bilgi ve desteğinden güç aldığım değerli hocam, tez danışmanım Prof. Dr. Ali BALCI ya, araştırma anketinin düzenlenmesi ve geliştirilmesinde değerli görüşlerini esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Şakir ÇINKIR a, görüşlerinden büyük ölçüde yararlandığım, desteğini hiç esirgemeyen Doç. Dr. Yasemin KEPENEKÇİ ye saygı, minnet ve sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Verilerin toplanması aşamasında, Türkiye nin dört bir yanındaki meslek yüksek okullarına gönderilen anketlerin uygulanmasını sağlayan ve tarafıma geri gönderen tüm öğretim elemanlarına ve anketlere cevap veren tüm öğrencilere gösterdikleri duyarlılık ve özveri için teşekkür ederim. Hayattaki her adımımda yanımda olduklarını bildiğim annem, babam ve ağabeyime; tez çalışmamın her aşamasında katkısı olan canım kardeşim Sabri AYDIN a sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim. Semra Aydın ii

5 ÖZET BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNİN ÖRGÜTSEL BAĞLILIK DÜZEYLERİ VE BU DÜZEYLERİN AKADEMİK BAŞARILARI İLE İLİŞKİSİ Aydın, Semra Yüksel Lisans, Eğitim Yönetimi ve Politikası Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ali Balcı Ocak 2008, 149+xi sayfa Bu çalışmada; Türkiye de devlet üniversiteleri bünyesindeki meslek yüksekokullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeylerini saptayarak, akademik başarıları ile ilişkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırmanın evrenini, bünyesinde büro yönetimi ve sekreterlik bölümü bulunduran, ülke sınırları içindeki 38 devlet üniversitesinin büro yönetimi ve sekreterlik bölümlerinde öğrenim gören 5945 ikinci sınıf öğrencisi oluşturmaktadır. Söz konusu öğrencilere yönelik örgütsel bağlılık düzeyi uyum, özdeşleşme ve içselleştirme olmak üzere üç boyutta açıklanmaya çalışılmış ve bu boyutların öğrencilerin akademik başarı düzeyleri ile ilişkisi incelenmiştir. Ayrıca söz konusu öğrencilerin örgütsel bağlılık düzeylerini arttırmada etkili olan koşullar hakkındaki görüşlerine başvurulmuştur. Bu amaçla, ilgili kavramsal çerçeve incelenerek ve uzman görüşü alınarak, gerekli verileri toplamak üzere ölçek geliştirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, öğrenciler en yüksek bağlılığı özdeşleşme boyutunda göstermektedirler. İkinci öğretime devam eden öğrenciler normal öğretime devam eden öğrencilere göre daha üst düzeyde bağlılık göstermektedirler. Aynı şekilde gelişmiş üniversitelere devam eden öğrenciler gelişmekte olan üniversitelere devam eden öğrencilere göre daha üst düzey örgütsel bağlılığa sahiptirler. Öğrencilerin alt boyutlardaki örgütsel bağlılık düzeyleri, cinsiyete ve yerleşim yerine göre farklılık göstermemektedir. Öğrencilerin alt boyutlardaki örgütsel bağlılık düzeyleri ile akademik başarı düzeyleri arasında olumlu ilişki bulunmuştur. Öğrencilere göre, bilgisayarlı eğitime daha çok önem verilmesi ve günümüz bilgisayar programlarının ders içeriklerine dahil edilmesi onların örgütsel bağlılıklarını arttıracak en önemli etkenlerdir. iii

6 ABSTRACT ORGANIZATIONAL COMMITMENT LEVEL OF STUDENTS AT THE DEPARTMENT OF BUREAU MANAGEMENT AND SECRETARIAL TRAINING AND RELATION WITH THEIR ACADEMIC SUCCESS Aydın, Semra M Sc., Department of Educational Administration and Policy Advisor: Prof. Dr. Ali Balcı January 2008, 149+xi pages In this study, it is aimed to determine the level of organizational commitment of bureau management and secretarial training students who attend higher schools of vocational education in the state universities in Turkey and to put forward its relationship with students successes. The target population of this study consists of 5945 second year bureau management and secretarial training students from 38 different state universities within the borders of the country. The dimensions of organizational commitment of these students are tried to be explained under three different dimensions as compliance, identification, and internalization ; and the relation between these dimensions and students level of academic success is examined. In addition, these students opinions about the conditions that may be effective in increasing the level of students organizational commitment are resorted. With this aim, in order to collect the necessary data, a scale is developed by investigating the relevant theoretical framework and consulting the specialists for their opinions. According to the research results, students display the highest level of commitment in the identification dimension. The students who take evening classes display higher organizational commitment then the ones who take their classes in the day time. In the same way, the students attending in developed universities have higher level of organizational commitment then the ones attending in developing universities. Students level of organizational commitment in these three dimensions does not differ according to their genders and the districts they live in. It is found that there is a positive relationship between In Turkish it is called as secondary education. iv

7 students dimensions of organizational commitment and the level of academic success. According to the students, putting more emphasis on the education with computer and the inclusion of the contemporary computer programs in the course contents have the most paramount effect in increasing their level of organizational commitment. v

8 İÇİNDEKİLER Sayfa JURİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI... i ÖNSÖZ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv TABLOLAR LİSTESİ... ix 1. GİRİŞ... 1 Problem... 1 Amaç... 4 Önem... 5 Sınırlılıklar... 7 Tanımlar KURAMSAL TEMELLER... 9 Örgütsel Bağlılık Kavramı... 9 Örgütsel Bağlılığın Sınıflandırılması Tutumsal Bağlılık Kanter yaklaşımı O Reilly ve Chatman yaklaşımı Penley ve Gould yaklaşımı Allen ve Meyer yaklaşımı Davranışsal Bağlılık Becker yaklaşımı Salancik yaklaşımı Örgütsel Bağlılığı Etkileyen Faktörler Kişisel Faktörler Örgütsel Faktörler Durumsal Faktörler Örgütsel Bağlılığın Sonuçları Örgütsel Bağlılığın Örgüt Açısından Yararları Örgütsel Bağlılığın Birey Açısından Yararları Akademik Başarı Akademik Başarıyı Etkileyen Faktörler Akademik Özgeçmiş Aile İle İlgili Nedenler Okul ile İlgili Nedenler Güdülenme Durumu Kişisel Nedenler ve Arkadaşlık İlişkileri Büro Yönetimi ve Sekreterlik Alanı Büro Yönetimi ve Sekreterlik Bölümü Öğrencilerinin Örgütsel Bağlılık ve Akademik Başarı İlişkisi YÖNTEM Araştırma Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Aracının Geliştirilmesi Verilerin Analizi vi

9 4. BULGULAR VE YORUMLAR Öğrencilerin Örgütsel Bağlılık Boyutlarına İlişkin Algılarının Betimsel İstatistikleri ve Yorumlar Cinsiyete Göre Uyum Özdeşleşme ve İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılık Düzeylerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar Öğretim Türüne Göre Uyum Özdeşleşme ve İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılık Düzeylerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar Yaşanılan Yerleşim Yerine Göre Uyum Özdeşleşme ve İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılık Düzeylerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar Üniversitenin Gelişmişlik Düzeyine Göre Uyum Özdeşleşme ve İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılık Düzeylerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar Öğrencilerin Örgütsel Bağlılık Düzeyleri İle Akademik Başarılarının Değerlendirilmesine İlişkin Bulgular ve Yorumlar Büro Yönetimi ve Sekreterlik Bölümü Öğrencilerinin Örgütsel Bağlılıklarının Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Cinsiyete Göre Örgütsel Bağlılığı Arttırmada Etkili Olan Koşullar Hakkındaki Görüşler İle İlgili Bulgu ve Yorumlar Öğretim Türüne Göre Örgütsel Bağlılığı Arttırmada Etkili Olan Koşullar Hakkındaki Görüşler İle İlgili Bulgu ve Yorumlar Yaşanılan Yerleşim Yerine Göre Örgütsel Bağlılığı Arttırmada Etkili Olan Koşullar Hakkındaki Görüşler İle İlgili Bulgu ve Yorumlar Üniversitenin Gelişmişlik Düzeyine Göre Örgütsel Bağlılığı Arttırmada Etkili Olan Koşullar Hakkındaki Görüşler İle İlgili Bulgu ve Yorumlar SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKÇA EKLER Ek 1: Araştırmanın Evrenini Oluşturan Öğrenci Sayılarının Üniversitelere Göre Dağılımı Ek 2: Anketlerin Öğrenciler Tarafından Uygulanmasını Sağlayan Öğretim Elemanlarına Gönderilen Uygulama Yönergesi vii

10 Ek 3: Faktör Analizi Sonuçları Ek 4: Güvenirlik Analizi Sonuçları Ek 5: Ön Uygulama Yapılan Anket Ek 6: Geliştirilen Anket Ek 7: 100 Üzerinden Yapılan Değerlendirmenin 4 Üzerinden Yapılan Değerlendirmeye Dönüşüm Tablosu viii

11 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Araştırmanın Örneklemini Oluşturan Öğrenci Sayılarının Üniversitelerin Gelişmişlik Derecesine Göre Dağılımı Tablo 2. Uygulama Yapılan MYO lara ve Anket Sayılarına İlişkin Bilgiler Tablo 3. Örgütsel Bağlılık Ölçeğinin Uyum Boyutuna İlişkin Faktör Yük Değerleri, Madde Toplam Korelasyonları, Açıklanan Varyans Oranları ve Alfa Katsayıları Tablo 4. Örgütsel Bağlılık Ölçeğinin Özdeşleşme Boyutuna İlişkin Faktör Yük Değerleri, Madde Toplam Korelasyonları, Açıklanan Varyans Oranları ve Alfa Katsayıları Tablo 5. Örgütsel Bağlılık Ölçeğinin İçselleştirme Boyutuna İlişkin Faktör Yük Değerleri, Madde Toplam Korelasyonları, Açıklanan Varyans Oranları ve Alfa Katsayıları Tablo 6. Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullar Ölçeğinin Faktör Yük Değerleri, Madde Toplam Korelasyonları, Açıklanan Varyans Oranları ve Alfa Katsayıları Tablo 7. Uyum Boyutuna İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 8. Özdeşleşme Boyutuna İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 9. İçselleştirme Boyutuna İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 10.Cinsiyete Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 11.Cinsiyete Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Mann Whitney U Testi Sonuçları Tablo 12.Cinsiyete Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 13.Cinsiyete Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların t-testi Sonuçları Tablo 14.Cinsiyete Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 15.Cinsiyete Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların t-testi Sonuçları Tablo 16.Öğretim Türüne Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 17.Öğretim Türüne Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Mann Whitney U Testi Sonuçları Tablo 18.Öğretim Türüne Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler ix

12 Tablo 19.Öğretim Türüne Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Mann Whitney U Testi Sonuçları Tablo 20.Öğretim Türüne Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 21.Öğretim Türüne Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların t-testi Sonuçları Tablo 22.Yerleşim Yerine Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 23.Yerleşim Yerine Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 24.Yerleşim Yerine Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 25.Yerleşim Yerine Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Varyans Analizi Sonuçları Tablo 26.Yerleşim Yerine Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 27.Yerleşim Yerine Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Varyans Analizi Sonuçları Tablo 28.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 29.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 30.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 31.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Varyans Analizi Sonuçları Tablo 32.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 33.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 34.Akademik Başarı Düzeylerine Göre Örgütsel Bağlılık Boyutlarına İlişkin Algıların Betimsel İstatistikleri Tablo 35.Akademik Başarı Düzeylerine Göre Uyum Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 36.Akademik Başarı Düzeylerine Göre Özdeşleşme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları x

13 Tablo 37.Akademik Başarı Düzeylerine Göre İçselleştirme Boyutundaki Örgütsel Bağlılığa İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 38.Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Betimsel İstatistikler Tablo 39.Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşulların Cinsiyete Göre Betimsel İstatistikleri Tablo 40.Cinsiyete Göre Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Algıların Mann Whitney U Testi Sonuçları Tablo 41.Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşulların Öğretim Türüne Göre Betimsel İstatistikleri Tablo 42.Öğretim Türüne Göre Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Algıların Mann Whitney U Testi Sonuçları Tablo 43.Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşulların Yerleşim Yerine Göre Betimsel İstatistikleri Tablo 44.Yerleşim Yerine Göre Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 45.Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşulların Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Betimsel İstatistikleri Tablo 46.Üniversitelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Örgütsel Bağlılığın Artmasında Etkili Olan Koşullara İlişkin Algıların Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Tablo 47.Araştırmanın Evrenini Oluşturan Öğrenci Sayılarının Üniversitelere Göre Dağılımı Tablo Üzerinden Yapılan Değerlendirmenin 4 Üzerinden Yapılan Değerlendirmeye Dönüşüm Tablosu xi

14 BÖLÜM 1 GİRİŞ Bu bölümde araştırmaya ilişkin problem durumu, araştırmanın amacı, önemi, sınırlılıkları ve tanımlara yer verilmektedir. Problem Örgütlerin başarısının, örgüt üyelerinin örgüt amaçlarını gerçekleştirmek için ne kadar istekli olduklarına ve bu yönde gösterdikleri çabaya dayandığını söylemek mümkündür. Örgüt amaçlarını gerçekleştirmek için istek duyan ve bu yönde çaba gösteren bireyin, örgüt amaçlarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmakla birlikte kendi kişisel ve akademik gelişimini de sağladığı söylenebilir. Örgütler, üyelerinin hangi sebeple, hangi tür davranışlara daha çok eğilimli olduklarını bilmek isterler. Örgüt açısından bilinmesi gereken, örgüt üyelerinin verimliliği ve devamlılığı gibi davranışlardır. Örgüt üyelerinin geliştirmekte olduğu tutumları, algıları ve öğrenme yeterlikleri gibi nitelikleri; onların devamını ve verimini açıklamada ve öngörmede işe yarayacak araçlardır. Örgütün sürekliliğinin sağlanması ve örgüt amaçlarının gerçekleştirilmesi bakımından örgüt üyelerinin örgüte karşı tutum ve algılarının bilinmesi örgüt için yaşamsal önem taşır. Bu bilgi ile örgütler, hayata geçirecekleri bazı uygulamalara karşı, üyelerinin nasıl tepkiler göstereceğini tahmin etme imkânı bulabilecek ve üyelerini daha iyi anlayabilecektir (Başaran, 1982a, 242). Örgütler üyelerinin örgüte dönük tutumlarıyla ilgilenirler; ancak örgütler, üyelerinin tutumlarının tamamına yönelik bilgi sahibi değildirler (Robbins ve DeCenzo, 2001, 270); çünkü bireylerin örgüte dönük tutumlarının altında, onların bilişsel ve duygusal tutumları ve bakış açıları

15 2 yatmaktadır (Özkalp ve Kocacık, 1997, ). Örgüt üyelerinin davranışları ve örgüte dönük tutumları incelenirken, bireylerin bilişsel ve duygusal tutumları ve bakış açıları da göz ardı edilmemesi gereken önemli unsurlardır. Örgüt üyelerinin örgüte yönelik tutumlarından biri de örgütsel bağlılıktır. Örgütsel bağlılık, örgüt üyesinin sadakati, örgütü ve amacıyla özdeşleşmesi ve örgütteki üyeliği devam ettirme arzusu açısından örgütüne yönelimidir (Robbins ve DeCenzo, 2001, 280). Örgütsel bağlılık kavramı, farklı yazarlar tarafından farklı bakış açıları ile değerlendirilmiş olması sebebiyle, pek çok farklı sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Örgütsel bağlılık kavramı tutumsal ve davranışsal olmak üzere iki ana başlık altında ele alınmaktadır. Tutumsal bağlılık bireyin kendini örgüte yakın hissetmesi ve örgüt faaliyetlerine ne kadar değer verdiği üzerinde dururken; davranışsal bağlılık ise bireyin belli çıkarlar karşılığında örgüte bağlılık duyması olarak ele alınmaktadır (Mottaz, 1989, ). O Reilly ve Chatman a (1986) göre; birey ve örgüt arasındaki psikolojik bağ, uyum, özdeşleşme ve içselleştirme olmak üzere üç şekilde meydana gelmektedir. Uyum boyutu, ödül-maliyet değerlendirmesini öne çıkararak bireyi araçsal algılara; özdeşleşme ve içselleştirme boyutları ise, örgütün beklentilerine dönük sonuçlara yöneltmektedir. Örgütsel bağlılık düzeyini etkileyen faktörler; örgütün özelliklerinden kaynaklanabileceği gibi bireylerin örgütün özelliklerini algılama biçimiyle de ilgili olabilmektedir (Celep, 2000, 36). Bu faktörler; kişisel, örgütsel ve durumsal olmak üzere üç başlık altında toplanabilir. Kişisel faktörleri, bireyleri birbirinden ayıran farklılıklar; örgütsel faktörleri, örgütün özellikleri; durumsal faktörleri ise bireyin örgütün üyesi olmadan önce örgüt hakkındaki düşünceleri oluşturmaktadır (Northcraft ve Neale, 1990, 471; Brockner, Tyler ve Schneider, 1992, ). Örgütsel bağlılık kavramı, bireyin bir örgüte dahil olma ve örgütle özdeşleşme derecesini yansıtmaktadır (Yüksel, 1997, 159). Öyleyse okul örgütü için de örgütsel bağlılık kavramından bahsetmek mümkündür.

16 3 Okullar, öğrenciler için günlük hayatın merkezi konumundadır. Eğitim sisteminde eğitimin üretildiği yer olarak tanımlanan okullar eğitim örgütünün önemli bir parçasıdır (Başaran, 2000, 12). Eğitim, temel olarak kişileri ilerideki mesleklerine hazırlamaya yönelik bir araçtır. Bireylerin ileride sahip olacakları meslek için eğitim görecekleri okulu seçmeleri bu bakımdan büyük önem taşımaktadır. Öğrencilerin yanlış tercih yaptıklarını düşünmeleri ve öğrenim görmekte oldukları okulları sevmemeleri onların tüm hayatlarında mutsuz olmalarına neden olabilir. (Aytaç ve Bayram, 2001). Öğrenciler seçtiği okul ya da bölümden memnun olmayabilir. Memnun olmayarak girdiği bir okulda sonradan düşünceleri değişebilir ya da bunun tam aksi de olabilir. Öğrencinin seçtiği okul ya da bölümde kendini mutlu hissetmesi başarısı üzerinde önemli bir etkendir (Özgüven, 1974, 85). Akademik başarı, okulda okutulan derslerde geliştirilen ve öğretmenlerce takdir edilen notlarla belirlenen beceriler veya kazanılan bilgilerin ifadesidir (Carter ve Good, 1973; Akt. Erdoğdu, 2006, 97). Öğrenci bağlılığı ile ilgili yapılan son çalışmalar, öğrenci bağlılığını, akademik başarının habercisi olarak tanımlamaktadır (Bloom, 1976; Akt. Willms, 2003, 9). Öğrencilerin okullarına karşı sahip oldukları olumsuz düşüncelerle öğrenim görmeye devam ediyor olmaları, onların bağlılık düzeylerini olumsuz yönde etkileyip mesleki eğitimin amacına ulaşmasını engelleyebilmektedir. Okulları hakkında olumsuz düşüncelere sahip olan öğrenciler, okul etkinliklerine katılmayıp, zararlı davranışlar içine girerek, öğretmen ve diğer öğrencilere karşı olumsuz davranışlar sergileyebilirler. Bu mutsuz öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayabilmek bir sorun haline gelebilir (Willms, 2003, 8). Tüm bu nedenlerle; bireylerin üyesi bulundukları örgüte bağlılık düzeyleri ve bu düzeyleri arttırmaya ilişkin koşullar, örgütlerin ve bireylerin başarı kazanmalarında büyük önem taşımaktadır. Görevlerinden biri, nitelikli insangücü yetiştirmek olan üniversitelerin, ülke kalkınmasındaki önemi yadsınamaz. İş hayatının ihtiyaç duyduğu nitelikli

17 4 ara insangücü yetiştirme görevi de üniversitelere bağlı olarak, lisans öncesi eğitimin yapıldığı meslek yüksekokullarına aittir. Büro yönetimi ve sekreterlik eğitimi, meslek yüksekokulları bünyesinde verilen mesleki eğitim programlarından birisidir ve iş hayatının her sektöründe ihtiyaç duyulan, büro işlerinin organizasyonundan sorumlu büro yöneticilerini yetiştirmektedir. Yapılan araştırmalara göre, öğrencilerin okullarından memnuniyet dereceleri, okullarını sevmeleri ve ilk sıralarda tercih etmiş olmaları, onların başarılarında ve örgütsel bağlılık düzeylerinde olumlu etkiye sahiptir (Klem ve Connell, 2004, ). Ancak, Türkiye de üniversiteye giriş sistemi ele alındığında, öğrencilerin çoğunun ilk sıralarda tercih ettikleri okullara ve bölümlere giremediklerini gözlemlemek mümkündür. Bu açıdan, ülke kalkınmasında büyük öneme sahip olan mesleki eğitimin amacına ulaşmasında, öğrencilerin akademik başarılarının ve örgütsel bağlılık düzeylerinin yükseltilmesi önem taşımaktadır. Bu araştırmanın problemi; Türkiye de devlet üniversiteleri bünyesindeki meslek yüksek okullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılıklarının ne düzeyde olduğu ve bu düzeylerin akademik başarıları ile ilişkisinin nasıl olduğudur. Amaç Bu araştırmada; Türkiye de devlet üniversiteleri bünyesindeki meslek yüksekokullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeylerini saptayarak, akademik başarıları ile ilişkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırmanın genel amacı doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır. Büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin; 1. Örgütsel bağlılıkları; uyum, özdeşleşme ve içselleştirme alt boyutlarında ne düzeydedir?

18 5 2. Alt boyutlardaki (uyum, özdeşleşme ve içselleştirme) örgütsel bağlılık düzeyleri, Cinsiyete, Öğretim türüne (Normal öğretim, İkinci öğretim) Geldikleri çevreye (köy, belde, ilçe, il merkezi) Bağlı bulundukları üniversitenin gelişmişlik düzeyine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 3. Örgütsel bağlılıkları alt boyutlarda (uyum, özdeşleşme ve içselleştirme) akademik başarı ile ilişkili midir? 4. Örgütsel bağlılıklarının artmasında etkili olduğunu düşündükleri koşullar hangi ölçüde etkilidir? 5. Örgütsel bağlılıklarının artmasında etkili olan koşullar hakkındaki görüşleri, Cinsiyete, Öğretim türüne (Normal öğretim, İkinci öğretim) Geldikleri çevreye (köy, belde, ilçe, il merkezi) Bağlı bulundukları üniversitenin gelişmişlik düzeyine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? Önem Örgütsel bağlılık, örgütün ve örgüt üyelerinin amaçlarına ulaşabilmesinde önemli bir faktördür. Kişilerin bir varlık olma açısından her ne kadar çevreden bağımsız oldukları düşünülse de, toplumsal yapı içinde bir örgütsel yapıya dahil oldukları gözlenmektedir. Bireylerin amaçlarına ulaşabilmesi, beklentilerinin karşılanabilmesi ve sonucunda başarı sağlamalarının, örgütsel yapı içinde var olmaları ile doğru orantılı olduğunu söylemek mümkündür. Örgütsel yapı içinde belirli amaç ve beklentilere ulaşmanın, örgüte psikolojik yönden bağlanarak gerçekleşeceği söylenebilir.

19 6 Öğrencilerde bir mesleğe yönelik bilgi, beceri, iş görme alışkanlığı kazandırarak onları hayata hazırlayan ve ülke kalkınmasında rol oynayan mesleki eğitim, Türkiye de önemli bir unsur haline gelmiştir. Bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak hızla gelişen iş dünyasının ihtiyaç duyduğu ara eleman gücü mesleki eğitim sayesinde yetiştirilmektedir ( Bu elemanları yetiştiren eğitim örgütlerinden biri de meslek yüksekokullarıdır. Mesleki eğitimin beklenen başarıyı sağlamasında, bu eğitimi alan bireylerin, üyesi bulundukları örgüte karşı geliştirdikleri tutum ve davranışlarının önemli payı olduğunu söylemek mümkündür. Özellikle, öğrenciyi iş hayatına hazırlama amacı taşıyan mesleki eğitimin başarısını, öğrencinin tüm donanımı ile okuldan mezun olabilmesi ve iş hayatında üstün başarı göstermesi ile ölçmek mümkündür. Öğrencinin göstereceği başarı ise, öğrenim hayatında okula duyduğu bağlılık ile çok yakından ilgilidir. Eğitim kurumlarının öncelikli amaçlarından biri de öğrenciyi, donanımlı bir şekilde yetiştirerek bir üst öğretim kurumuna ya da iş hayatına hazırlamaktır. Bu amaca ulaşmak için eğitim kurumları, öğrenci bağlılığını sağlama konusunda tüm gayreti göstermelidir. Büro yönetimi ve sekreterlik eğitimi bir mesleki eğitim niteliğindedir. Yöneticinin tamamen kendi işleri ile ilgilenmesi, kalan ek işlerin onun zamanını almaması ve düzenin sağlanması için sekretere büyük görevler düşmektedir. Bu yoğun çalışma temposu içinde büro yönetimi ve sekreterlik hizmetlerinin öneminin artması bir mesleki eğitim niteliğine sahip olan büro yönetimi ve sekreterlik eğitimine de önem kazandırmıştır (Tengilimoğlu, 2003, 30). İlgili literatür incelendiğinde, örgütsel bağlılıkla ilgili pek çok sayıda çalışma yapılmış olup, doğrudan büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeylerini ölçmeye yönelik bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu yönüyle araştırmanın büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeyleri ve bu düzeylerin akademik başarıları ile ilişkisi hakkında veri sağlayacağı düşünülmektedir. Bu araştırma ile bazı değişkenler bakımından (cinsiyet, öğretim türü, çoğunlukla yaşanılan

20 7 yerleşim yeri, bağlı bulunulan üniversitenin gelişmişlik düzeyi) öğrencilerin örgütsel bağlılık düzeylerinin ortaya konulması imkânı sağlanacaktır. Ayrıca bu araştırma ile örgütsel bağlılığı arttırmada etkili olduğu düşünülen koşulların, öğrenciler tarafından ne ölçüde etkili bulunduğu ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Araştırmada tespit edilmesi amaçlanan, öğrencilerin örgütsel bağlılık düzeylerinin ve bu düzeylerin akademik başarıları ile ilişkisinin bilinmesi, öğrencilerin bağlılık düzeylerinin ve akademik başarılarının arttırılmasında alınması gereken önlemlerin saptanabilmesi açısından önemli görülmektedir. Bu araştırmanın, meslek yüksekokullarının büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin örgütsel bağlılık düzeylerinin, bu düzeylerin akademik başarıları ile ilişkisinin ve bu öğrencilerin örgütsel bağlılıklarının arttırılmasında etkili olan koşulların ortaya konması açısından alana bilimsel katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sınırlılıklar Araştırma; 1. Araştırma ülke sınırları içerisinde yer alan devlet üniversitelerinin, meslek yüksek okullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümü ikinci sınıf öğrencileri ile sınırlıdır. 2. Araştırma, büro yönetimi ve sekreterlik bölümünün ikinci sınıfına kayıtlı öğrenciler üzerinde yapılmıştır. Örgütsel bağlılığın ortaya çıkması açısından bakıldığında; toplam öğrenim süresinin iki yıl olduğu bir okulda, ikinci sınıf öğrencilerinin, birinci sınıf öğrencilerine göre okulu ve bölümü daha iyi tanıdıkları ve okulda daha fazla yaşantı geçirdikleri düşünülmektedir. Bu bağlamda araştırma ikinci sınıf öğrencileri ile sınırlı tutulmuştur tarih ve 5467 sayılı kanunla kurulmuş olan yeni üniversiteler, 2006/2007 öğretim yılında öğrenime başlamış olması sebebiyle, ikinci sınıfa kayıtlı öğrencisi olmadığı düşünülerek kapsam dışında tutulmuştur.

21 8 4. Açıköğretim Fakültesine bağlı önlisans programında öğrenimini sürdüren büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencileri, kapsam dışında tutulmuştur. 5. Araştırma, örnekleme giren öğrencilerin örgütsel bağlılık ve akademik başarı düzeyi ile örgütsel bağlılığın artmasında etkili olduğu düşünülen koşullara ilişkin görüşleri ile sınırlıdır. 6. Akademik başarı düzeyleri, öğrencilerden alınan genel not ortalamalarına ilişkin bilgiler ile ortaya çıkarılmıştır. Geniş bir örneklemde çalışılması ve verilerin posta yoluyla toplanmış olması nedeniyle genel not ortalamaları öğrencilerden alınan bilgiler ile oluşturulmuştur. Tanımlar Örgütsel bağlılık. Türkiye deki devlet üniversitelerinin büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin, okul ile kurdukları psikolojik bağ ve kendilerini okula yakın hissetme dereceleridir. Bu bağ ve hissetme üç boyutta saptanmak istenmiştir. Bunlar uyum, özdeşleşme ve içselleştirmedir. Akademik başarı. Büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencilerinin 2006/2007 öğretim yılına kadar almış oldukları tüm derslere ait genel not ortalamaları. Meslek yüksekokulu (MYO). Bünyesinde büro yönetimi ve sekreterlik bölümünün bulunduğu, bir üniversiteye bağlı, dört yarıyıllık önlisans öğretimi yapan yüksek öğretim kurumu. Büro yönetimi ve sekreterlik bölümü öğrencileri. Türkiye de devlet üniversiteleri bünyesindeki meslek yüksek okullarının, büro yönetimi ve sekreterlik bölümünde öğrenim gören kişiler.

22 BÖLÜM 2 KURAMSAL TEMELLER Bu bölümde örgütsel bağlılık kavramı, tanımları, sınıflandırılması, örgütsel bağlılığı etkileyen faktörler, örgütsel bağlılığın sonuçları, akademik başarı ve büro yönetimi ve sekreterlik alanı ile ilgili bilgilere ver verilmiştir. ÖRGÜTSEL BAĞLILIK Örgütsel bağlılığı aşağıda yer alan başlıklar altında ele almak ve tartışmak mümkündür. Örgütsel Bağlılık Kavramı Bireylerin, örgütün bir üyesi olmaktan memnun olmalarını sağlama, örgütlerin en başta gelen hedeflerinden biridir. Çünkü örgütlerin, varlığını koruma ve etkinliğini sürdürebilme düzeyi örgüt üyelerinin örgüte bağlılık derecesine göre güç kazanmaktadır (Başaran, 1982, 241). Örgütsel bağlılık kavramın içinde yer alan birey, Whyte ın (1956, 52) deyimiyle; örgütsel insan, sadece örgütte çalışan değil aynı zamanda örgüte ait olan birey olarak tanımlanmaktadır. Randal a (1987, 460) göre, örgüt üyesinin en temel gereksinimi bir yere ait olma duygusudur. Toplum duygusunun olduğu her yerde, toplumsal içgüdünün duygusal bir anlatım biçimi olan, örgütsel bağlılık kavramından söz edilebilir. Bağlılık sadakat ve sadık olma duygusunu içinde barındırır. Bir kişiye, bir düşünceye ya da bir kuruma gösterilen bağlılık, bireylerin yerine getirmek zorunda hissettiği bir yükümlülük olarak ele alınabilir (Ergun, 1975, 98-99). Örgütsel bağlılık, örgüt üyesinin kabulü ve onun psikolojik sözleşme ile örgüte girmesi ile başlar. Birey, örgütün bir üyesi olarak; hedefler, amaçlar ve gereklilikler konusunda bilgi edinmeye başlar. Bu açıdan bakıldığında örgütsel bağlılık, birey ile örgüt arasında oluşan güç birliği olarak açıklanabilir. Söz konusu birlik; örgütün değer ve hedeflerine güçlü bir inanç

23 10 duyma, değer ve hedefleri gerçekleştirmek için çaba harcama ve örgütün üyesi olarak kalmak için güçlü istek duyma olmak üzere üç faktörü içerir (Northcraft ve Neale, 1990, 464). Örgütsel bağlılık, sadece örgüte sadık olmak demek değildir. Aynı zamanda örgütsel bağlılık, örgütün başarısı ve geleceği için örgüt üyelerinin fikirlerini paylaştığı ve örgütle etkileşim içinde bulunduğu bir süreçtir (Yüksel, 1997, 159). Örgütsel bağlılık kavramı, örgütün amaçlarına, politikasına ve kurallarına uygun davranış göstermeyi de içerir. Bireyden, örgütün yararlarını gözetme, özverili olma, örgüt yararı için gereğinden çok zaman harcama gibi, bireyin örgüte bağlılığını gösteren davranışlar beklenir (Başaran, 1982a, 242). Birey örgüt için gösterdiği özverinin karşılığında, örgütten belirli bir ödül ya da bir tür karşılık beklemektedir. Böylece birey ve örgüt arasında gerçekleşen karşılıklı değişim süreci sonunda örgütsel bağlılık ortaya çıkmaktadır. Böylece bireyler, kendilerini örgütleri ile tanımlamaya başlamakta, örgütün hedeflerine inanmakta, hedeflerin gerçekleştirilmesi sürecine katılmakta ve örgütün bir parçası olmaktadırlar (Balcı, 2003, 27-28). Örgütsel bağlılık, üzerinde tartışılan bir konu olmasına karşın tanımı hakkında fikir birliğine varıldığını söylemek mümkün değildir. Bu durumun nedeni; sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji ve örgütsel davranış gibi farklı disiplinlerden gelen araştırmacıların konuya farklı bakış açıları ile yaklaşmış olmalarıdır (Mowday, Porter ve Steers, 1982, 20-25). Çeşitli yazarlar tarafından yapılan pek çok tanımda, örgütsel bağlılık kavramının farklı özellikleri ele alınmıştır. Ancak söz konusu örgütsel bağlılık tanımları, birey ile örgüt arasındaki ilişkiyi ele alıyor olması bakımından ortak bir özellik taşımaktadır (Scholl, 1981, 590). Örgütsel bağlılıkla ilgili bazı tanımlar aşağıda aktarılmaktadır. Örgütsel bağlılık: Kişinin belirli bir örgüt ile girdiği kimlik birliği ve bağlılığın birleşik gücü (Leong, Furnham ve Cooper, 1996, 1346), Bireyin örgütte kalma ve onun için çaba gösterme arzusu ile örgütün amaç ve değerlerini benimsemesi (Morrow, 1983, 491),

24 11 Bireylerin enerji ve sadakatlerini sosyal sistemlere aktarma isteği, istek ve gereksinimlerini tatmin edecek sosyal ilişkilere ağırlık vermeleri (Kanter, 1968, 499), Bireyin kimliğini örgüte iliştiren, örgüte yönelik bir tutum veya yönelişi (Sheldon, 1971, 143), Örgütün amaç ve değerlerine, kişinin bu amaç ve değerlere göre belirlenen rolüne ve çıkara dayalı değerinden ayrı olarak, örgütün kendisine partizanca ve duygusal bağlanması (Buchanan, 1974, 533), Bireyin örgüte karşı hissettiği psikolojik bağlanma ve örgütün bakış açılarını ve özelliklerini kabul etme ve kendine uyarlama derecesi (O Reilly ve Chatman, 1986, 493), Bireyin örgütü ile kurduğu duygusal bağ, birey ve örgütün benzer değer ve hedeflere sahip olması, birey ve örgüt arasındaki maliyet ve ödüllere dayalı değişim ilişkisi (Randal ve O Driscoll, 1997, 607), Kişinin bazı yan bahislere girerek tutarlı bir davranış dizisini o davranışlarla doğrudan ilgili olmayan çıkarlarıyla birleştirmesi (Becker, 1960, 33), Bireyi örgüte bağlayan (ayrılma olasılığını azaltan) psikolojik durum (Allen ve Meyer, 1990, 3), Örgütsel amaç ve çıkarlara uygun şekilde davranmaya zorlayan baskıların toplamı (Wiener, 1982, 421), Bireyin örgütün amaçlarına ve değerlerine kuvvetle inanması ve bunları kabul etmesi, örgüt yararına fazladan çaba harcamaya istekliliği ve örgütte kalmak için güçlü bir istek duyması (Mowday, Porter ve Steers, 1982, 27; Reichers, 1985, 468), Bireyin belli bir hareket tarzına ve çevresindeki kişilere bağlılık duyması ile belli davranışlara yönelmede kişinin kendisini taahhüt altına koyması, olarak tanımlanmaktadır (Kiesler, 1971, 26). Örgütsel bağlılık tanımlarına bakıldığında; büyük ölçüde bireylerin bağlılık niteliği, bireyin örgütsel amaç ve çıkarları koruma isteği, örgüte dönük belli davranışsal gerekleri yerine getirme ve örgütle paylaşılan birlikteliğin

25 12 daha çok moral psikolojik gücü üzerinde durulduğu dikkati çekmektedir. Bununla birlikte, yazarların bir bölümü de örgütsel bağlılığı, bireylerin örgütün farklı parçalarına veya öğelerine bağlılığı şeklinde açıklamışlardır (Balay, 2000, 18). Örgütsel bağlılık üzerine yapılan bütün tanımlar, bağlılığın tutumsal ya da davranışsal bir temele dayandığı fikrinde birleşmektedirler. Diğer bir anlatımla bireyler tutumsal ya da davranışsal bir sebep geliştirerek örgüt üyeliğini devam ettirmektedirler. Bu nedenle bağlılığı, tutumsal ve davranışsal olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırmak ve incelemek yerinde olacaktır (Çöl, 2004). Örgütsel Bağlılığın Sınıflandırılması Örgütsel bağlılık kavramı tutumsal ve davranışsal olmak üzere iki farklı yönden ele alınmaktadır. Örgütsel davranış kuramı, örgütsel bağlılığı tutumsal açıdan ele alırken, sosyal psikoloji kuramı örgütsel bağlılığa davranışsal açıdan yaklaşmaktadır. (Mowday, Porter ve Steers, 1982, 24). Tutumsal bağlılık, örgüt ve birey arasındaki ilişkinin doğasından, davranışsal bağlılık ise bireyin örgüte karşı sergilediği davranış biçiminden bahsetmektedir (Scholl, 1981, 590). Tutumsal Bağlılık Tutum, bireyleri belirli davranışlara yönlendiren eğilimdir. İnsan bir olay ya da birey hakkındaki bilgi ve inançları doğrultusunda tutum oluşturarak harekete geçer (Özkalp, 1986, 33). Bu bağlamda tutum bir davranış değil, davranışa geçmeye hazır oluştur (Başaran, 1991, 163). Robbins e (1991/1994, 17-21) göre; tutumlar, bireyin bir şey hakkında ne hissettiğini ifade eden olumlu ya da olumsuz değerlendirmelerdir. Bireyin örgüte sadakati ve örgütle özdeşleşmesinin göstergesi olarak örgütsel bağlılık, bireyin örgüte karşı oluşturabileceği sınırsız sayıdaki tutumlarından yalnızca biridir ve tutumlar, bireylerin

26 13 davranışlarını etkileme ve davranışlarına yön verme özelliği nedeniyle örgütsel bağlılık kavramı açısından önemli bir yere sahiptir. Tutumsal bağlılık, kişi ile örgüt arasındaki bağın değerlendirilmesi sonucunda oluşan örgütle ilgili bir bakış açısı veya örgüte duygusal bir yönelmedir (Mottaz, 1989, 145). Tutumsal bağlılık, bireyin örgütün amaç ve değerlerine inanması, örgüt üyeliğini sürdürmek için istek duyması ve örgütün lehine çaba göstermek istemesiyle oluşur (Leong, Furnham ve Cooper, 1996, 1346). Tutumsal bağlılığın davranışsal bağlılıktan farklı yanı bireyin örgütün amaç ve değerlerine inanması ve onları benimsemesidir. Ayrıca bireyin rolüne olan bağlılığı da örgütün amaç ve değerleriyle ilgilidir. Birey bağlılık gösterdiği rol doğrultusunda daha istekli ve karalı hareket edecek ve bu durum bireyin güdülenmesini sağlayacaktır (Mottaz, 1989, 154). Tutumsal bağlılıkta bireyin kendi değer ve amaçları ile örgütün değer ve amaçlarının uyumlu olduğu kabul edilir ve bireylerin, örgüt ile kendileri arasındaki ilişki hakkında ne düşündükleri üzerine odaklanılır (Meyer ve Allen, 1991, 61). Tutumsal bağlılıkla ilgili pek çok yaklaşım ortaya konmuştur. Araştırmacılara göre tutumsal bağlılık, çeşitli şekillerde ortaya çıkabilmekte ve farklı öğelere sahip olabilmektedir. Tutumsal bağlılıkla ilgili yaklaşımların en önemlileri; Kanter (1968), O Reilly ve Chatman (1968), Penley ve Gould (1988) ile Allen ve Meyer (1990) tarafından geliştirilen yaklaşımlardır. Aşağıda bu yaklaşımlara yer verilmektedir. Kanter yaklaşımı. Bağlılığı, bireylerin sosyal sistemlere girmeye istekli olmaları ve bu isteklerini tatmin edecek sosyal ilişkiler ile bütünleşmeleri olarak tanımlayan Kanter (1968, 499); örgütsel bağlılığı, bireylerin farklı davranışsal ihtiyaçlardan etkilenmesine göre farklı şekillerde sınıflandırmaktadır. Bunlar; devam, kenetlenme ve kontrol bağlılığı olmak üzere üç şekilde ele alınmaktadır (Kanter, 1968, 500).

27 14 Devam bağlılığı, bireyin sosyal sistemdeki rolüne bağlanması ve örgütün yaşamını devam ettirmesi için kendini adaması olarak ifade edilebilir. Devam bağlılığı bireyin örgüte karşı bilişsel yönelimlerini içerir. Bu bağlılık türü, örgüt üyeliğini sürdürme ile ilgili bir çıkarın birey tarafından farkında olunmasını temsil etmektedir. Birey örgütten ayrılmanın maliyetinin örgütte kalmanın maliyetinden yüksek olacağını düşünerek, örgütte kalmanın daha karlı olduğu kararını verir ve örgüt üyeliğini sürdürerek örgütte kalır. Örgüt üyeliğinin devamının kendisi için kârlı olacağı düşüncesi ile birey içinde bulunduğu role bağlanır (Kanter, 1968, 504). Devam bağlılığının özveri ve yatırım olmak üzere iki unsuru vardır. Özveri, bireyin örgüt üyeliğinin karşılığı olarak kendisi için değerli bazı şeylerden vazgeçmesini ifade etmektedir. Örgüt için özveride bulunan birey, üyeliğinin bir bedeli olduğunu düşünecek ve birey için örgüt üyeliği vazgeçilmez, daha değerli ve anlamlı olacaktır. Yatırım ise, bireyin mevcut ve potansiyel kaynaklarını örgüte bağlaması nedeniyle örgütle bir çıkar ilişkisine girmesidir. Bireyin örgüte bağladığı maddi içerikli parasal kaynaklar da olabileceği gibi, manevi içerikli zaman ve enerji gibi kaynaklar da olabilir. Birey örgüte yatırım yaptığı sürece, mevcut katılımı dolayısıyla gelecekle ilgili kazançlar elde edebilir (Kanter, 1968, ). Başka bir ifade ile birey, yaptığı yatırımlar ile örgütle bütünleşir. Çünkü birey yaptığı yatırımların karşılığını örgütten almak istemektedir. Bu kazançları elde edebilmek için birey örgütü desteklemek ve üyeliğini sürdürmek açısından çaba göstermek zorundadır (Kanter, 1968, 506). Kanter in ikinci bağlılık türü, duygusal bağlılık olarak da adlandırılan kenetlenme bağlılığı, bireyin bir gruba ve gruptaki ilişkilere bağlılığıdır. Kenetlenme bağlılığı, bir gruba sadakatle bağlılığı ve sosyal ilişkilerin oluşumunu temsil etmektedir. Bu bağlılık gruba karşı olumlu duygusal yönelimleri içerir. Bireyin grubun üyeleriyle yakından ilgilenmesi, grupla kimlik birliği içine girmesi ve gruba katılımı, bireyi duygusal açıdan doyuma ulaştıracaktır. Grup içi ilişkileri sıkı olan bu bireylerin gruba bağlılığı ve sadakati artacaktır. Söz konusu gruplarda grup içi çekişmeler ve kıskançlıklar azalacak, üyeler arasında birlik ve grup bilinci artacaktır Böylece grup, dışarıdan gelecek tehlikelere karşı güçlü olacaktır (Kanter, 1968, 500). Grup

28 15 içi sıkı iletişim örgütteki gerilimi azaltacak, grubun ve dolayısıyla örgütün amaçlarına başarıyla ulaşılması ve verimliliğin arttırılması sağlanacaktır. Grup amaçlarına başarıyla ulaşılması ve üyelerin başarılı bir birimin parçası olduklarını hissetmeleri, üyelerin bağlılıklarını arttıracaktır (Robbins, 1991/1994, 134). Kenetlenme bağlılığının güçlü olabilmesi için, üyelerin kendilerini bir bütünün parçası olarak hissetmesi ve biz bilincine sahip olması gerekmektedir (Kanter, 1968, 509). Bunun için örgütler, örgüt kültürünü oluşturan törenler ve sembollerden yararlanarak örgütte sosyal ilişkiler yaratılmasını sağlamalıdır. Genellikle örgütler, bireylerin örgüte psikolojik olarak yakınlıklarını sağlamak için birtakım farklı aktiviteler (örgütte kullanılan üniformalar ve işaretler gibi) yaratırlar. Örgütler bu ve benzeri faaliyetlerde bulunarak örgüt üyeleri arasında kenetlenme bağlılığını geliştirmeyi amaç edinirler (Kanter, 1968, 510). Kanter in son bağlılık türü, normatif bağlılık olarak da adlandırılan kontrol bağlılığı, otoriteye bağlılığı ve normlarının kabul edilmesini temsil etmektedir. Kontrol bağlılığını, bireyin davranışlarının istenilen biçimde şekillendirilerek, bireyin örgüt normlarına bağlanması olarak tanımlamak mümkündür. Bireyler örgüt faaliyetlerini gerçekleştirirken örgüt normlarına ve değerlerine uygun davranışlar gösterdiklerine, örgüt normlarını ve değerlerini temsil ettiklerine inanırlarsa kontrol bağlılığı oluşur (Kanter, 1968, 499). Birey örgütün kendinden beklediği davranışları ve uyulması gereken kuralları doğru, ahlaki ve aynı zamanda kendi değerleri ile uyumlu bulur. Bu nedenle örgütün isteklerini yerine getirmenin gerekli olduğunu düşünür (Kanter, 1968, 501). Kontrol bağlılığı, bireyin yaşamını düzene koyan ve yaşamına anlam veren bir düzen sistemine katılımını sağlamaktadır. Bu tip bir bağlılık sisteminde birey, örgütü yaşamını yönlendiren ve yaşamına anlam kazandıran bir güç olarak görmektedir. Dolayısıyla birey, örgütün isteklerini yerine getirmekte ve örgüte karşı bağlılık hissetmektedir (Kanter, 1968, 510). Kanter yaklaşımının içinde yer alan üç bağlılık şekli birbiriyle ilişkilidir (Mowday, Porter ve Steers, 1982, 24). Çocuklardaki ahlak gelişimi, Kanter in

29 16 üç bağlılık yaklaşımının ilişkisini açıklamak bakımından iyi bir örnektir. Çocuklar ödül ve cezaların varlığından dolayı ilk olarak sosyal sistemin kendinden beklentilerini yerine getirir. İkinci aşamada çocuklar, diğer insanlara karşı duygusal yakınlaşma duyar ve kendine yakın hissettikleri bireylere karşı ayrı bir tutum sergilerler. Ahlaki gelişimin son aşamasında çocuklar, ahlaki kodları kabul eder ve onları içselleştirerek hayatının bir parçası yaparlar. Çocukların ahlaki gelişim sürecinin ilk aşamasında gösterdikleri, ödül ve cezanın varlığından etkilenen uyum biçimi, devam bağlılığına; ikinci aşamadaki bireylere yakınlığından dolayı oluşturdukları tutum ve davranışlar kenetlenme bağlılığına; son aşamada, genel geçer kuralları kabul edişi ise kontrol bağlılığına birer örnek oluşturmaktadır (Kanter, 1968, 501). Kanter in bağlılık sınıflandırmasının; örgüt üyeleri üzerinde ortak bir duygu yaratarak, bireylerin örgüt ile arasındaki ilişkinin güçlendirilmesi üzerinde durduğunu söylemek mümkündür. O Reilly ve Chatman yaklaşımı. Örgütsel bağlılığı, bireyin örgüte psikolojik bağlılığı olarak ifade eden O Reilly ve Chatman (1986, 492), pek çok örgütsel bağlılık tanım ve yaklaşımının ortak noktasının bu psikolojik bağdan kaynaklandığı fikri üzerinde durmaktadır. Ayrıca O Reilly (1991, 299), ortak bir bağlılık tanımı yapılamamış olmasını, bağlılığın altında yatan psikolojinin ortaya çıkarılamamış olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. O Reilly ve Chatman a (1986, 493) göre birey ile örgüt arasındaki psikolojik bağın gelişmesini sağlayan temel özdeşleşmedir. Örgüte bağlılık, bireyin tutumları ile örgütün amaç ve değerlerinin özdeşleşmesiyle meydana gelir. Bunun sonucunda örgütsel bağlılık, bireyin örgütün bakış açılarını ve özelliklerini kabul etme ve kendine uyarlama derecesini yansıtır (O Reilly ve Chatman, 1986, ). O Reilly ve Chatman ın (1986) bağlılık yaklaşımı da Kanter inkine benzer biçimde üç boyutta sınıflandırılmaktadır. Ancak O Reilly ve Chatman (1986) bu üç boyutu; uyum, özdeşleşme ve içselleştirme olarak

30 17 sınıflandırmakta ve örgütsel bağlılık yaklaşımına psikolojik bir bakış açısı kazandırmaktadır. Bağlılığın ilk aşaması uyumdur ve uyum boyutunda örgüte karşı yüzeysel bir bağlılık söz konusudur. Birey uyma davranışını gerçekten istediği ve inandığı için değil, cezadan korktuğu ya da ödül beklediği için gösterir. Ayrıca birey kendisini uyma davranışı göstermek zorunda hisseder. Birey örgüt kurallarını ve çevreden gelen etkileri bir çıkar karşılığında kabul eder ve bu çıkarların gerçekleşme durumuna göre örgüte uyum gösterir (Balcı, 2003, 28-29). Bir başka deyişle birey, tutum ve davranışlarını belirli ödülleri elde etmek için örgütün isteklerine göre uygun hale getirir (O Reilly ve Chatman, 1986, 493). Örgüte karşı gösterilen uyumun bir çıkar ilişkisine dayanmasından dolayı, bireyin gerçek tutumları ile örgüte ilişkin geliştirdiği tutumlar birbirinden farklı olabilir (İlsev, 1997, 13). Bağlılığın ikinci aşaması özdeşleşmedir ve bu aşamada bireyin örgüte ve diğer örgüt üyelerine yakın olma isteği söz konusudur (Balcı, 2005, 146). Özdeşleşme süreci psikolojik bağlılığın oluşmasında önemli bir aşamadır (O Reilly ve Chatman, 1986, 492). Bu aşamada, birey kendini bir grup üyesi olarak hisseder ve bir gruba ait olmaktan gurur duyar. Birey grubun amaç ve değerlerine inanır, saygı duyar, bu amaç ve değerleri kabul eder. Ancak bu aşamada birey kendi değerlerini örgüt değerlerine göre biçimlendirmez. (O Reilly ve Chatman, 1986, 493). Uyma davranışı gösteren bireyin, kendine ait gerçek tutumlar ile örgüte yönlendirdiği tutumlarının birbirinden farklı olmasına rağmen; özdeşleşme boyutundaki bireyin, örgüte yönelik tutumlarında sadece görünürde değil, gerçekte de bir değişme görülmektedir (İlsev, 1997, 13). Örgüt, bireyin örgütle özdeşleşen bir bağlılık göstermesini sağlamaya çalışır. Örgüte özdeşleşme boyutunda bağlılık gösteren birey, örgütün çıkarlarını kendi çıkarlarından daha üstün tutar ve elinden geldiğince özverili davranır. Örgütle özdeşleşen bir örgüt üyesi örgüt için çok önemli bir güçtür (Başaran, 1982, 242). Bağlılığın üçüncü ve son aşaması içselleştirmedir. İçselleştirme, bireyin değerlerinin örgütsel değerlere uyum göstermesi ve örgütsel

31 18 değerlerin bireyin tutum ve davranışlarına egemen olması şeklinde ifade edilebilir (Balcı, 2005, 146). Bireyler iç dünyalarını örgütteki diğer insanların değer sistemleriyle uyumlu hale getirdiğinde, içselleştirme boyutuna dönük tutum ve davranışlar sergilerler (O Reilly ve Chatman, 1986, 493). Örgütlerin en çok arzuladığı bağlılık boyutu içselleştirmedir. Çünkü içselleştirme, kendi kendini devam ettirici bir özelliğe sahiptir. Başka bir deyişle; içselleştirme bir kez gerçekleştiğinde, bireyi etkilemek için yeni etki kaynaklarının kullanılması gerekmez (Handy, 1985, 140; Akt. Balay, 2000, 101). Ancak içselleştirme uzun zaman gerektirir. Birey bu boyutta bir bağlılık gösterdiğinde, örgütün değer ve normlarını, kendi değer ve normları olarak görür. Birey hiçbir zorlama olmaksızın, örgütün değer ve normlarını içtenlikle kabul eder ve benimser. Bu haliyle içselleştirme boyutunda normatif bir bağlılık söz konusudur (Balcı, 2003, 30). Özdeşleşme boyutunda olduğu gibi, içselleştirme boyutunda bağlılık gösteren bireylerin de rol üstü davranış gösterdiklerini yani örgüt yararına fazladan zaman ve emek harcadıklarını gözlemlemek mümkündür. Uyum boyutunda bağlılık gösteren bireyler ise ancak belirli ödüllerin sahibi olma karşılığında örgütte kalmaya devam etmek istemekte ve kendinden beklenileni en alt seviyede yapmaktadırlar. Bu tür üyelerin örgütte kalma istekleri de oldukça azdır (O Reilly ve Chatman, 1986, 493). O Reilly ve Chatman ın (1986, 496); üniversite öğrencilerinin, uyum, özdeşleşme ve içselleştirme boyutlarındaki bağlılık düzeylerinin ortaya çıkarılmasını konu alan çalışmasında, özdeşleşme ve içselleştirme boyutlarında bağlılık gösteren öğrencilerin, okullarının yararı için kendi çıkarları olmaksızın fazladan zaman ve emek harcadıkları yani rol üstü davranışlar gösterdikleri ortaya çıkarılmıştır. Ancak uyum boyutunda bağlılık gösteren öğrencilerin rol üstü davranış yani örgüt için gerekenden daha fazla çaba göstermedikleri bu araştırma sonucunda belirgin olarak ortaya konulmuştur. Örgütün başarıya ulaşabilmesi, örgütten ayrılmaların azaltılabilmesi ve gönüllülük esasına dayalı olarak örgüt üyelerinin gerekenden daha fazlasını, örgüt yararı gözeterek yapması için üyelerin, uyum boyutundaki bağlılıktan öte, örgüte, özdeşleşme ve içselleştirme boyutunda bağlılık