Ortaokul Öğretmenlerinin İş Güvencesizliği Algıları ile. Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki 1

Transkript

1 Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki 1 F. Gülruh GÜRBÜZ 2 & Ezgi DEDE 3 ÖZET Bu araştırmada devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı algıları belirlenmiştir. Ayrıca bu algıların okul türüne göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiş ve iş güvencesizliğinin örgütsel vatandaşlık davranışını etkileyip etkilemediği ortaya koyulmuştur. Araştırmada ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Öğretmenlerin algılarını belirlemek amacıyla iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği kullanılmıştır. Değişkenler arasındaki ilişkileri ölçmek için ise betimsel istatistikler, aritmetik ortalama, standart sapma, t- testi ve çoklu regresyon analizinden faydalanılmıştır. Araştırma bulgularına göre, devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği algıları düşük seviyede, örgütsel vatandaşlık davranışı algıları ise yüksek seviyede tespit edilmiştir. Öğretmenlerin iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı algıları çalışılan okul türüne göre farklılaşmaktadır. Devlet okullarında çalışan öğretmenler özel okullarda çalışan öğretmenlere göre daha fazla iş güvencesizliği hissederken daha az örgütsel vatandaşlık davranışı sergilemektedirler. Ayrıca yapılan çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre özel okullarda çalışan öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği algıları ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında negatif yönlü anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Öte yandan devlet okullarında çalışan öğretmenlerin niceliksel iş güvencesizliği algıları ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında negatif yönlü anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: İş güvencesizliği, Örgütsel vatandaşlık davranışı DOI Number: 1 Bu makale, F. Gülruh Gürbüz ün danışmalığında Ezgi Dede tarafından hazırlanan doktora tez çalışmasından üretilmiştir. 2 Prof. Dr. - Marmara Üniversitesi, İşletme Fakültesi - gulruhgurbuz@yahoo.com 3 Dr. - MEB Kısıklı Şehit Hüseyin Dalgılıç Ortaokulu - ezgi.math@gmail.com

2 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki GİRİŞ Uygarlığın evriminde toplumların yapısı sırasıyla geleneksel toplum, sanayi toplumu ve bilgi toplumu olarak gelişmiştir. Söz konusu gelişimlerin hızı her aşamada öncekine kıyasla daha da artmış, her geçiş ve gelişme yeni risk ve belirsizlikleri beraberinde getirmiştir. Diğer bir ifadeyle bilgi toplumundaki risk ve belirsizliklerin sayısı geleneksel topluma göre oldukça fazladır. Bilgi toplumunun kendi içindeki gelişmeleri, söz konusu risk ve belirsizlikleri daha da artırmakta ve risk toplumu yapılanmasını gündeme getirmektedir (Yalçınkaya, & Özsoy, 2003). Risk toplumu kavramı ilk olarak Ulrich Beck tarafından tanımlanmış olup toplumsal değişme üç aşamalı olarak ele alınmıştır: Modern öncesi, basit modernleşme ve düşünümsel modernleşme. Risk toplumunun ortaya çıktığı düşünümsel modernleşme iki aşamada ele alınmaktadır. İlk aşama sanayi toplumundan risk toplumuna geçiş dönemi olup, bu aşamada riskler dışsallaştırılmıştır. Başka bir ifadeyle bu dönem risklerin yan etkilerinin farkına varılmadığı dönemdir. İkinci aşama ise risklerin giderek büyüdüğü, geniş bir alana yayıldığı, risklerin yan etkilerinin fark edildiği ve toplumun kendisini risk toplumu olarak görmeye başladığı dönemdir (Soydemir, 2011). Risk toplumunda tehlike, risk ve belirsizlik kavramları iç içe geçmiş durumdadır. Risk zarara uğrama tehlikesini ifade ederken; belirsizlik, açıkça görünmeme, tahmin edilememe, sınırların belirsiz olma durumlarını tanımlamaktadır. Önceden görülememe, tahmin edilememe, sigorta edilememe, küresellik, geleceğe yönelik tehlike endişesi, yan etkilerinin yaygınlığı risklerin özellikleri arasındadır (Çakır, 2007). Profesyonel çalışma hayatı açısından risk toplumu değerlendirildiğinde, çalışanlar için en önemli belirsizlik işlerinin devam edip etmeyeceği konusudur (Witte, 2005). Belirsizlik durumunda kişi, işine devam edip etmeyeceğini ve işteki pozisyonuna gelecekte ihtiyaç duyulup duyulmayacağını bilmemektedir (De Witte, 1999, s. 156). Bu durum, iş güvencesizliği olarak bilinmektedir. Greenhalgh ve Rosenblatt (1984) iş güvencesizliği algısını, kişinin işinin devamlılığı konusunda hissettiği tehdit ve bu tehdide bağlı olarak duyduğu endişeler olarak tanımlamaktadır. Diğer tüm meslek gruplarında olduğu gibi öğretmenler için de söz konusu endişeler mevcut olup, iş güvencesizliğinin sonuçlarının farkında olmak ve iş güvencesizliği algısının doğurabileceği olumsuz etkileri azaltmak için gerekli tedbirlerin alınması gerekmektedir. Eğitim sistemi toplum yapısının şekillenmesinde önemli bir role sahip olup eğitim sisteminin başarılı olması öğrencilerin ne kadar iyi yetiştirildiği ile doğrudan ilişkilidir. Bu konuda en önemli pay ise öğretmenlere düşmektedir. Öğretmenlerin, öğretmenlik mesleğini yerine getirirken sergiledikleri davranışlar ve tutumlar öğrenci davranışlarını olumlu veya olumsuz yönde etkilemektedir (Üstüner, 2006). Öğretmenlerin tanımlı görevlerinin ötesinde bir görev anlayışı ile hareket etmeleri hem öğrencilerin iyi yetiştirilmesi hem de eğitim sisteminin başarılı olması açısından önem arz etmektedir. Bu davranışların sergilenmesi öğretmenlerin yaşadığı iş güvencesizliği algısından etkilenmekte olup bu tutum ve davranışlar öğretmenlerin çalıştıkları okul türüne (özel/devlet) göre değişiklik gösterebilmektedir. Devlet okullarında öğretmenlerin daha az iş güvencesizliği algısı yaşaması beklenirken, özel okullarda yapılan sözleşmelerin belirli süreli olmasından kaynaklı öğretmenlerin daha fazla iş güvencesizliği algısı ile karşı karşıya kalacakları düşünülmektedir. İş güvencesizliğinin sonuçlarından birinin de öğretmenlerin sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışındaki azalma olarak belirtilmektedir (McInroe, 2013; Öcel, 2009; Reisel vd., 2010). 90

3 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research Bu araştırmada devlet okullarında ve özel okullarda çalışan öğretmenlerin iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı algıları belirlenmiş, bu algıların okul türüne göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiş ve iş güvencesizliği algısının örgütsel vatandaşlık davranışını ne düzeyde yordadığı incelenmiştir. İş Algısı İş güvencesizliği algısının neoliberal politikaların yoğunluk kazandığı 1980 li yıllardan itibaren önem kazandığı görülmektedir. Bu dönemde neoliberal politikalar işsizliğin artmasına neden olsa bile enflasyonu kontrol altına almak için parasalcı uygulamalara izin verilmesi, kamu harcamalarını azaltmak için devletin küçültülerek özelleştirmelere hız verilmesi öne çıkan uygulamalar arasındadır (Uçkaç, 2010). Alan yazında iş güvencesizliği algısının farklı tanımları yapılmıştır. İş güvencesizliği ile ilgili ilk tanım Greenhalgh ve Rosenblatt (1984) tarafından yapılmıştır. Greenhalgh ve Rosenblatt (1984) iş güvencesizliğini (job insecurity) kişinin işini kaybetmesi yönündeki tehdit algısı ve bununla ilgili endişeleri olarak tanımlamıştır. Roskies ve Louis-Guerin in (1990) tanımına göre iş güvencesizliği istihdam edilebilirliğin belirsizliği konusunda duyulan endişe dir. Heaney, Israel ve House (1994) geçerli işin devamlılığı konusunda hissedilen potansiyel tehdit algısı nı iş güvencesizliği olarak tanımlamıştır. Rosenblatt ve Ruvio (1996) da iş güvencesizliğini, gelecekte kişinin işinin var olup olmayacağı konusunda duyduğu kaygı olarak ele almıştır. Bir başka tanım da Sverke, Hellgren ve Naswall (2002) tarafından yapılmış olup bu tanıma göre iş güvencesizliği, iş kaybı ile ilgili önemli ve istem dışı bir olay hakkında öznel olarak deneyimlenen bekleyiş olarak ifade edilmiştir. Witte (2005) ise kişinin tehdit altındayken işinin devamlılığını sağlamaktaki güçsüzlük durumu nu iş güvencesizliği olarak tanımlamıştır. İş güvencesizliği ile ilgili yapılan tanımların büyük kısmında iş güvencesizliğinin öznel bir algı olduğu, kişinin işinin geleceği konusunda duyduğu kaygı ile ilgili olduğu, istem dışı gerçekleştiği ve güçsüzlükle ilgili olduğu belirtilmektedir. Örneğin bir şirkete ait siparişlerin azalması gibi nesnel bir olayı çalışanlar farklı şekillerde algılayabilmektedirler. Bir kısım çalışan bu durumda şirketin gidişatının kötü olduğunu ve işlerinin tehlikede olduğunu düşünerek iş güvencesizliği hissedebilir. Öte yandan bir kısım çalışan şirkette işlerinin hafiflediğini ve iş yüklerinin azaldığını, böylelikle daha rahat bir iş hayatı ile karşı karşıya olduklarını düşünerek iş güvencesizliği hissetmeyebilir. Çalışanlar işlerini kaybedip kaybetmeyecekleri konusunda güvencesiz olduklarında bir belirsizlik durumu söz konusudur (Witte, 2005). Kişiler belirsizlikle karşı karşıya olduklarında olaylara karşı kontrol yetenekleri zayıflamakta ve kendilerini çaresiz hissetmektedirler (Wichert, 2001). İş güvencesizliği duygusunun ortaya çıkmasında örgütün iç ve dış çevresindeki bazı belirtilerin kişiler tarafından yorumlanması önemli olmaktadır. İş güvencesizliği duygusunun ortaya çıkmasında gerçekten bir iş kaybının olması gerekmemektedir. Bu duygu, bireyin işini tehdit eden belirtileri algılaması sonucu gizli olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, işin tamamının kaybedilmesinin yanında çalışma saatleri, ilerleme olanakları ve kariyer gelişimi gibi işin sürekliliğini tehdit eden bazı uygulamalar çalışanlarda iş güvencesizliği algısına sebep olabilmektedir. İşin nitelikleri ve çalışma koşullarının çalışan açısından taşıdığı önem de iş güvencesizliği kaygısının düzeyini belirlemekte önemli bir yere sahiptir (Ashford, Lee, & Bobko, 1989). Greenhalgh ve Rosenblatt (1984) iş güvencesizliğine teori temelli bir bakış açısı getirmiş olup daha sonraki zamanda araştırmacıların iş güvencesizliğini niteliksel ve niceliksel olarak iki kısımda ele aldıkları görülmektedir (Witte, 2005). Hellgren, Sverke ve Isaksson, iş 91

4 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki güvencesizliği algısına iki boyutlu bir yaklaşım geliştirip bu boyutları niceliksel ve niteliksel olarak isimlendirmişlerdir (Hellgren, Sverke, & Isaksson, 1999). Niteliksel iş güvencesizliğinde çalışma koşullarında kötüye gitme, kariyer olanaklarında eksiklik ve ücret artışının azalması gibi işin önemli özelliklerinin yoksunluğu konusunda algılanan tehdit durumu mevcut iken; niceliksel iş güvencesizliğinde işin devam edip etmeyeceği konusunda kişinin kaygı duyması durumu vardır (Witte, 2005). İş güvencesizliği kavramı öğretmenlik mesleği açısından değerlendirildiğinde durum öğretmenlerin çalışmış olduğu kurumun yapısı, kullanılan yöntemler, çalışma ortamı vb. açılardan farklılaşmaktadır. Söz konusu durumlar bazen öğretmenleri rahatlatırken bazen de iş güvencesizliğine sürüklemektedir. Özel okullardaki öğretmenlerin kısmen ücretleri daha yüksek olurken devlet okullarında bulunan öğretmenlerin iş güvencesizliği açısından daha avantajlı olduğu görülmektedir (Özdemir, & Yalın, 2000). Ancak 2000 yılı sonrasında atanamayan öğretmenlerin sayısının artmasına bağlı olarak özel okullarda çalışmak isteyen öğretmen sayısında meydana gelen yükseliş, artan iş gücü arzı nedeniyle özel sektör ücretlerinin düşmesine neden olmuştur. Buradan hareketle kısaca işini kaybetme endişesi (Witte, 2005) olarak ifade edilen iş güvencesizliği algısı özel okullarda ve devlet okullarında farklı düzeylerde olabilmektedir. Öğretmenlerin çalışmış olduğu kurumda hissettiği iş güvencesizliği öğretmenlerin davranışlarını etkilemektedir. Bu etkileme öğretmenlerin tanımlı görevlerini yerine getirmede olabileceği gibi öğretmenlerin tanımlı görevleri dışındaki sergiledikleri davranışlarını da etkileyebilmektedir. Bu çalışmada ilgili davranışların örgütsel vatandaşlık davranışı olarak adlandırılan rol fazlası davranışların iş güvencesizliğinden etkilenme durumu ele alınmaktadır. Söz konusu etkilenmenin devlet okullarında ve özel okullarda farklı olması beklenmektedir. Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramının gelişimine ilk katkı sağlayan araştırmacıların başında Chester I. Barnard gelmektedir. Barnard (1938), örgütsel vatandaşlık davranışı kavramının adını bu şekilde kullanmamış olsa da özünde bu kavrama yönelik vurgu yaparak bireylerin örgüt içinde iş birliği içinde çalışmak için istekli olmaları şeklinde tanımlamıştır. Daha sonra Barnard (1938), iş birliği kavramını örgütün çıkarlarını korumak amacıyla hiçbir ödül beklemeksizin gönüllü olarak çalışma, hatta örgütün çıkarlarını kendi çıkarlarının üzerinde görme anlayışı olarak ifade etmiştir. Başka bir deyişle örgütün etkili ve verimli çalışabilmesi için resmi olarak belirlenmiş iş tanımlarında bulunan rollerin ötesine geçen davranışların gerekli olduğu düşüncesini ilk ortaya koyanın Barnard (1938) olduğu görülmektedir. Ardından Katz (1964), rol fazlası davranışları yenilikçi ve kendiliğinden yapılan davranışlar şekline dönüştürerek zorunlu bir rol gerekliliğinden ayırt edilmesini sağlamıştır. Bu tür davranışlar rol fazlası davranışları olarak ele alınıp bireylerin iş tanımlarında olmayıp örgüte katkı sağlayabilir. Örneğin, iş arkadaşları ile takım çalışması yapma, iş tanımlarında olmayan görevler konusunda gönüllü olma, göreve yeni başlayanlara adaptasyon süreçlerinde yardımcı olma, diğer çalışanlara işleri konusunda destek olma veya işin gerektirdiğinden daha fazla vaktini çalışma için harcama gibi davranışlar örgütsel vatandaşlık davranışları olarak düşünülebilir (Akt: Harper, & College, 2015, s. 2) lu yıllarda yönetim alanyazında ele alınan rol fazlası davranışlar, vatandaşlık kavramı olarak 1980 sonrası popüler olmuş bir kavramdır. Bu tarih neoliberal politikaların yayılmaya başladığı ve iş güvencesizliğinin de arttığı bir dönemdir. Bu dönemde sistemin 92

5 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research çalışanların rol fazlası davranışlarına çok ihtiyacı vardır. Ancak neoliberal politikalar çerçevesinde çalışanlarda artan bir iş güvencesizliği algısı söz konusudur ve bu durum çalışanların rol fazlası davranış sergilemesini etkilemektedir. Alanyazın incelendiğinde örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili en çok kabul görmüş tanımın Organ (1990) tarafından yapıldığı görülmektedir. Organ (1990) örgütsel vatandaşlık davranışını, örgütlerin biçimsel ödül sistemlerinde doğrudan yer almayan fakat örgütün faaliyetlerini bir bütün olarak gerçekleştirmesine katkı sağlayan gönüllülük esasına dayalı davranışlar olarak tanımlamıştır (Organ, 1990). Gönüllülük esasına dayalı davranışlarda birey o davranışları yapmakla veya yapmamakla herhangi bir ödül ya da ceza almamaktadır ve bu davranışları sergilemesi onun kişisel tercihidir (Organ, 1997). Örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili birçok tanım olmasına rağmen temelde örgütsel vatandaşlık davranışının gönüllülük esasına dayalı ve örgütün etkililiğine katkı sağlayan rol fazlası davranışlar olduğu konusunda fikir birliği vardır. Örgütsel vatandaşlık davranışını farklı araştırmacılar farklı boyutlar altında incelemişlerdir. Örneğin, Williams ve Anderson (1991, s ), örgütsel vatandaşlık davranışını iki geniş kategori altında ele almıştır. Bu kategorilerden ilki bireye yönelik örgütsel vatandaşlık davranışı olarak tanımlanan kişiye bireysel olarak yarar sağlayan ve dolaylı olarak da örgüte katkısı olan davranışlardır. İkincisi ise örgüte yönelik örgütsel vatandaşlık davranışı olarak tanımlanan ve örgüte bir bütün olarak yarar sağlayan davranışlardır. Bunun yanında Podsakoff, MacKenzie, Piane ve Bachrach (2000) örgütsel vatandaşlık davranışını yedi boyut altında toplamıştır. Bunlar, yardım etme, sportmenlik, örgütsel sadakat, örgütsel itaat, bireysel inisiyatif, sivil erdem ve kendini geliştirmedir. Yapılan çalışmalarda en çok kullanılan boyutların Organ ın (1988) geliştirdiği beş boyut olduğu tespit edilmiştir. Bunlar; özgecilik, vicdanlılık, centilmenlik, nezaket ve sivil erdemdir. Özgecilik, bir kurumda çalışanların diğer çalışanlara başlarına gelen bir sorun hakkında yardımcı olmaları (iş programı yoğun olan çalışma arkadaşlarına yardımcı olmak gibi) davranışını ifade etmektedir (Becker, & Randall, 1994). Öğretmenler öğretmenlik mesleğine yeni başlayan veya okula yeni gelen öğretmenlere, öğretmenliğe ve okula uyum sağlamalarını kolaylaştırma, okula ait kural ve prosedürleri anlatma, okul kültürünü tanıtma gibi genel anlamda sosyalleşme sürecinde yardımcı olduklarında örgütsel vatandaşlık davranışının özgecilik boyutunu sergilemiş olmaktadırlar. Bu davranışlar aynı zamanda okulun etkililiğine de katkı sağlamaktadır (Sezgin, 2005). Özgecilik davranışı okulda işlerin daha hızlı ve etkili bir şekilde yürümesini sağlayabilir. Organ a (1988) göre vicdanlılık işin gerektirdiği kadarından daha fazlasını yapma davranışı olarak tanımlanmaktadır. Bu davranışın gösterilmesi ileride çıkabilecek problemleri önleyebilmektedir. Öğretmenlerin okullarına disiplinli bir şekilde gelip gitmeleri, okuldaki zamanlarını okul için çalışarak verimli bir şekilde kullanmaları, sınıftaki etkinliklere ayrılan süreyi etkili kullanıp bilimsel öğrenme zamanını artırmaları gibi davranışlar bu boyut çerçevesinde değerlendirilebilir (Sezgin, 2005). Öğretmenlerin hafta sonunda veya okul çıkışlarında ev ziyaretleri yaparak öğrencilerin velileri ile görüşmeleri, onlara öğrenciler hakkında bilgi vermeleri ve onları eğitim ve öğretimin hedefleri doğrultusunda yönlendirmeleri bu kapsamda değerlendirilebilir. Centilmenlik boyutu Organ a (1988) göre, şikâyet veya dedikodu gibi olumsuz düşünce ve davranışların engellenmesini belirtmektedir. Öğretmenlerin karşılaşılan güçlükleri sorun etmeden enerjilerini yapabilecekleri başka şeyler üzerinde yoğunlaştırma ve 93

6 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki sahip olunan zamanın büyük kısmını olumlu işlere harcama davranışları centilmenlik davranışı olarak düşünülebilir (Sezgin, 2005). Öğretmenlerin yönetim veya velilerden aldığı olumsuz tepkilere rağmen enerjilerini öğrencilerin öğrenmesi ve okulun başarısı için kullanmaları bu boyut çerçevesinde değerlendirilebilecek davranışlardandır. Nezaket boyutu, Podsakoff, MacKenzie, Piane ve Bachrach a (2000) göre, problemlerden kaçınma ya da problemleri önleme, olası sorunların etkisini azaltmak için tedbirlerin alınması gibi davranışları içine almaktadır. Öğretmenlerin karşılaşacakları sorunlar ve alınan kararlar konusunda meslektaşlarını bilgilendirmeleri, okul yönetimi ile gerekli bilgileri paylaşmaları ve öğrencilere ve velilere gerektiğinde okulla ilgili durumları haber vermeleri bu boyut kapsamında değerlendirilmektedir (Sezgin, 2005). Öğrencilere ve velilere sınavlar, toplantılar veya aktivitelerin zamanında duyurulması ve onların fikirlerinin alınması bu tür davranışlara örnek olarak verilebilir. Sivil erdem boyutu, örgüte yüksek düzeyde bir ilgiyi ve örgüte duyulan bağlılığı ifade etmektedir. Bu davranış, kişisel maliyeti yüksek de olsa yönetimin karar verme süreçlerine aktif olarak katılmada istekli olma (toplantı ve diğer aktivitelere katılma, örgütün geleceğinin iyi olması için izlenmesini düşündüğü stratejiler hakkında düşüncelerini paylaşma, insanları bu konuda ikna etmeye çabalama gibi) örgüt çevresinde yer alan fırsatları ve tehditleri izleme (örgütü etkileyebilecek endüstri kolundaki değişikliklere hâkim olma gibi) ve örgüt için en iyisini düşünüp örgütün çıkarlarına üst düzeyde önem vermek şeklinde gözlemlenebilmektedir (Podsakoff vd., 2000). Öğretmenlerin düzenlenen toplantı ve eğitim etkinliklerine düzenli olarak katılma, okulda düzenlenen sosyal faaliyetlere katılma ve destek olma gibi davranışları sivil erdem davranışları içinde yer almaktadır (Allison, Voss, & Dryer, 2001). DiPaola ve Hoy (2005) çalışmalarında, örgütsel vatandaşlık davranışını sergileme eğilimlerinin yüksek olduğu öğretmenlerin çalıştığı okulların daha verimli olduğu ve bu okullarda öğrenim gören öğrencilerin daha başarılı olduğunu tespit etmişlerdir. Bu tür okullarda çalışan öğretmenler öğrencilere ve meslektaşlarına yardım etme konusunda daha istekli olmakta, müfredata yenilikçi yaklaşımlar uyarlamaya çalışmakta, okul çıkışlarında okul işleri için vakit ayırmakta, öğrencilerin başarılı olmaları için farklı stratejiler denemekte ve kişisel sorumluluk almaktadırlar. Alanyazın incelendiğinde öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışlarına ilişkin algıları ile ilgili pek çok çalışma mevcut iken öğretmenlerin iş güvencesizliğine yönelik algılarına ait Türkiye de yapılmış yeterli çalışma bulunmamaktadır. Öğretmenlerin sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışı ile bazı değişkenler arasında (okul iklimi, müdürlerin liderlik özellikleri, okul özellikleri, demografik özellikler, vb.) birtakım çalışmalar yapılmıştır (Baş, & Şentürk, 2011; Celep vd., 2004; Denholm, 2002; DiPaola, & Tschannen- Moran, 2001; DiPaola, & Hoy, 2005; Eres, 2010; Garg, & Rastogi, 2006; Oğuz, 2011; Polat, 2007; Uğurlu, & Demir, 2016; Ünal, & Çelik, 2013; Yılmaz, 2010; Yılmaz, Altınkurt, & Yıldırım, 2015). Öte yandan iş güvencesizliği ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde iş güvencesizliği ile demografik özellikler, çalışma biçimleri, sektör farklılıkları, vb. arasında herhangi bir ilişkinin olup olmadığının tespit edilmeye çalışıldığı görülmektedir (Demir, 2010; Johnson, Bobko, & Hartenian, 1992; Özveren, 2016; Ruvio, & Rosenblatt, 1999 ). Öğretmenlerin sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışları öğrencilerin iyi yetiştirilmesi ve eğitim sisteminin başarılı olabilmesi için son derece önemli olup buna etki eden faktörlerin de ortaya çıkarılması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında araştırma, 94

7 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research ortaokul kurumlarında iş güvencesizliği ile örgütsel vatandaşlık davranışı değişkenlerini ele alması açısından farklılık arz etmektedir. Araştırmanın Amacı Araştırmanın temel amacı, İstanbul ilinde devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği algıları ve örgütsel vatandaşlık davranışları arasındaki ilişkiyi saptamaktır. Bunun için aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır. Model 1. Devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği ve iş güvencesizliğinin alt boyutlarına ilişkin algı düzeyleri nedir? 2. Devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin örgütsel vatandaşlık davranışı ve örgütsel vatandaşlık davranışının alt boyutlarına ilişkin algı düzeyleri nedir? 3. Öğretmenlerin iş güvencesizliği algıları okul türüne (devlet/özel) göre anlamlı biçimde farklılaşmakta mıdır? 4. Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları okul türüne (devlet/özel) göre anlamlı biçimde farklılaşmakta mıdır? 5. Devlet okullarında ve özel okullarda çalışan öğretmenlerin iş güvencesizliği algıları örgütsel vatandaşlık davranışlarının anlamlı bir yordayıcısı mıdır? YÖNTEM Bu araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Devlet okulları ile özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı konusundaki düşünceleri betimlemeye yönelik olduğundan araştırma, ilişkisel tarama modelinde bir araştırmadır (Karasar, 1995). Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini, İstanbul ilinde devlet okulları ile özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenleri oluşturmaktadır eğitim- öğretim yılında devlet okullarında ve özel okullarda çalışan öğretmen sayıları Millî Eğitim Bakanlığı İstanbul İl Millî Eğitim Müdürlüğünde Strateji Geliştirme Bölümü tarafından hazırlanan Millî Eğitim İstatistikleri ( ) bilgilerinden elde edilmiştir. Araştırma iki alt evrenden oluşmaktadır. Birinci alt evren eğitim- öğretim yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi sınırları içindeki tüm ilçelerde toplam 1159 devlet okulunda görevli ortaokul öğretmeninden oluşmaktadır. İkinci alt evren ise yine tüm ilçelerde toplam 328 özel okulda görevli 7129 ortaokul öğretmeninden oluşmaktadır (Millî Eğitim Bakanlığı, 2015). Araştırma evreninin tamamına ulaşılamayacağı ve elde edilen sonuçların genellenebilmesi için örneklem alma yoluna gidilmiştir. Örneklem büyüklüğü belirlenirken farklı büyüklükteki evrenler için kuramsal örneklem büyüklükleri tablosunda % 95 güven aralığında ve % 5 hata payı için 1000 kişilik evrende 278; 5000 kişilik evrende 357; kişilik evrende 381 örneklem uygun görülmektedir (Balcı, 2006, s. 95). Bu kriter açısından değerlendirildiğinde devlet okullarından seçilen 610 kişilik örneklem, kişilik evreni temsil etmek için yeterli gözükmektedir kişilik özel okul evreni için de 398 kişilik örneklemin yeterli olduğu görülmektedir. Özet olarak araştırma, çalışma evrenine bağlı olarak İstanbul ilindeki otuz altı ilçeden tesadüfi olarak seçilen 1008 öğretmenin görüşleri temel alınarak yapılmıştır. Her iki örneklem grubuna da aynı ölçekler uygulanmış olup katılımcıların kimlikleri gizli tutulmuştur. 95

8 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki Veri Toplama Araçları Araştırma kapsamında veri toplama aracı olarak İş Ölçeği ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği olmak üzere iki adet ölçek kullanılmıştır. İş Ölçeği olarak Ashford, Lee ve Bobko (1989); Witte (1999); Hellgren, Sverke ve Isaksson (1999) tarafından geliştirilen iş güvencesizliği algısı ölçeği kullanılmıştır. Ölçek, Şeker (2011) tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. Sosyal bilimlerde Cronbach Alfa değerlerinin.70 den büyük olması güvenilirlik için yeterli görülmektedir (Robert, & Wally, 2003). İş güvencesizliğine ve iş güvencesizliğinin alt boyutlarına ait Cronbach Alfa değerlerinin.70 in üzerinde olması bu ölçeğin güvenilir bir ölçek olduğunu göstermektedir. Bu çalışmaya ait iş güvencesizliği ölçeğine ait güvenirlik katsayıları Tablo 1 de belirtilmiştir. Tablo 1. İş güvencesizliği ölçeğine ait güvenirlik katsayıları Ölçek Güvenilirlik (Cronbach Alfa - α) İş Yapılan temel bileşenler analizi sonucunda ise ölçek maddelerinin 2 faktörde toplandığı görülmüştür. Birinci ve ikinci faktör yükleri.53 ile.88 arasında değişen 9 madde ölçekte yer almıştır. Bu iki faktör toplam varyansın %60,965 ini açıklamaktadır. Niceliksel iş güvencesizliği boyutu 4 maddeden (1, 2, 3, 4) oluşurken niteliksel iş güvencesizliği boyutu 5 maddeden (5, 6, 7, 8, 9) oluşmaktadır. İş güvencesizliği ölçeği 9 maddeden oluşmakta olup 1 den (kesinlikle katılmıyorum) 5 e (kesinlikle katılıyorum) kadar derecelendirilmiş beşli likert tipi bir ölçektir. Ölçeğin ismi olumsuz bir kavram olan iş güvencesizliği olduğundan ölçeğin son halinde ölçeğe zıt düşen ifadelerin (5, 6, 7, 8, 9. maddeler) puanları ters çevrilmiştir. İş güvencesizliği ölçeğine ait ifadeler tüm sektörlere genellenebilir olduğundan eğitim sektöründe öğretmenler üzerinde ilk olarak bu çalışmada uygulanmıştır. Araştırmada kullanılan diğer ölçek örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği olup Podsakoff ve MacKenzie (1989) tarafından Organ ın (1988) örgütsel vatandaşlık davranışının beş boyutuna dayalı olarak hazırlanmış ve daha sonra Podsakoff, MacKenzie, Moorman ve Fetter (1990) ve Moorman (1991) tarafından geliştirilerek kullanılmış ve Polat (2007) tarafından Türkçeye ve eğitim örgütlerine uyarlanmıştır. Polat ın (2007) çalışmasında ve bu çalışmada özgecilik ve nezaket boyutları aynı faktör altında toplanmış olup genel olarak iki boyut yardımseverlik olarak isimlendirilmiştir. Ölçeğin Türkçeye uyarlanmış şekli 20 maddeden oluşmakta olup 1 den (kesinlikle katılmıyorum) 5 e (kesinlikle katılıyorum) kadar derecelendirilmiş beşli likert tipi bir ölçektir. Yapılan temel bileşenler analizi sonucunda ise ölçek maddelerinin 4 faktörde toplandığı görülmüştür. Dört faktörün yükleri.62 ile.82 arasında değişen 20 madde ölçekte yer almıştır. Bu dört faktör toplam varyansın %64,216 sını açıklamaktadır. Bu çalışmada elde edilen örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeğine ait güvenirlik katsayıları Tablo 2 de belirtilmiştir. 96

9 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research Tablo 2. Örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeğine ait güvenirlik katsayıları Ölçek Güvenilirlik (Cronbach Alfa - α) Örgütsel Vatandaşlık Davranışı.91 Yardımseverlik.91 Centilmenlik.75 Vicdanlılık.84 Sivil Erdem.84 Verilerin Analizi Verilerin analizi için öncelikle toplanan veriler elektronik ortama yüklenmiş ve SPSS 21.0 istatistik programında analiz edilmiştir. Analiz ve değerlendirme aşamasına geçilmeden önce puanların histogramları çizilmiş ve One Sample Kolmogorow Smirnow testi ile normal dağılıma uygun olduğu görülmüştür. Analiz ve değerlendirme aşamasında istatistiksel anlamlılık düzeyi p<.05 olarak kabul edilmiş olup betimsel istatistikler, aritmetik ortalama, standart sapma, t- testi ve çoklu regresyon analizleri kullanılmıştır. BULGULAR Bu bölümde ilk önce devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği algılarının ve örgütsel vatandaşlık davranışları düzeyleri belirlenmiş, bu değişkenlerin okul türüne göre (devlet/özel) değişip değişmediği incelenmiştir. Ardından devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği algıları ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında bir ilişkinin olup olmadığı ortaya koyulmuştur. Araştırmaya katılan öğretmenlerin iş güvencesizliği algılarının ve örgütsel vatandaşlık davranışlarının okul türü (devlet/özel) değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğine dair yapılan t-testi sonuçları ve iş güvencesizliği, örgütsel vatandaşlık davranışı ve bu değişkenlerin alt boyutlarına ait toplam ortalama değerleri Tablo 3 te yer almaktadır. Özel okullarda öğretmenlerin niceliksel iş güvencesizliğine yönelik ortalamaları 2.05 iken niteliksel iş güvencesizliğine yönelik ortalamaları 2.57 dir (S=.86). Bunun yanında iş güvencesizliğine ait genel ortalamaları 2.34 dür (S=.71). Öte yandan devlet okullarında öğretmenlerin niceliksel iş güvencesizliğine yönelik ortalamaları 2.12 (S=1.02) iken niteliksel iş güvencesizliğine yönelik ortalamaları 3.21 dir (S=.78). Bunun yanında iş güvencesizliğine ait genel ortalamaları 2.72 dir (S=.68). Özel okullarda öğretmenlerin yardımseverlik davranışına ait ortalamaları 4.24 (S=.72); centilmenlik davranışına ait ortalamaları 4.09 (S=.88); vicdanlılık davranışına ait ortalamaları 4.28 (S=.82) ve sivil erdem davranışına ait ortalamaları 4.02 dir (S=.80). Ayrıca özel okullarda öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışına ait genel puan ortalamaları ise 4.17 dir (S=.64). Öte yandan devlet okullarında öğretmenlerin yardımseverlik davranışına ait ortalamaları 3.99 (S=.60); centilmenlik davranışına ait ortalamaları 3.98 (S=.76); vicdanlılık davranışına ait ortalamaları 4.11 (S=.76) ve sivil erdem davranışına ait ortalamaları 3.73 tür (S=.69). Ayrıca özel okullarda öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışına ait genel puan ortalamaları ise 3.96 dır (S=.49). 97

10 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki Tablo 3. Devlet okulu ve özel okulda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı Değişken Okul Türü n Ortalama Std. Sapma sd t p İş Yardımseverlik Centilmenlik Vicdanlılık Sivil Erdem Örgütsel Vatandaşlık Davranışı **p<.01; *p<.05 Özel Devlet Özel ** Devlet Özel ** Devlet Özel ** Devlet Özel * Devlet Özel ** Devlet Özel ** Devlet Özel ** Devlet Tablo 3 de görüldüğü üzere okul türü (devlet/özel) değişkenine göre öğretmenlerin iş güvencesizliği algıları (t(1006)=8.65, p<.05) ve örgütsel vatandaşlık davranışları (t(695)=5.67, p<.05) anlamlı bir şekilde farklılaşmaktadır (p<.05). Örgütsel vatandaşlık davranışının yardımseverlik (t(740)=5.61, p<.05) vicdanlılık (t(1006)=3.25, p<.05) centilmenlik (t(765)=2.18, p<.05) ve sivil erdem (t(1006)=6.30, p<.05) boyutları okul türü (devlet/özel) değişkenine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta iken iş güvencesizliğinin niceliksel iş güvencesizliği (t(920)=1.12, p>.05) boyutu okul türü (devlet/özel) değişkenine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmazken niteliksel iş güvencesizliği (t(783)=11.96, p<.05) boyutu okul türü (devlet/özel) değişkenine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmaktadır. Özel okulda çalışan öğretmenler devlet okulunda çalışan öğretmenlere göre daha az iş güvencesizliği algısına sahipken, daha fazla örgütsel vatandaşlık davranışı sergileme eğilimindedirler. İş güvencesizliğinin boyutlarından niceliksel iş güvencesizliği algısı okul türüne göre farklılaşmazken niteliksel iş güvencesizliği algısı okul türüne göre farklılaşmakta olup özel okulda çalışan öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği algıları daha düşüktür. Örgütsel vatandaşlık davranışının boyutlarının tamamının okul türüne göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı gözlemlenirken özel okulda çalışan öğretmenler örgütsel vatandaşlık davranışı ve örgütsel vatandaşlık davranışının boyutlarına ait davranışları daha fazla sergileme eğilimindedirler. Tablo 3 e göre öğretmenlerin devlet okullarında daha fazla iş güvencesizliği algısı yaşadıkları ve daha az ÖVD sergiledikleri görülmektedir. Öğretmenlerin iş güvencesizliği algılarının onların örgütsel vatandaşlık davranışı gösterme eğilimlerini yordayıp yordamadığının tespit edilmesi için yapılan çoklu regresyon analizi sonuçları Tablo 4 te gösterilmektedir. 98

11 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research Tablo 4. Devlet okullarında ve özel okullarda iş güvencesizliğinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkisini gösteren çoklu regresyon analizi Okul Türü Özel Devlet Bağımlı Değişken Bağımsız Değişken B ÖVD Yardımseverlik Vicdanlılık Centilmenlik Sivil Erdem ÖVD Yardımseverlik Vicdanlılık Centilmenlik Sivil Erdem nözel=398; *p<.05; **p<.01 Standart HataB R R 2 Standardize edilmiş β t F p , ** ** ** * ** ** ** ** ** ** ** ndevlet=610; *p<.05; **p<.01 Buna göre devlet okullarında ve özel okullarda iş güvencesizliğinin niceliksel iş güvencesizliği boyutunun ÖVD (Örgütsel Vatandaşlık Davranışı) üzerindeki etkisi istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. Ancak niteliksel iş güvencesizliği devlet okullarında ve özel okullarda ÖVD yi negatif yönde ve anlamlı olarak etkilemektedir. Niceliksel iş güvencesizliği ÖVD nin boyutları arasında özel okullarda ve devlet okullarında sadece centilmenlik davranışı üzerinde negatif ve anlamlı bir etkiye sahiptir. Niteliksel iş güvencesizliği ise devlet okullarında ÖVD nin boyutlarından yardımseverlik, centilmenlik ve sivil erdemi negatif yönde anlamlı olarak etkilemekte iken özel okullarda ÖVD nin tüm boyutlarını negatif yönde anlamlı olarak etkilemektedir. 99

12 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki Tablo 4 de görüldüğü üzere özel okullarda niteliksel iş güvencesizliğinin ÖVD yi etkileme derecesi devlet okullardakine göre daha yüksek olarak belirlenmiştir. Örneğin, niteliksel iş güvencesizliğinin ÖVD yi etkileme derecesini gösteren β değeri devlet okullarında -0,18 (% 18) çıkarken özel okullarda -0,45 (% 45) olarak tespit edilmiştir. Bu durum özel okullarda niteliksel iş güvencesizliğindeki artışın ÖVD yi daha yüksek oranda düşürdüğünü göstermektedir. Benzer durum niteliksel iş güvencesizliği ile ÖVD nin boyutları arasında da geçerlidir. Ancak niceliksel iş güvencesizliğinin centilmenlik davranışı üzerindeki görece önem sırası devlet okullarında daha yüksek çıkmıştır. Niceliksel iş güvencesizliği centilmenlik davranışının devlet okullarında yaklaşık % 18 ini açıklamakta iken özel okullarda yaklaşık % 11 ini açıklamaktadır. SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER Araştırmanın alanyazın bölümünde iş güvencesizliği algısı ve örgütsel vatandaşlık davranışına ait temel bilgiler aktarılmıştır. Araştırmanın uygulama bölümünde ise devlet okullarında ve özel okullarda çalışan ortaokul öğretmenlerinin iş güvencesizliği ve iş güvencesizliğinin boyutlarına, örgütsel vatandaşlık davranışı ve örgütsel vatandaşlık davranışının boyutlarına göre algıları belirlenmiş olup bu algıların okul türüne (devlet/özel) göre değişip değişmediği incelenmiştir. Son olarak ise öğretmenlerin gösterdiği örgütsel vatandaşlık davranışlarının iş güvencesizliği algılarına göre farklılaşıp farklılaşmadığı ortaya koyulmuştur. Öğretmenlerin iş güvencesizliğini daha düşük seviyelere indirebilmek adına özel okullarda öğretmenlerin işle ilgili endişelerini ortadan kaldıracak uzun süreli sözleşmeler yapılabilir. Devlet okullarında ise öğretmenlerin kariyer planlarının belli bir sistem içerisinde işlemesi, terfi ve ödül sistemlerinin çok iyi bir şekilde tanımlanarak öğretmenlerin kendilerini okullarında daha kalıcı görmeleri sağlanabilir. Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışlarının düzeyi devlet okullarında ve özel okullarda yüksek seviyede bulunmuştur. Devlet okullarında çalışan ortaokul öğretmenlerinin örgütsel vatandaşlık davranışı düzeylerinin özel okullarda çalışan öğretmenlerinin örgütsel vatandaşlık davranışı düzeyinden daha az olmasının sebebinin araştırılması ve bu tür kurumlarda çalışan öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışı sergileme eğilimini teşvik eden birtakım önlemlerin alınması gerekmektedir. Bunun için yapılabileceklerin başında öğretmenleri örgütsel vatandaşlık davranışı göstermeye yöneltecek motive edici faktörlerin (en az 1 yıllık projeler, etkinlik hazırlama, yurtdışına görevlendirme, ödüller, yöneticilerin liderlik becerileri, hizmet içi eğitimler, kurs ve seminerler, yüksek lisans ve doktora fırsatları gibi) belirlenip uygulamaya sokulması gelmektedir. Ayrıca öğretmenleri takdir etme, mesleki gelişimlerinde onları destekleme, empati kurma, olumlu geri bildirimde bulunma ve öğretmenlerin kendilerini değerli hissetmelerini sağlama da onların örgütsel vatandaşlık davranışı gösterme seviyelerinin arttırılmasında yardımcı olabilir. Öğretmenlerin iş güvencesizliği algıları ile okul türü değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Öğretmenlerin iş güvencesizliği algıları devlet okullarında özel okullara göre daha yüksek seviyededir. Devlete bağlı ortaokullarda görev yapan öğretmenlerin 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu çerçevesinde çalışmakta olup Bakanlıkça ve/veya Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi tarafından yapılacak sınavlarda başarılı olmaları gerekmektedir (Milli Eğitim Temel Kanunu, 1973). Türkiye de sözleşmeli öğretmenlerin tamamı 2011 yılında kadroya geçirilmiştir. Bu uygulama 2016 yılında tekrar değişmiş ve tekrar sözleşmeli öğretmenlik uygulamaları başlamıştır. Ancak araştırmanın 100

13 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research yapıldığı dönemde sözleşmeli öğretmenlik uygulaması bulunmamakta ve araştırmaya katılan devlet okulu öğretmenlerinin tamamı kadrolu öğretmen statüsünde çalışmaktaydı. Özel kurumlarda öğretmenler sözleşmeli çalışmakta olup öğretmenlerin iş sözleşmeleri en az bir takvim yılı süreli olmak üzere yönetmelikle belirtilen esaslara göre yazılı olarak yapılır. Özel okulların özel sektör içinde değerlendirilmesi nedeniyle özel okul öğretmenleri 4857 sayılı İş Kanunu na göre değerlendirilmektedir (Özel Öğretim Kurumları Kanunu, 2007). Feather ve Rauter (2004) öğretmenler üzerinde yaptıkları araştırmalarında belirli süreli iş akitleriyle çalışan öğretmenlerin daha güçlü iş güvencesizliği algısı yaşadıklarını belirlemişlerdir. Bu sonuç bizim araştırmamızla bağdaşmamaktadır. Bunun nedeni devlet okullarında çalışan öğretmenlerin kendilerini kurumunda kalıcı olarak görmeme düşüncesi olarak düşünülebilir. Türkiye de devlet okullarındaki öğretmenler okulun yeri, okulun imkânları veya öğretmenin kendi özel tercihleri (eş durumu, sağlık durumu, memleketine gitme isteği gibi) sebebiyle çalıştıkları kurumdan ayrılmak isteyebilmektedirler. Örneğin, eşi İzmir de çalışan bir öğretmen kendisi İstanbul da çalışıyorsa eş durumu nedeniyle İzmir e gitmek istediği için kendisini kurumunda kalıcı görmemektedir. İş güvencesizliği algısı özel okulda çalışan öğretmenler için işini kaybetme ya da kendini iş yerinde kalıcı görmeme düşüncesini yansıtır ancak devlet okullarında çalışan öğretmenler için işini kaybetmeyi değil iş yerinde kendini kalıcı olarak görmemesini yansıtır. Risk, belirsizlik, tehlike ve endişelerin yoğun bir şekilde yaşandığı risk toplumunda, devlet okullarında çalışan öğretmenler bulundukları okula uyum sağlayamayacakları (alınan kararlarda aktif rol alınmaması, öğrenci- veli ilişkilerinde yaşanan olumsuzluklar gibi) düşüncesi ile özel okullarda çalışan öğretmenlere göre daha sık okul değiştirmek isteyebilmektedirler. Öte yandan özel okul öğretmenlerinin okul değiştirme talepleri bulundukları okulun şube sayısının az olması gibi nedenlerden dolayı o kadar kolay olmayabilir. Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları okul türüne göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Öğretmenlerin ÖVD algıları özel okullarda devlet okullardakine göre daha yüksek seviyededir. Ortalamalar değerlendirildiğinde ise özel okullardan alınan puanların ortalamaları devlet okullardan alınan puanların ortalamalarına göre daha yüksektir. Çalışmamızla benzer nitelikte olan bir sonuç Feather ve Rauter in (2004) çalışmasında elde edilmiştir. Bu çalışma, belirli süreli iş akitleriyle çalışan öğretmenlerin daha güçlü örgütsel vatandaşlık davranışı sergilediklerini ortaya koymuştur. Bu durum da öğretmenlerin genellikle tanımlı görevlerinde olmayan işlerde (meslektaşlarına yol gösterme, öğrencilere pedagojik yardım sağlama, okul ile ilgili etkinliklerde rol alma, ortaya çıkabilecek sorunları önceden hissedip engel olma gibi) de çaba sarf ettiklerini göstermektedir. Araştırmamızla benzer nitelikte olan Celep vd. nin (2004) çalışmasının sonuçlarına göre de özel okuldaki öğretmenlerin devlet okuldaki öğretmenlere göre daha fazla örgütsel vatandaşlık davranışına sahip oldukları tespit edilmiştir. Özel okullarda öğretmenler bir sonraki yıl sözleşmelerinin yenilenmesinin onların ne kadar etkin çalıştığına bağlı olduğunu düşünerek daha fazla ÖVD sergilemektedirler. Çünkü okul yöneticileri okullarda ÖVD sergileyen öğretmenlerle çalışmak isterler ve onları tercih ederler. Araştırmalar bu davranışları sergileyen çalışanların bulunduğu işletmelerin diğerlerine göre daha iyi performans gösterdiğini ortaya koymuştur (Azmi, Desai, & Jayakrishnan, 2016). Araştırmada yapılan regresyon analizlerine göre, öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği algılarının azaldığı durumda sergiledikleri ÖVD nin arttığı görülmektedir. Öğretmenlerden kariyer ve işlerinde ilerleme imkânı olduğunu düşünenlerin daha fazla ÖVD sergiledikleri ortaya koyulmuştur. Elde edilen sonuçlarla paralel nitelikte olan bir çalışma 101

14 GÜRBÜZ & DEDE Ortaokul Öğretmenlerinin İş Algıları ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki Reisel, Probst, Chia, Maloles ve König (2010) tarafından yapılmış olup bu araştırmada, Amerikalı yöneticilerin iş güvencesizliği algısı hissettiklerinde örgütsel vatandaşlık davranışlarında bir azalma söz konusu olduğu saptanmıştır. Bu çalışmaları destekler nitelikte bir başka çalışma McInroe un (2013) çalışmasıdır. McInroe un (2013) gerçekleştirdiği çalışma sonuçlarına göre iş güvencesizliği ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında negatif bir ilişki ortaya koyulmuştur. Öte yandan Liang, Lam, Ashford ve Lee nin (2015) kamu sektörüne ait bir elektrik şirketinde yaptığı araştırma sonuçlarına göre iş güvencesizliği ve örgütsel vatandaşlık davranışı arasında eğrisel ilişki (U şeklinde) tespit edilmiştir. İş güvencesizliği düşük seviyeden orta düzeye yükseldiğinde, çalışanlar sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışlarının düzeyini azaltarak örgütte yaşanan olumsuzluklara karşı tepki göstermektedirler. Ancak iş güvencesizliği orta dereceden yüksek dereceye ulaşırken ise çalışanlar daha çok motive olurlar ve örgütsel vatandaşlık davranışı sergileyerek kaybettikleri kontrolü tekrar ellerine almak isterler. Araştırma sonuçlarındaki farklılık ülkeler arasındaki kültür farklılığından kaynaklanabilmektedir. Ayrıca iş güvencesizliği algısı kişisel bir algı olduğundan farklı sektörlerde farklı koşullarda ve motivasyon faktörlerinde çalışanlar tarafından farklı olarak algılanabilmektedir. Niteliksel iş güvencesizliğinin örgütsel vatandaşlık davranışını negatif yönde etkilediği görülmektedir. Öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği algıları ne kadar aza indirilirse onların da örgütsel vatandaşlık davranışı sergileme eğilimlerinde bir artış söz konusu olacaktır. Eğitim- öğretimin hedeflerine ulaşabilmesi adına da örgütsel vatandaşlık davranışları önem kazanmaktadır. Öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği hissetmesinin temelinde öğretmenlerin kariyerlerinde ilerleme olanakları olarak fazla seçeneklerinin olmaması olabilir. Örneğin öğretmenler kariyerlerinde müdür yardımcılığı veya müdürlük statülerine gelebilmekte fakat bu durumda hem iş yükleri ve sorumlulukları artmakta hem de ücretlerinde önemli bir artış olmamaktadır. Bundan dolayı bu statü fazla tercih edilmemekte, öğretmenler de mesleklerinde ilerleme imkanlarını yetersiz görmektedirler. Ayrıca öğretmen olarak da yapılan çalışmalar onlara herhangi bir ücret artışı sağlamamaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde, öğretmenlik mesleğinde öğretmenlerin belli kriterlere (eğitim, çalışma süresi, sergilediği başarılar gibi) göre kariyer basamaklarının olmasının (uzman öğretmen, kıdemli öğretmen gibi) ve ücretlerinde önemli ölçülerde artışların olmasının öğretmenlerin niteliksel iş güvencesizliği algılarını azaltması ve örgütsel vatandaşlık davranışı sergileme eğilimlerini artırması beklenmektedir. Bu araştırma, zaman ve maddi kısıtlar nedeniyle İstanbul ilinde bulunan ortaokul düzeyindeki özel okullar ile devlet okullarında çalışan öğretmenler üzerinde yapılmıştır. Yeni yapılacak araştırmalarda bu araştırmaya ilave olarak farklı seviyelerdeki okullar (ilkokul, lise, üniversite) dâhil edilerek daha kapsayıcı sonuçlar elde edilebilir. Bu araştırmada, iş güvencesizliğinin ÖVD üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Yeni çalışmalarda, ÖVD ye etki edebilecek farklı değişkenler de kullanılabilir. KAYNAKÇA Allison, B. J., Voss, R. S., & Dryer, S. (2001). Student classroom and career success: The role of organizational citizenship behavior. Journal of Education for Business, 76(5), Ashford, S. J., Lee, C., & Bobko, P. (1989). Content, cause, and consequences of job insecurity: A theory-based measure and substantive test. Academy of Management Journal, 32(4),

15 Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi Journal of Educational Sciences Research Azmi, F. T., Desai, K., & Jayakrishnan, K. (2016). Organizational citizenship behavior (OCB): A comprehensive literature review. Sumedha Journal of Management, 5(1), Balcı, A. (2006). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Baş, G., & Şentürk, C. (2011). İlköğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet, örgütsel vatandaşlık ve örgütsel güven algıları. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 17(1), Becker, T. E., & Randall, D. M. (1994). Validation of a measure of organizational citizenship behavior against an objective behavioral criterion. Educational and Psychological Measurement, 54(1), Celep, C., Polat, S., Elbir, N., & Yapıcı, E. (2004, July). Ortaöğretim okullarındaki öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık tutumları. Paper presented at the XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, symposium, Malatya, Turkey. Çakır, B. (2007). Belirsizlik ve korkunun yeni düzenin oluşmasına katkısı. Sosyoloji Konferansları Dergisi-İstanbul Journal of Sociological Studies, 36, Demir, N. (2010). Eğitimde esnek çalıştırma biçimlerinin öğrenme ortamına yansımalarının çözümlenmesi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara Denholm, P. J. (2002). A study of organizational citizenship behavior and trust in a public high school. (Unpublished doctorate thesis). Ohio: Wilmington College. De Witte, H. D. (1999). Job insecurity and psychological well-being: Review of the literature and exploration of some unresolved issues. European Journal of Work and Organizational Psychology, 8(2), De Witte, H. D. (2005). Job Insecurity: Review of the international literature on definitions, prevalence, antecedents and consequences. SA Journal of Industrial Psychology, 31(4), 1-6. DiPaola, M. F., & Hoy, W. K. (2005). School characteristics that foster organizational citizenship behavior. Journal of School Leadership, 15(4), DiPaola, M., & Tschannen-Moran, M. (2001). Organizational citizenship behavior in schools and its relationship to school climate. Journal of School Leadership, 11(5), Feather, N. T., & Rauter, K. A. (2004). Organizational citizenship behaviors in relation to job status, job insecurity, organizational commitment and identification, job satisfaction and work values. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 77(1), Garg, P., & Rastogi, R. (2006). Climate profile and OCBs of teachers in public and private schools of India. International Journal of Educational Management, 20(7), Greenhalgh, L., & Rosenblatt, Z. (1984). Job insecurity: Toward conceptual clarity. Academy of Management Review, 9(3), Harper, P. J., & College, M. (2015). Exploring forms of organizational citizenship behaviors (OCB): antecedents and outcomes. Journal of Management and Marketing Research, 18, 1. Heaney, C. A., Israel, B. A., & House, J. S. (1994). Chronic job insecurity among automobile workers: Effects on job satisfaction and health. Social Science & Medicine, 38(10), Hellgren, J., Sverke, M., & Isaksson, K. (1999). A two-dimensional approach to job insecurity: Consequences for employee attitudes and well-being. European Journal of Work and Organizational Psychology, 8(2), Johnson, N., Bobko, P., & Hartenian, L. (1992). Union influence on local union leaders' perceptions of job insecurity: An empirical test. British Journal of Industrial Relations, 30(1),