TÜRKDERM. Araflt rma Study

Transkript

1 TÜRKDERM Araflt rma Study PUVA Tedavisi Alan Psoriasis Hastalar nda (Deri Tipi: I-III) Ki-67, bci-2 ve p53 Protein Ekspresyonlar n n mmunohistokimyasal Yöntemle De erlendirilmesi Emel Bülbül Baflkan*, fiükran Tunal *, Hayriye Sar cao lu*, fiaduman Balaban Ad m** * Uluda Üniversitesi T p Fakültesi, Dermatoloji Anabilim Dal ** Uluda Üniversitesi T p Fakültesi, Patoloji Anabilim Dal Özet Psoriasis tedavisinde s kl kla kullan lan psoralen ve Ultraviole A (PUVA), DNA hasar yaparak hücre ölümüne sebep olur. Bu çal flman n amac apoptotik ve antiapoptotik genlerin ekspresyonunda de ifliklik yapan minimun UVA dozunu belirlemektir. lk PUVA tedavisinden önce ve 24 saat sonra al nan psoriatik deri lezyonlar nda avidin biotin kompleks immunperoksidaz metodu ile Ki-67, PCNA, p53 ve bcl-2 protein ekspresyonlar incelendi. Hastalar deri tiplerine göre grupland r ld nda (her deri tipi için standart dozlar verildi) I. ve II. grupta tüm genlerin protein ekspresyonlar nda azalma görülürken, III. grupta p53, PCNA, ve bcl-2 protein ekspresyonlar nda artma saptanm flt r. PUVA tedavisinin düflük dozlarda sadece keratinosit proliferasyonunu bask lad fakat J/cm 2 aras ndaki dozlarda apoptotik ve antiapoptotik gen ekspresyonlar nda de iflikli e sebep oldu u izlenimini edindik. Anahtar Kelimeler: Psoriasis, PUVA, p53, bci-2, Ki-67, PCNA Baflkan EB, Tunal fi, Sar cao lu H, Ad m fib. PUVA tedavisi alan psoriasis hastalar nda (Deri Tipi: I-III) Ki- 67, bci-2 ve p53 protein ekspresyonlar n n immunohistokimyasal yöntemle de erlendirilmesi. TÜRKDERM 2003; 37: Summary Background and design: Psoralen plus ultraviolet A radiation (PUVA) is a frequently used therapy for psoriasis which leads to cell death by causing DNA damage. The purpose of this study was to determine the minimum UVA dose that induces changes in the expressions of apoptotic and antiapoptotic genes. Material-Methods: Twenty-four patients with generalized psoriasis were enrolled into the study. The protein expressions of Ki-67, PCNA, p53 and bcl-2 were demostrated in psoriatic skin sections before and 24 hours after first PUVA therapy course using the avidin-biotincomplex immunoperoxidase method. Results: When the patients were grouped according to skin types (standard doses were given for each skin type), there was a decrease in the protein expressions of all genes in group I and II but an increase in the protein expressions of p53, PCNA and bcl-2 in group III. Conclusion: It appears that PUVA treatment at low doses, only suppresses keratinocyte proliferation but a dose between 2.5 and 3.5 J/cm 2 induces changes in the expressions of apoptotic and anti-apoptotic genes. Key Words: Psoriasis, PUVA, p53, bci-2, Ki-67, PCNA Baflkan EB, Tunal fi, Sar cao lu H, Ad m fib. Evaluation of Ki-67, PCNA, bci-2 and p53 protein expressions in PUVA-treated psoriasis patients (skin type: I-III) with immunohistochemical methods. TÜRKDERM 2003; 37: Psoralen ve ultraviole A (PUVA) fotokemoterapisi psoriasiste etkili ve s k baflvurulan bir tedavidir. Psoralenin DNA bazlar ile etkileflerek UVA radyasyon alt nda bileflikler oluflturmas n n keratinositler üzerinde antiproliferatif etkiye sahip oldu una inan lmaktad r 1,2. Bununla birlikte, son y llarda PUVA tedavisinde keratinosit direnci ve psoriatik deride UVA radyasyonuna duyarl lenfositlerle ilgili çal flmalar PUVA nin terapötik etkilerinin lenfotoksik yolla oldu unu düflündürmektedir Tedavide kullan lan 8-metoksipsoralen ve UVA dozuna ba l olarak hücresel stres cevab de iflmektedir 11,12. Düflük dozlardaki DNA hasar onar m için hücreler sitostatik ko- Al nd Tarih: Kabul Tarihi: Yaz flma Adresi: Uzm.Dr. Emel Bülbül Baflkan, Uluda Üniversitesi T p Fakültesi, Dermatoloji AD, Görükle, Bursa Tel: , Fax: , ezbaskan@ttnet.net.tr Not: XVIII. Ulusal Dermatoloji Kongresi (26 Eylül-1Ekim 2000, Antalya) sözlü bildiri olarak sunulmufltur. 261

2 2003; 37: (4) TÜRKDERM numa geçerken, yüksek dozlarda oluflan DNA hasar geçikmifl tip apoptozisi tetiklemektedir (>4 sa) 2,11,12. Her iki mekanizma da genom gardiyan veya tümör bask lay c gen olarak da bilinen p53 genine ba l d r. Genotoksik stres alt nda p53 intraselüler olarak saptanabilir seviyelerde birikir ve hücreyi G1 faz nda duraklatarak onar ma veya hücre ölüm yolunun aç lmas na olanak sa lar. Çeflitli çal flmalarda solar UVA ve UVB radyasyonundan 24 saat sonra normal insan derisinde p53 ve PCNA ekspresyonlar n n saptanmas p53 ün hücresel cevaptaki önemli rolünü desteklemektedir mmunhistokimyasal olarak p53 ekspresyonunun, psoriatik deride keratinositlerin afl r ço almas na ba l olarak artt da bildirilmifltir 19,20. PCNA ve Ki-67, ço alan hücrelerde tetiklenen ve hücre döngüsü ile iliflkili olan proteinlerdir. PCNA DNA sentezinde gerekli olan DNA polimeraz-deltan n kofaktörüdür. Ayr ca, DNA eksizyon hasar n n onar - m nda da rol almas UV radyasyon sonras epidermal hücrelerde p53 ile birlikte PCNA ekspresyonunda da görülen art fl aç klamaktad r 25. Psoriasisin patogenezinde keratinosit proliferasyonu yer ald ndan psoriatik deride PCNA ve Ki-67 protein ekspresyonunun artm fl olmas beklenen bir sonuçtur 19, B hücre lösemi/lenfoma-2 (bcl-2) proteini mitokondria iç membran nda bulunur ve hücre apoptozisini bask lay c etkisi vard r 32. Bcl-2 protein ekspresyonu olgun T ve B hücrelerinde düflük bulunmakla birlikte aktivasyonla yükselmektedir 33. Sa l kl ve psoriatik deride bcl-2 protein ekspresyonuna nadiren rastlan rken, melanositlerde ve keratinosit kaynakl tümörlerde art fl gözlenmektedir Hücre düzeyinde PUVA tedavisinin karsinogeneze yol açan mekanizmalar tam olarak ayd nlanmad gibi bu tedavinin apoptotik ve antiapoptoik gen ekspresyonlar na etkisi ile ilgili çok fazla bilgi birikimi de yoktur. Immunohistokimyasal çal flmam z n amac, psoriatik deride, kullan lan UVA dozuna ba l olarak p53, PCNA, Ki-67 ve bcl-2 protein ekspresyonlar ndaki en erken de ifliklikleri saptamakt r. Gereç ve Yöntem Gerecimizi Aral k 1998-Aral k 1999 tarihleri aras nda Uluda Üniversitesi Dermatoloji Poliklini ine baflvuran generalize psoriasis tan s konulan 13 ü (%54.2) kad n, 11 i erkek (%45.8), toplam 24 hasta oluflturmaktad r. Hastalar n yafllar 23 ile 69 (ortalama 42.6) aras nda, hastal k süreleri 2 y l ile 40 y l aras nda de iflmekteydi. Daha önceden hiç yapay ultraviole radyasyon ve son iki ay öncesine kadar da topikal veya sistemik antipsoriatik tedavi almam fl hastalar çal flmaya dahil edildi. PUVA tedavisi için kontraendikasyon tafl yan hastalar çal flmaya al nmad. Tüm hastalardan yaz l onay al nd. PUVA tedavisi öncesi; hastalar n infiltre plaklar ndan, lokal anestezi alt nda al nan 5 mm.çapl punch biyopsilerin hematoksilen&eozin boyama ile histopatolojik incelenmesi sonucu psoriasis tan s onayland. Oral 8-MOP (0,6 mg/kg) ile beraber PUVA tedavisi PUVA kabini kullan larak (Spectra 311/350; Daavlin, U.S.A.) haftada üç kez uyguland. Bafllang ç dozu Fitzpatrick deri tipine göre hesapland. Deri tipi I olan hastalar bafllang ç dozu olarak 1.5 J/cm2, II olan hastalar 2.5 J/cm2 ve III olan hastalar 3.5 J/cm2 UVA fl n ald. Olgular tedaviden ortalama iki saat önce, oral olarak, 0.6 mg/kg, 8-MOP ald. PU- VA tedavisi sonras nda en erken de iflikliklerin ilk seanstan sonraki 24 saat içinde bafllamas nedeniyle olgular n punch biyopsileri; ayn plaktan olmak üzere, ilk seanstan 24 saat sonra tekrarland. mmunohistokimyasal boyama Preparatlar, Uluda Üniversitesi Patoloji Anabilim Dal nda haz rlan p incelenmifltir. PUVA tedavisi öncesi ve ilk seanstan 24 saat sonra al nan punch biyopsi kesitlerinde PCNA, Ki-67, bcl-2 ve p53 protein ekspresyonlar avidin-biotin kompleks immunperoksidaz metodu ile gösterilmifltir (DAKO Corporation, U.S.A.). PCNA, Ki-67 ve p53 immunohistokimyasal boyamalar için rastgele seçilmifl dört ard fl k epidermal alanda oftalmik mikrometre yard m ile 1000 keratinosit say larak bunlar n içinde pozitif nükleer boyanma gösteren hücrelerin yüzde oranlar al nd. Bcl-2 boyamas için ise, en yo un boyanma gösteren dört dermal alanda, yine oftalmik mikrometre yard m ile, pozitif boyanan T hücreleri say larak ortalamas al nd. Bulgular PUVA tedavisi alan hastalar n dokuzunun (4 kad n, 5 erkek) deri tipi I, sekizinin (3 kad n, 5 erkek) deri ti- 262

3 TÜRKDERM 2003; 37: (4) pi II ve yedisinin (6 kad n, 1 erkek) deri tipi III idi. lk seans UVA dozlar deri tipine göre verildi i için hastalar, deri tiplerine göre üç gruba ayr ld. Her üç grupta kad n ve erkek da l m Ki-kare test sonuçlar - na göre homojenlik göstermekte idi. PUVA tedavisinin ilk seans öncesi ve 24 saat sonras lezyon yerinden al nan punch biyopsilerinin, Ki- 67, PCNA ve p53 immunohistokimyasal boyamalar ile incelemesinde, pozitif nükleer boyanma gösteren hücreler daha çok epidermisin bazal ve suprabazal tabakalar nda gözlendi. Tüm immunohistokimyasal boyanmalar için öncesine göre yüzde de iflimi (YD), PUVA sonras hücre say s ndan PUVA öncesi hücre say s ç kar p PUVA öncesi hücre say s na bölünerek hesapland. Ki-67 immunohistokimyasal incelemede 24 hastan n 14 ünde (%58.33) pozitif nükleer boyanma gösteren hücre say s nda azalma, dokuzunda art fl saptan rken (%37.5) birinde (%4.17) de ifliklik gözlenmedi. PUVA öncesi ortalama boyanan hücre say s % 38.19, PUVA sonras ortalama boyanan hücre say s % idi. Wilcoxon Signed Ranks Test sonucuna göre her üç deri tipinde de PUVA öncesi ve sonras nda Ki-67 pozitif boyanan hücre say s nda anlaml bir farkl l k bulunmad (p>0.05) (Tablo- I). Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney testleri ile tedavi öncesi ve sonras nda yüzde de iflimleri karfl laflt r ld (Tablo II). Gruplar içindeki Ki-67, PCNA, bcl-2 ve p53 boyanma yüzde de iflim iliflkileri ise Pearson korrelasyon katsay s ile araflt r ld. Deri tipi I için PC- NA yüzde de iflimi ile ayn yönde %70 lik bir etkileflim oldu u (p<0.05), deri tipi II için bcl-2 yüzde de- iflimi ile ayn yönde %77 lik bir etkileflim oldu u (p<0.05) saptand. Deri tipi III için böyle bir iliflki tespit edilmedi. PCNA immunohistokimyasal incelemede 24 hastan n 18 inde (%75) pozitif nükleer boyanma gösteren hücre say s nda azalma, 6 s nda (%25) art fl saptand. PU- VA öncesi ortalama boyanan hücre say s % 49.58, PUVA sonras ortalama boyanan hücre say s %44.80 idi. Deri tipi I için PUVA öncesi ve sonras nda PCNA pozitif boyanan hücre say s nda anlaml bir azalma bulundu (p<0.05). Yüzde de iflimine bak ld nda yine deri tipi I için Ki-67 yüzde de iflimi ile ayn yönde %70 lik bir etkileflim oldu u saptand (p<0.05). Di er deri tiplerinde böyle bir iliflki tespit edilmedi. p53 immunohistokimyasal incelemede ise 24 hastan n 15 inde (%62.5) pozitif nükleer boyanma gösteren hücre say s nda art fl, dokuzunda (%37.5) azalma saptand. PUVA öncesi ortalama boyanan hücre say s % 11.5, PUVA sonras ortalama boyanan hücre say s %12.0 idi. Deri tipi III için PUVA öncesi ve sonras nda p53 pozitif boyanan hücre say s nda anlaml bir art fl bulundu (p<0.05) (fiekil: 1a, 1b). Di er deri tiplerinde ve yüzde de iflimlerinde anlaml bir iliflki tespit edilmedi. Bcl-2 immunohistokimyasal incelemede 24 hastan n 11 inde pozitif nükleer boyanma gösteren hücre say s nda azalma (%45.83), 12 inde art fl saptan rken (%50), birinde (%4.17) de ifliklik tespit edilmedi. PUVA öncesi boyanan hücre ortalama say s 55.45, PUVA sonras boyanan ortalama hücre say s fiekil1a: PUVA tedavi öncesi p53 immunboyanma gösteren keratinositler (x 100 büyütme). fiekil1b: PUVA tedavi sonras p53 immunboyanma gösteren keratinositler (x 400 büyütme). 263

4 2003; 37: (4) TÜRKDERM idi. Deri tipi III için PUVA öncesi ve sonras nda bcl-2 pozitif boyanan hücre say s nda anlaml bir art fl bulundu (p<0.05) (fiekil: 2a, 2b). Yüzde de iflimine bak ld nda deri tipi I ile III aras nda çok anlaml (p<0.001), deri tipi II ile III aras nda anlaml (p<0.05) art fl bulundu. Deri tipi II için Ki-67 yüzde de iflimi ile bcl-2 yüzde de ifliminin aras nda ayn yönde %77.4 lük bir etkileflim oldu u (p<0.05) saptand. Di er deri tipleri ile benzer bir etkileflim görülmedi. Tart flma lk olarak kullan ma girdi i 1974 y l ndan beri PUVA tedavisinin, baflta psoriasis olmak üzere birçok dermatolojik hastal kta etkinli i gösterilmifltir 1,2. PUVA tedavisi sadece mitozu ve DNA sentezini de il ayn zamanda antijen sunan hücreleri ve baz lenfositleri de bask lamaktad r. Son dekatta yap lan çal flmalarda UV kaynakl apoptozise keratinositlere nazaran T hücrelerinin daha duyarl oldu u bildirilmifltir 1,4,10. Günümüzde psoriasis, T hücre-keratinosit düzeyinde bilinmeyen bir bozuklu a ba l olarak apoptozise direnç gösteren keratinositlerin afl r ço almas ile karakterize bir hastal k olarak düflünülmektedir 5,37,38. Buradan yola ç - karak gerek psoriasisin patogenezi gerekse PUVA tedavisinin etki mekanizmas nda apoptotik ve antiapoptotik genlerin rol oynayabilece i varsay labilir. Tüm memeli hücrelerin nukleusunda bulunan p53 geni, UV radyasyona ikincil olarak geliflen genotoksik hasar karfl s nda hücreleri G1 faz nda duraksatarak onar m veya ölüme geçifli için zaman tan r ve böylece genomun bütünlü ünü korumaktad r 39,40. Yar ömrünün k sa olmas ndan dolay normal hücrelerde p53 protein seviyesi immunhistokimyasal yöntemlerle saptanabilir düzeyin alt ndad r ancak p53 proteininin mutasyona u ramas veya s flok proteini veya di er viral proteinlerle stabilize olmas sonucunda bu yöntemlerle saptanabilir düzeye ulaflmaktad r 41,42. p53 ekspresyonu, afl r ço alan hücrelerdeki olas DNA hatalar n n onarmak ve malign transformasyonu önlemek için fizyolojik olarak da artabilir 19,43,44. Psoriatik deride p53 ekspresyonu ile ilgili çal flmalarda özellikle epidermisin bazal ve suprabazal tabakalar nda, % aras nda de iflen oranlarda birikim bildirilmifltir 19,20, Solar UVA ve UVB radyasyonu sonras, DNA hasar n n 24 saatte pik yapacak flekilde ve doza ba ml olarak p53 ekspresyonunu tetikledi i gösterilmifltir 12, Bizim çal flmam zda PUVA tedavisi öncesi ve tedaviden 24 saat sonras ortalama p53 pozitif boyanan keratinosit yüzdesi s - ras yla 11.5 ve 12 idi (Tablo I). PCNA ve Ki-67, hücrenin ço alma döngüsü ile iliflkili olan ve dolay s yla hücre ço alma oran n gösteren belirteçlerdir 21-24, 27,28,31. Keratinositlerin afl r ço- alma gösterdi i psoriasiste Ki-67 ve PCNA ekspresyonlar için birçok çal flmalar yap lm flt r. Bu çal flmalarda bildirilen oranlar yaklafl k %54 e ulaflmaktad r ve her iki protein de epidermisin bazal ve suprabazal tabakalar nda gözlenmifltir 19,24, PCNA, DNA sentez-eksizyon hasar nda da rol oynad ndan hücre döngüsünün di er basamaklar nda da rastlanmaktad r ve bu yüzden daha yüksek oranlarda saptan r. Biz de literatür ile uyumlu olarak PUVA tedavi öncesi PCNA pozitif boyanan hücre oran n %49.6 fiekil2a: PUVA tedavi öncesi bcl-2 immunboyanma gösteren dermal lenfositler (x400 büyütme). fiekil 2b: PUVA tedavi sonras bcl-2 immunboyanma gösteren dermal lenfositler (x400 büyütme). 264

5 TÜRKDERM 2003; 37: (4) ve Ki-67 pozitif boyanan hücre oran n %38.2 olarak bulduk. Normal deri ile karfl laflt r ld nda Ki-67 ve PCNA ekspresyonlar nda görülen art fl psoriasisteki ço alma aktivitesini yans tmaktad r. Bcl-2 kemoterapi, radyasyon ve s floku gibi birçok uyaranla tetiklenen ve apoptozisin etkin bir bask lay - c s olan genifl bir protein ailesinin üyesidir. Bcl-2 hücre ço almas n uyarmaz fakat ço alma döngüsünde olmayan hücrelerin canl l n n devam n destekler. Bcl-2 eksprese eden periferik T hücrelerinin S-faz na geçiflinin gecikti i ve daha az IL-2 üretti i bildirilmifltir Bcl-2 ile pozitif boyanma normal ve psoriatik epidermisin bazal tabakas nda nadiren saptan rken Tablo I: Deri tiplerine göre ilk doz PUVA öncesi ve sonras Ki-67, PCNA, p53 ortalama boyanma yüzdeleri ve bcl-2 pozitif lenfosit ortalama say s Deri tipi Protein n M* SS M SS Anlaml l k Ki p>0.05 I PCNA p<0.05 p p>0.05 bcl p>0.05 Ki p>0.05 II PCNA p>0.05 p p>0.05 bcl p>0.05 Ki p>0.05 III PCNA p>0.05 p p<0.05 bcl p<0.05 Toplam Ki PCNA p Bcl n:hasta say s, M*:p53, Ki-67 ve PCNA yüzde ortalamalar ve bcl-2 ortalama say s, SS: standart sapma, D:Deri tipi. Tablo II: Deri tiplerine göre PUVA sonras Ki-67, PCNA, p53 ve bcl-2 yüzde de iflimleri n YD SS Anlaml l k I Ki p>0.05 PCNA p>0.05 p p>0.05 bcl p<0.05* II Ki p>0.05 PCNA p>0.05 p p>0.05 bcl p<0.05* III Ki p>0.05 PCNA p>0.05 p p>0.05 bcl p<0.05* n:hasta say s, YD:yüzde de iflimi, SS: Standart sapma, *Deri tipi I ve III aras ndaki bcl-2 pozitif lenfositlerin ortalama say s ndaki yüzde de iflimi çok anlaml (p<0.001) ve deri tipi II ve III aras nda ise anlaml idi(p<0.05). 265

6 2003; 37: (4) TÜRKDERM melanositlerde s kl kla görülür 36, Literatürde bahsedildi i gibi biz de çal flmam zda keratinositlerde nadir bcl-2 protein ekspresyonu gözledik. Epidermal ve dermal olgun T ve B lenfositleri de bcl-2 eksprese etti inden UVA radyasyon dozlar ile bcl-2 pozitif boyanan lenfositlerin oranlar n karfl laflt rmay uygun gördük. Bcl-2 pozitif lenfositlerin ortalama say lar nda PUVA tedavi sonras nda genel bir düflüfl görülmekle birlikte en belirgin azalma III. deri tipinde idi. UVA radyasyon tetikli DNA hasar n n mekanizmalar iyi bilinmemektedir. Apoptotik ve anti-apoptotik gen ekspresyonlar n uyaran minimum UVA dozu ile ilgili az say da literatür bulunmaktad r y l nda Johnson ve ark. 4 düflük dozlarda PUVA n n fitohemaglütininle aktive olmufl normal lenfositler veya transforme T lenfositleri için sitotoksik oldu unu göstermifltir. Ayn y l Vowels ve ark 9 insan keratinosit kültürlerinde 24 saat içinde apoptozisi tetikleyen minimum UVA ve 8-MOP konsantrasyonunu s ras yla 0.5 J/cm 2 ve 12.5 ng/ml olarak bildirmifllerdir. Daha yak n bir zamanda Hannuksela-Svahn ve ark. PUVA tedavi öncesi ve sonras nda p53 protein ekspresyonunu çal flm fllar fakat doz-cevap iliflkisini incelememifllerdir 44. Bükülmez ve ark. 52 çal flmalar nda çeflitli nedenlerle PUVA tedavisi alan hastalarda p53 ve p21 protein ekspresyonunu incelemifller ve PUVA tedavisinin normal deride p53 ekspresyonunu artt rmad kanaatine varm fllard r. fiahin ve ark. 53 ise mycosis fungoides hastalar nda PUVA tedavisinin apoptozis ve c-myc, p53, bcl-2 vepcna protein ekspresyonlar - na olas etkilerini araflt rd klar çal flmalar nda bu tedavinin c-myc, bcl-2 ve PCNA ekspresyonlar n azaltt n bildirmifllerdir. Çal flma sonuçlar aras ndaki farkl l klar n farkl hastal klar n seçimi ve metodoloji ile iliflkili olabilece ini düflünüyoruz. Çal flmam zda doz-cevap iliflkisini inceleyebilmek için deri tiplerine göre standart doz alan hastalar grupland r lm flt r. Deri tipi I olan hastalar en düflük ilk doz (1.5 J/cm 2 ) ve deri tipi III olan hastalar en yüksek ilk doz (3.5 J/cm 2 ) alm fllard r. I. ve II. gruptaki hastalar n tüm gen protein ekspresyonlar nda genel bir azalma gözlenmifl fakat III. grupta p53, PC- NA ve bcl-2 protein ekspresyonlar nda art fl saptanm flt r. PUVA tedavi sonras nda görülen bu art fl, I. grupta PCNA, III. grupta p53 ve bcl-2 aç s ndan istatistiksel olarak anlaml idi. Tüm gruplarda Ki-67 protein ekspresyonundaki azalma olas l kla hücre ço almas n n bask lanmas ile iliflkilidir. III.grupta görülen PCNA ve p53 ekspresyonlar nda art fl PUVA tedavisi ile ortaya ç kan DNA hasar na karfl fizyolojik bir reaksiyon olabilir. PUVA dozu sonras nda lenfositlerde gözlenen bcl-2 ekpresyonundaki yükselmenin apoptozisten kaç fl mekanizmalar ile ilgili oldu unu varsayabiliriz. Sonuç olarak, çal flmam zdan edindi imiz gözlemler J/cm 2 aras ndaki dozlarda PUVA tedavisinin keratinositlerdeki ço almay bask lad fakat J/cm 2 aras ndaki dozlar n ise DNA hasar na sebep olarak DNA onar m ve apoptozis mekanizmas ile ilgili genleri tetikledi i yönündedir. Di er deri tiplerini de kapsayan sa l kl ve psoriatik deride yap lacak ileri çal flmalar n, PUVA tedavisinin hücresel seviyede etki mekanizmalar na fl k tutaca na inan yoruz. Kaynaklar 1. Hönigsmann H, Szeimies RM, Knobler R, Fitzpatrick TB, Pathak MA, Wolff K: Photochemotherapy and photodynamic therapy. In: Dermatology in General Medicine. Eds. Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K, Austen KF, Goldsmith LA, Katz SI, Fitzpatrick TB. 5th ed. New York: McGraw Hill, 1999.p Bethea D, Fullmer B, Syed S et al: Psoralen photobiology and photochemotherapy : 50 years of science and medicine. J Dermatol Sci 1999; 19: Krutmann J: Mechanisms of ultraviolet (UV) B and UVA phototherapy. J Invest Dermatol 1999; 4: Johnson R, Staiano-Coico L, Austin L, Cardinale I, Nabeya-Tsukifuji R, Krueger JG: PUVA treatment selectively induces a cell cycle block and subsequent apoptosis in human T lymphocytes. Photochem Photobiol 1996; 63 : Wrone-Smith T, Mitra RS, Thompson CB, Jasty R, Castle VP, Nickoloff BJ: Keratinocytes derived from psoriatic plaques are resistant to apoptosis compared with normal skin. Am J Pathol 1997; 151 : Coven TR, Walters IB, Cardinale I, Krueger JG: PUVAinduced lymphocyte apoptosis: mechanism of action in psoriasis. Photodermatol Photoimmunol Photomed 1999; 15 : Vallat VP, Gilleaudeau P, Battat L, et al: PUVA bath therapy strongly suppresses immunological and epidermal activation in psoriasis : a possible cellular basis for remittive therapy. J Exp Med 1994; 180: Morita A, Werfel T, Stege H, et al: Evidence that singlet oxygen-induced human T-helper cell apoptosis is the basic mechanism of ultraviolet-a radiation phototherapy. J Exp Med 1997; 186: Vowels BR, Yoo EK, Gasparro FP: Kinetic analysis of apoptosis induction in human cell lines by UVA and 8- MOP. Photochem Photobiol 1996; 63:

7 TÜRKDERM 2003; 37: (4) 10. Yoo EK, Rook AH, Elenitsas R, Gasparro FP, Vowels BR: Apoptosis induction of ultraviolet light A and photochemotherapy in cutaneous T-cell lymphoma: relevance to mechanism of therapeutic action. J Invest Dermatol 1996; 107: Godar DE: UVA1 triggers two different final apoptotic pathways. J Invest Dermatol 1999,112 : Li G, Ho VC: P53 dependent DNA repair and apoptosis respond differently to high and low-dose ultraviolet radiation. Br J Dermatol 1998: 139 : Cohen JJ: Apoptosis. Immunol Today 1993; 14 : Gasparro FP: p53 in dermatology. Arch Dermatol 1998; 134 : Hall PA, Mckee PH, Menage H, Dover R, Lane D: High levels of p53 protein in UV-irradiated normal human skin. Oncogene 1993; 8 : Burren R, Scaletta C, Frenk E, Panizzon RG, Applegate LA: Sunlight and carcinogenesis: expression of p53 and pyrimidine dimers in human skin following UVAI, UVAI+II and solar simulating radiations. Int J Cancer 1998; 76: Davenport V, Morris JF, Motazed R, Chu AC: P53 induction in normal human skin in vitro following exposure to solar simulated UV and UVB irradiation. J Photochem Photobiol B 1999; 49 : Wang Y, Rosenstein B, Goldwyn S, Zhang X, Lebwohl M, Wei H: Differential regulation of p53 and bcl-2 expression by UVA and B. J Invest Dermatol 1998; 111 : Soini Y, Paakkö P, Letho P, O kar nen A, Vahakansas K: Aberrant accumulation of p53 associates with Ki67and mitotic count in benign skin lesions. Br J Dermatol 1994;131 : Helander SD, Peters MS, Pittelkow MR: Expression of p53 protein in benign and malignant epidermal pathologic conditions. J Am Acad Dermatol 1993; 29 : Gerdes J, Schwab U, Lemke H, Stein H: Production of a mouse monoclonal antibody reactive with a human nuclear antigen associated with cell proliferation. Int J Cancer 1983 ;31 : Sawhney N, Hall PA: Ki-67-structure, function and new antibodies. J Pathol 1992; 168 : Bravo R: Synthesis of the nuclear protein cyclin (PCNA) and its relationship with DNA replication. Exp Cell Res 1986; 163 : Miyagawa S, Okada N, Yoshinari T, et al: Expression of proliferating cell nuclear antigen/cyclin in human keratinocytes. J Invest Dermatol 1989; 93 : Toschi L, Bravo R: Changes in cyclin/proliferating cell nuclear antigen distribution during DNA repair synthesis. J Cell Biol 1988; 107: Portonne JP: Recent developments in the understanding of the pathogenesis of psoriasis. Br J Dermatol 1999; 140 (Suppl. 54): Ando M, Kawashima T, Kobayashi H, Ohkawara A: Immunohistological detection of proliferating cells in normal and psoriatic epidermis using Ki-67 monoclonal antibody. J Dermatol Sci 1990 ; 1: Caldwell CJ, Hobbs C, Mckee PH: The relationship of Ki- 67 and involucrin expression in proliferative, preneoplastic and neoplastic skin. Clin Exp Dermatol 1997; 22 : Kanitakis J, Hoyo E, Chouvet B, Thivolet J, Faure M, Claudy A: Keratinocyte proliferation in epidermal keratinocyte disorders evaluated through PCNA/cyclin immunolabelling and AgNOR counting. Acta Derm Venereol (Stockh) 1993; 73 : Wrone-Smith T: Differential expression of cell survival and cell cycle regulatory proteins in cutaneous squamoproliferative lesions. J Dermatol Sci 1999;19(1): Kawahira K: Immunohistochemical staining of proliferating cell nuclear antigen (PCNA) in malignant and nonmalignant skin diseases. Arch Dermatol Res 1999; 291: Hockenberry D, Nunez G, Milliman C, Schreiber RD, Korsmeyer SJ: Bcl-2 is an inner mitochondrial membrane protein that blocks programmed cell death. Nature 1990; 348: Pezzella F, Tse AGD, Cordell JL, Pulford KAF, Gatter KC, Mason DY: Expression of the bcl-2 oncogene protein is not specific for the 14;18 chromosomal translocation. Am J Pathol 1990; 137: Lu QL, Poulsom R, Wong L, Hanby AM: Bcl-2 expression in adult and embryonic non-haematopoietic tissues. J Pathol 1993;169 : Wikonkal NM, Berg RJW, Haselen CW, Horkay I, Remenyik E, Begany A: Bcl-2 vs p53 protein expression and apoptotic rate in human nonmelanoma skin cancers. Arch Dermatol 1997; 133 : Nakagawa K, Yamamura K, Maeda S, Ichihashi M: Bcl-2 expression in epidermal keratinocytic diseases. Cancer 1994; 74 : Bos JD, De Rie MA: The pathogenesis of psoriasis: immunological facts and speculations. Immunol Today 1999; 40 : Nickoloff N: The immunologic and genetic basis of psoriasis. Arch Dermatol 1999; 135: Yonish-Rouach E, Resnitzky D, Lotem J, Sachs L, Kimchi A, Oren M: Wild-type p53 induces apoptosis of myeloid leukaemic cells that is inhibited by interleukin-6. Nature 1991;352 : Shaulsky G, Goldfinger N, Tosky MS, Levine AJ, Rotter V: Nuclear localization is essential for the activity of p53 protein. Oncogene 1991; 6: Iggo R, Gatter K, Bartek J: Increased expression of mutant forms of p53 oncogene in primary lung cancer. Lancet 1990; 335: Gannon JV, Greaves R, Iggo R, Lane SP: Activating mutations in p53 produce a common conformational effect. A monoclonal antibody specific for the mutant form. EM- BO J 1990;9: Tadini G, Cerri A, Crosti L, Cattoretti G, Berti E: P53 and oncogenes expression in psoriasis. Acta Derm Venereol (Stockh) 1989; Suppl. 146 : Hannuksela-Swahn A, Paakkö P, Autio P, Reunala T, Karvonene J, Vahakangas K: Expression of p53 protein before and after PUVA treatment in psoriasis. Acta Derm Venereol (Stockh)1999; 79:

8 2003; 37: (4) TÜRKDERM 45. Bülbül Baflkan E, Tunal fi, Filiz G, Aydo an K, Sar cao lu H: Psoriasis lezyonlar nda Ki-67, PCNA, bcl-2 ve p53 protein ekspresyonlar.t Klin Dermatoloji 2001;11: Hockenbery D, Nunez G, Milliman C, Schreiber RD, Korsmeyer SJ: Bcl-2 is an inner mitochondrial membrane protein that blocks programmed cell death. Nature 1990;348: Korsmeyer SJ: Bcl-2 initiates a new category of oncogenes: regulators of cell death. Blood 1994; 80: Lu QL, Poulsom R, Wong L, Hanby AM: Bcl-2 expression in adult and embryonic non-haematopoietic tissues. J Pathol 1993;169 : Teraki Y, Shiohara T: Apoptosis and the skin. Eur J Dematol 1999; 9 : Bianchi L, Farrace MG, Nini G, Piacentini M: Abnormal bcl-2 and tissue transglutaminase expression in psoriatic skin. J Invest Dermatol 1994 ; 103 : Wrone-Smith T, Johnson T, Nelson B,et al: Discordant expression of Bcl-x and Bcl-2 by keratinocytes in vitro and psoriatic keratinocytes in vivo. Am J Pathol 1995; 146 : Bükülmez G, Ayhan A, Atakan N, Özkaya O: PUVA tedavisi alan hastalarda p53 ve p21 ekspresyonlar n n de- erlendirilmesi. T Klin J Dermatol 2000; 10: fiahin S, Bükülmez G, Sungur A, Atakan N: Mycosis Fungoides de c-myc, bcl-2, p53 ve PCNA protein ekspresyonlar ve apoptozis. Turkderm 2001; 35: