313 NUMARALI TİMAR RUZNÂMÇE DEFTERİ VE BU DEFTERDE HALEB VİLÂYETİ İLE İLGİLİ BAZI TESPİTLER

Transkript

1 313 NUMARALI TİMAR RUZNÂMÇE DEFTERİ VE BU DEFTERDE HALEB VİLÂYETİ İLE İLGİLİ BAZI TESPİTLER Yrd. Doç. Dr. Enver ÇAKAR* ÖZET Osmanlı İmparatorluğu nda ülkenin genel durumunu ve vergi kaynaklarını tespit etmek maksadıyla genel tahrirler yapılır ve tahrir sonuçları Tahrir Defteri adı verilen defterlere kaydedilirdi. Yeni bir tahrir yapılana kadar, tahririn yapıldığı sancak veya eyaletin işleri bu defterlere göre düzenlenirdi. İki tahrir arasında meydana gelen değişiklikler ve gelişmeler ise Ruznâmçe adı verilen defterlere kaydedilirdi. Bu bakımdan, timâr düzeni, tayin ve atamalar sebebiyle de, idarî alanda meydana gelen değişmelerin ve gelişmelerin takip edilmesinde timârruznâmçe defterleri büyük bir öneme sahiptirler. Çalışmamıza esas teşkil eden timâr-ruznâmçe defteri, Başbakanlık Arşivi, Tapu-Tahrir Defterleri Tasnifi nde 313 numara kayıtlı bulunmaktadır. Söz konusu defter, 1558 tarihli olup, Haleb vilâyetinin yanı sıra Rum, Erzurum, Şam, Basra ve Lahsa, Diyarbekir, Van, Zulkadriye ve Bağdat vilâyetleri timâr kayıtlarını da ihtiva etmektedir. Anahtar Kelimeler: Ruz-nâmçe, timâr, Haleb, sancak, vilâyet. THE NUMBER OF 313 OF TİMAR-RUZNÂMÇE DEFTERİ AND SOME RESEARCHES ON THIS DEFTER AS REGARDS THE PROVINCE OF ALEPPO SUMMARY In The Ottoman Empire, general tahrirs (land registers) were made and than the results of this tahrirs were registered in The Tahrir Defters. Until a new tahrir was written, the procedure and operation in provinces were regularized as to the existent tahrir. The differents which came into seing between the former tahrir and the latter tahrir were registered in the Ruznâmçe Defters (rough day-book of current financial transactions in a goverment office). Thanks to these defters, we have been following all of changes and developments on the place of the administration. The Timâr-Ruznâmçe Defteri which I have used for writing this article is recorded on The number of 313 of Tapu-Tahrir Defterleri Tasnifi in Başbakanlık Arşivi. This defter was written in Key Words: Ruz-nâmçe, timâr, Aleppo, sanjak, province. Farsça kökenli olan ve ruz (gün) ile nâmçe (yazılmış) kelimelerinin birleşiminden meydana gelen ruznâmçe deyimi, lûgatte, her günkü olay veya masrafı yazmaya mahsus el defteri manâsına gelmektedir. 1 Önceleri Ruznâme olarak adlandırılan bu defterlerin değişik şekilleri vardır. Asıl hazine muameleleri için tutulan ruznâmçe yanında defterdarlığa bağlı büroların ihtiyacına göre tutulan ruznâmçeler de bulunmaktadır. Meselâ * Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 1 Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, 1989, s. 674.

2 2 teşrifatçının tuttuğu bir teşrifat ruznâmçesi vardır ki, bu da bir dereceye kadar hazine ile alakalıdır. Zira atamalar ve elçi ağırlamaları dolayısıyla giydirilen hil atler, ödenen bahşişler, kabul edilen pişkeşler sebebiyle hazineye eşya, hatta para giriş çıkışı oluyordu. Ayrıca ibtidadan timar verme, terfi, nakil, becâyiş gibi sebeplerle timâr kayıtlarının günü gününe tutulduğu timâr ruznâmçesi de vardır. 2 Osmanlı İmparatorluğu nda ülke dahilindeki gelir kaynaklarını ve miktarlarını tespit edebilmek maksadıyla belirli dönemlerde genel sayımlar yani tahrirler yapılırdı. 3 Sancak veya vilâyet bazında yapılan bu sayımların neticeleri Tapu-Tahrir Defteri adı verilen defterlere yazılırdı. Tahrir neticelerinin bütün ayrıntıları ile yazıldığı ana defterlere Mufassal, sadece timâr gelirlerinin yazıldığı defterlere ise İcmâl defteri adı verilmektedir. İki tahrir arasındaki süre içerisinde timâr düzeni konusunda meydana gelen değişmeler ve gelişmeler ise Timâr- Ruznâmçe defterlerine kaydedilirdi. Bundan dolayı, timâr düzeni ve bu arada tayin ve atamalar sebebiyle de idarî alanda meydana gelen değişmelerin ve gelişmelerin takip edilebilmesinde timâr-ruznâmçe defterleri büyük bir öneme sahiptirler. Çalışmamıza esas teşkil eden timâr-ruznâmçe defteri, 1558 tarihli olup, Başbakanlık Arşivi, Tapu-Tahrir Defterleri Tasnifi nde 313 numara kayıtlı bulunmaktadır. Bu defter, toplam 539 sayfadan ibarettir ve Haleb vilâyetinin yanı sıra Rum, Erzurum, Şam, Basra ve Lahsa, Diyarbekir, Van, Zulkadriye ve Bağdat vilâyetleri timâr kayıtlarını da ihtiva etmektedir. Haleb vilâyeti ile ilgili olan kısım, defterin sayfaları arasında bulunmaktadır. 313 numaralı timâr-ruznâmçe defterinde, yukarıda bahsedilen vilâyetlerde, iki tahrir arasında tevcih edilmiş olan veya bu sırada çeşitli sebeplerle değişikliğe uğramış olan has, zeâmet ve timârlarla ilgili kayıtlar yer almaktadır. Defterin tutulmasında şu usul takip edilmiştir: Önce kaydın baş kısmına kayıt işleminin yapıldığı gün belirtilmiştir. Meselâ, Haleb vilâyeti kayıtlarının yer aldığı ilk sayfa (s. 225) Yevmü l-ehâd fî 24 Muharrem sene 966 kaydı ile başlamaktadır. Bundan sonra, dirliğin bulunduğu nahiyenin ve bu nahiyenin bağlı bulunduğu sancağın ismi ve arkasından da dirliğin çeşidi (has, zeâmet veya timâr) ile sahibinin ismi ve dirliğini meydana getiren gelirler (şehir, köy, mezraa veya cemâatlerden sağlanan vergi gelirleri) alt alta ve yan yana olacak şekilde yazılmıştır. Kaydın sonunda bunların toplamı verilmektedir. Yek ûn olarak ifade edilen bu toplam aynı 2 Halil Sahillioğlu, Ruznâmçe, Tarih Boyunca Paleoğrafya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2 Mayıs 1986, Bildiriler, İstanbul, 1988, s Tahrirlerin yapılması husunda ayrıntılı bilgi için bkz. Halil İnalcık, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1987; Halil Sahillioğlu, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, 1989; Ö. Lütfi Barkan, Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (I), İÜİFM, II/1 (1940), s ; Bahaeddin Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara, 1985; Enver Çakar, H. 931 (M ) Tarihli ve 125 Numaralı Halep İcmâl Defterinin Tanıtımı ve Tahlili, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 90 (1994), s

3 3 zamanda dirliğin toplam miktarını da göstermektedir. Şayet dirlik geliri farklı nitelikteki gelirlerden oluşuyorsa bunlar ayrı ayrı toplanmış ve açılan bir cem an hanesinde bunların da genel toplamı verilmiştir. Cem an veya yekûn olarak belirtilen gelirin tamamı bir şahsa verilmemiş ise, bu defa ne kadarının söz konusu kişiye verildiği, açılan bir hisse hanesinde ayrıca ifade edilmiştir (meselâ, yekûn: 5.000, hisse-i Mehmed: 2.000) 4. Bütün bu işlemlerden sonra, dirliğin tevcih tezkiresi, tarihi ve tezkireyi veren Haleb vilâyeti beylerbeyinin adı yer almaktadır. 313 numaralı timâr-ruznâmçe defterindeki Haleb vilâyeti ile ilgili bilgileri, idarî, iktisadî ve sosyal açılardan değerlendirmeye çalıştık. Buna göre, söz konusu defterden şu bilgiler açığa çıkmaktadır: I. İDARİ DURUM İLE İLGİLİ TESPİTLER Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu nda temel idarî birim sancak tır. Sancaklardan beylerbeylik, vilâyet veya eyâlet denilen daha büyük idarî birimler oluşmuştur. Beylerbeyi eyalette hükümdarın otoritesini temsil eden en yüksek yöneticidir. Eyaletin her sancağına doğrudan doğruya merkezden bir sancakbeyi atanırken, bunlardan Paşa sancağı diye adlandırılan biri doğrudan beylerbeyinin yönetimine bırakılmıştır. Aslında beylerbeyleri ve sancakbeyleri, en ufak sipahiye kadar uzanan timâr sistemi zincirindeki askerî sınıf mensuplarıdırlar. Fakat timâr sistemi imparatorluk yönetimine temel olduğundan bunlar aynı zamanda mülkî yöneticiler idi. Bu yöneticilerin tümü kul sisteminden yetişme, bağlılıkları daha önceki görevlerinde denenmiş, devlete ve hükümdara yararlılıklarından dolayı terfi ettirilerek bu göreve getirilmiş kimselerdi. 5 İncelediğimiz deftere göre, 1558 yılında (hicri 966) Haleb vilâyetine bağlı bulunan sancaklar, Haleb (paşa sancağı), Adana, Tarsus, Selemiye, Hamâ, Birecik, Ma arra, Uzeyr, Hıms (veya Hums), Bâlis ve Kilis tir. 6 Bu zamanda Haleb beylerbeyi Haydar Paşa dır. Haydar Paşa, kendisinden önceki beylerbeyi Ferhâd Paşa nın vefatı üzerine, 25 Temmuz 1557 (9 Şevvâl 965) tarihinde bu göreve atanmıştır. Aynı dönemde Arab Cânibi Defterdarı Murad Çelebi dir 7. Arab Cânibi Defterdarılığı, Yavuz Sultan Selim in Doğu Anadolu ve 4 Timâr-ruznâmçe defterlerinin tutulmasında takip edilen yöntem, timâr-icmâl defterlerinin tutulmasındaki yöntem ile büyük bir benzerlik göstermektedir. Timâr-icmâl defterlerinin tutulması hususunda ayrıntılı bilgi için bkz. Halil İnalcık, Aynı eser, Giriş, s. VIII-XXIII; Enver Çakar, Aynı makale, s Yaşar Yücel, Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler, Belleten, XXXVIII/152, Ankara, 1974, s numaralı Maliye Ahkâm Defteri ne göre, yılları arasında da Haleb vilâyeti aynı sancaklardan teşekkül etmektedir (bkz. İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul, 1987, s Murad Çelebi ed-defterî, Kilidü l-bahr Hisarı ndan (Çanakkale) bir askerin oğludur. Nakkaş Ali adındaki defterdarın yanında çalışarak hazine kâtipliğine girdikten sonra iki kez Haleb defterdarı

4 4 Suriye yi ele geçirmesinden sonra, buraların mali işlerine bakmak üzere, Rumeli ve Anadolu defterdarlıklarına ilaveten, bir üçüncü defterdarlık olarak teşkilatlandırlmıştır. Bunun şefi olan Arab Defterdarı, devlet merkezinde oturmayıp muamelâtının kolay yürümesi için Haleb de oturuyordu Haleb Sancağı Haleb sancağı, aynı adla anılan vilâyetin merkez sancağı yani paşasancağıdır. Burası doğrudan Haleb beylerbeyi tarafından yönetilmektedir. Haleb sancağının, incelediğimiz defterde ismi geçen nahiyeleri Altun-özü, Amik, Bâb, Cebel-i Akra, Cebel-i Benî Alim, Cebel-i Barîşa, Cebel-i Sem ân, Hârim, Kuseyr, Matah, Menbiç, Râvendân, Rûc, Sermîn ve Şuğr dur yılında, beylerbeyinden sonra, Haleb sancağında vazife yapan en mühim ikinci kişi Alaybeyi Behrem dir. Alaybeyi, bir sancaktaki timârlı sipahilerin en yüksek âmiri olup, serbest dirlik tasarruf ederdi. Alaybeyi sancak sipahilerinin arzuları dikkate alınarak beylerbeyi veya sancakbeyinin arzı üzerine tayin edilmekte, kadı veya beylerbeyi arzı ile de vazifesine son verilebilmektedir. 9 Haleb sancağında bu zamanda vazife yapan adını tespit edebildiğimiz diğer görevliler ise, Abdurrahman, Bayındır, Mustafa, Mahmud ve Tanrıbuyurdu çavuşlar 10 ile, zuemâdan (zeâmet erbabı) Mehmed, Bali ve Mustafa dır. 2. Adana Sancağı 1558 yılında Haleb vilâyetine bağlı bir sancak olan Adana nın sancakbeyi Piri dir. Bundan başka Kubad Paşa nın (görevi defterde belirtilmemiştir) kethüdâsı Mesih in de adı geçmektedir. Bu zamanda Adana sancağına bağlı bulunan nahiyelerden ise Kara İsalu ve Berendi nin adları zikredilmektedir. 3. Tarsus Sancağı Tarsus sancakbeyi Ferruh Bey dir. Sancağın zikredilen nahiyeleri ise Tarsus, Kosun, Ulaş, Kuş-temür ve Kalkan dır. olmuş ve sekiz yıl bu görevde kalmıştır. Buradan Anadolu defterdarı ve sonunda başdefterdar olan Murad Çelebi ölünceye kadar bu görevde kalmıştır (Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, c. I, (Haz. B. Sıtkı Baykal), Mersin, 1992, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara, 1984, s Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), Ankara, 1989, s Çavuşlar, timâr erbabından olan bütün devlet büyüklerinin, sancakbeyi ve beylerbeyilerin hasları ile alaybeylerinin vb. dirliklerini teşkil eden yerler kanunca serbest kaydını taşıdıkları için, buraların her türlü idaresini ve asayişini yürütme yetkisinde olan görevlilerdir (Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, c. II, İstanbul, 1977, s. 116.

5 5 4. Selemiye Sancağı Selemiye sancakbeyi Nimetullah, çeribaşısı da Mustafa Bey dir. Çeribaşı, sipahi, müsellem, voynuk ve evlad-ı fatihan gibi askeri teşekküllerin zabitleri olup, sancak alaybeyinden sonra en yüksek rütbeli sipahi subayıdır ve serbest timâr tasarruf ederdi Hamâ Sancağı Bu dönemde Hamâ sancağının sancakbeyi Hüsrev Bey dir. Hüsrev Bey bu göreve Niğde sancakbeyi iken, 20 Ocak 1558 tarihinde atanmıştır. Hüsrev Bey den önceki sancakbeyleri ise sırasıyla Kurd Bey, Kaytaş Bey ve Kılıç Bey dir. Bunlardan Kılıç Bey in 1554 yılında vefat ettiği anlaşılmaktadır. Tespit edebildiğimiz diğer görevliler ise sancak alaybeyi Sinan ve çeribaşısı Sinan ile zuemâdan Seydi Veli, Mir Ali Hasan ve Sinan Kethüdâ dır. Hamâ sancağının defterde adı geçen nahiyeleri ise Hamâ, Şeyzer ve Bârin dir. 6. Birecik Sancağı Sancakbeyi Sinan Bey, sancak alaybeyi Mehmed, çeribaşısı da Hüseyin dir. Sancağın adı geçen nahiyeleri ise Birecik ve Sürûc tur. 7. Ma arra Sancağı Sancakbeyi Sinan Bey olup, bu göreve, Kırşehir sancakbeyi iken, 27 Aralık 1558 günü tayin edilmiştir. Sancağın alaybeyi Kurd Bey, çeribaşısı da Ali dir. Defterde adı geçen nahiyeleri ise Ma arra ve Kefr Tâb dır. 8. Uzeyr Sancağı Defterde sancakbeyinin ismi geçmemektedir. Bunun dışında, sancak alaybeyi Mehmed Çavuş, mîr-i âlemi 12 de Mustafa dır. Sancağın nahiyeleri ise Uzeyr, Derbsâk ve Bakrâz dır. 9. Hums Sancağı Sancakbeyi Hüseyin Bey dir. Hüseyin Bey, kendisinden önceki sancakbeyi Yunus Bey in vefatı üzerine bu göreve tayin edilmiştir. Sancağın diğer görevlileri ise Yunus Bey in kethüdâsı Behrem b. Abdullah, mîrahur Ferhâd Cerkis, çeribaşı Kadem, mîr-i âlem Hüseyin ile zuemâdan Ali dir. Hums sancağının defterde adı geçen nahiyeleri ise Hums ve Mastak tır. 11 Mehmet Ali Ünal, Aynı eser, s Padişah, beylerbeyi ve sancakbeyi gibi önemli devlet yöneticilerinin sancaklarından sorumlu olan görevlilerdir.

6 6 10. Kilis (Ekrâd) Sancağı Sancakbeyi Canbulad Bey dir. 13 Canbulad Bey in kethüdâsı ise Şaban adında biridir. Ayrıca defterde sancakta bulunan zuemâlardan Hüsrev Kethüdâ ile Haydar ın isimleri de zikredilmektedir. Defterde adı geçen nahiyesi ise A zâz dır. 11. Bâlis Sancağı Sancakbeylerinden Şefakat Bey in adını tespit edebilmekteyiz ki, bu zat 1555 yılında vefat etmiştir. Ayrıca ne zaman görev yaptığı belirtilmeyen Ahmed Bey in de sancakbeyi olarak adı geçmektedir. II. İKTİSADİ DURUM İLE İLGİLİ TESPİTLER İncelediğimiz 313 numaralı timâr-ruznâmçe defterinde, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, özellikle has, zeâmet ve timârlar hakkında bilgi bulunmaktadır. Bunlar devlet görevlilerinin maaşları olup, yıllık olarak hesap edilmekte ve ihtiyaç halinde arttırılmaktadır. Timâr gelirleri her tahrirden sonra yeniden düzenlendiği için iki tahrir arasında meydana gelen değişikler de ruznâmçelere kaydedilmektedir. Bu bakımdan idarî ve iktisadî alanlardaki hareketliliği bu defterler vasıtasıyla takip edebilmek mümkün olabilmektedir yılında Haleb vilayetinde yeni tevcih edilen veya değişikliğe uğrayan has, zeâmet ve timârlar aşağıda ayrı ayrı başlıklar altında ifade edilmiştir. 1. Haslar Söz konusu timâr ruznâmçe defterinde Haleb beylerbeyi Haydar Paşa ile Hamâ sancakbeyi Hüsrev Bey in ve Ma arra sancakbeyi Sinan Bey in hasları yer almaktadır. Bu hasların gelir çeşitleri ile toplam miktarları aşağıdaki gibidir Haleb Beylerbeyi Haydar Paşa nın Hasları Mahsuller 14 1-Mahsûl-i bâd-i hevâ ve cürm-i cinâyet ve resm-i arûsâne-i nefs-i Haleb, fî sene: Mahsûl-i serasesiye-i nefs-i Haleb, fî sene: Mahsûl-i rüsûm-ı berevât-ı mîr-i mîrân, fî sene: Canbulad ailesi vaktiyle Kilis taraflarına yerleşmiş büyük bir Türk (veya Ekrâd) ailesidir. Bunların Eyyubiler den oldukları hakkında da bir rivayet vardır. Şimdi bu aile Lübnan dadır ve mezhep itibariyle Dürzi dir. Aileye adını veren Canbulad b. Kazım el-kurdî çocukluğunda bir müddet Osmanlı sarayında bulunmuş ve sonra Kilis emaretine tayin edilmiştir. Canbulad Haleb civarını eşkiyadan temizlediği için büyük bir şöhret kazanmış ve II. Selim zamanında yapılan Kıbrıs seferine iştirak ettikten sonra, 1572 de Kilis te vefat etmiştir (M. C. Şehabeddin Tekindağ, Canbulat maddesi, İA, III, s. 22; Peçevi Tarihi, s Bütün rakamlar akçe olarak verilmiştir.

7 7 4-Mahsûl-i nısf-ı bâd-i hevâ ve cürm-i cinâyet ve ârûsane-i nevâhî-i livâ-i Haleb gayr-i ez hâshâ-i hazret-i pâdişâh-ı âlem-penâh ve ze âmethâ-i zuemâ ve timârhâ-i serbest, fî sene: Mahsûl-i bâd-i hevâ ve cürm-i cinâyet ve resm-i arûsâne-i nefs-i Antakya ma a serasesiye-i nefs-i mezbûr, fî sene: Yekûn: Nahiyelerden Sağlanan Gelirler 1-Cebel-i Sem ân , 2-Sermîn , 3-Amik , 4-Kuseyr , 5-Süveyde 7.500, 6-Bâb , 7-Hârim , 8-Rûc , 9- Menbiç 3.502, 10-Altun-özü , 11-Şeyzer , 12-Şuğr , 13- Cebel-i Akra 8.970, 14-Derbsâk 5.346, 15-Ma arra , 16-Cebel-i Benî Alim 2.050, 17-Kefr Tâb , 18-Hamâ , 19-Bârîn 6.404, 20-Mastâk 9.730, 21-Tarsûs , 22-Kosun , 23-Ulaş 1.737, 24-Kuş-temür Cem an (Genel Toplam): Hamâ Sancakbeyi Hüsrev Bey in Hasları Mahsûller 1-Mahsûl-i bâd-ı hevâ ve cürm-i cinâyet ve resm-i arûsâne-i nefs-i Hamâ ma a serasesiye-i nefs-i m., fî sene: Mahsûl-i nısf-ı bâd-ı hevâ ve cürm-i cinâyet ve resm-i arûsâne-i nâhiye-i Hamâ ve Bârîn ma a nâhiye-i Şeyzer ve Mastak gayr-i ez hâshâ-i hazret-i pâdişâhı âlem-penâh ve zeâmethâ-i zuemâ ve timârhâ-i serbest, fî sene: Mahsûl-i çayır-ı handek-i Kal a-i Hamâ, fî sene: 500 Yekûn: Nahiyelerden Sağlanan Gelirler 1-Hamâ , 2-Bârîn , 3-Şeyzer Cem an: Kırşehri , 5-Hacı Bektaş Cem an: Hisse-i müşârünileyh: Cem an: Ma arra Sancakbeyi Sinan Bey in Hasları Mahsûller 1-Nefs-i Ma arra: Mahsûl-i bâc-ı bâzâr-ı siyâh ma a ihtisâb ve bâc-ı ağnâm-ı kassâbân, fî sene: Mahsûl-i bâc-ı kavâfil der nefs-i Ma arra, fî sene: Bizim yaptığımız hesaba göre akçe olmaktadır.

8 8 4-Mahsûl-i nısf-ı bâd-i hevâ ve cürm-i cinâyet ve resm-i arûsâne-i nâhiye-i Ma arra ma a nâhiye-i Kefr Tâb gayr-i ez hâshâ-i pâdişâh-ı âlem-penâh ve zeâmethâ-i zuemâ ve timârhâ-i serbest, fî sene: Yekûn: Nahiyelerden Sağlanan Gelirler 1-Ma arra , 2-Kefr Tâb Cem an: Bektaşlu (der livâ-i Aksaray) , Hisse-i Mirlivâ: , 4-Kazâ-i Koçhisâr Cem an der livâ-i Aksaray Cem an: Zeâmetler İncelediğimiz ruznâmçe defterinde Haleb vilâyeti sancaklarında bulunan bazı zeâmetler de yer almaktadır. Bu zeâmetlerin sancaklara göre dağılımı aşağıdaki gibidir Haleb Sancağı Toplam üç zeâmetin adı geçmekte olup, bunların ikisi Rûc nahiyesinde, diğeri de Sermîn nahiyesindedir. Rûc nahiyesindeki zeâmetler Arab Canibi Defterdarı Murad Bey in oğulları olan Mehmed ve Mustafa ya tevcih edilmiştir. Bunlardan ilkinin zeâmeti , diğerininki de akçedir. Sermîn de bulunan ve miktarı akçe olan zeâmet ise Bali adında birisine aittir ki, defterde bunun görevi hakkında bilgi verilmemiştir Adana Sancağı Sadece bir tane zeâmetin adı geçmektedir. Kara İsalu nahiyesinde yer alan ve Kubad Paşa nın kethüdâsı Mesih e ait olan bu zeâmetin geliri akçedir Kilis Sancağı A zâz nahiyesinde yer alan 2 zeâmet hakkında bilgi bulunmaktadır. Bunlar Hüsrev Kethüdâ ile Haydar adında birisine ait olup, Hüsrev in zeâmeti akçe, Haydar ın zeâmeti de akçedir Birecik Sancağı Birecik nahiyesinde Sancakbeyi Sinan Bey in oğlu Ahmed e ait olan akçe tutarındaki sadece bir zeâmetten bahsedilmektedir. Bu zeâmetin geliri kısa bir süre sonra akçeye terakki ettirilmiştir.

9 Hums Sancağı Sadece bir zeâmetin kaydı vardır. Hums nahiyesinde bulunan ve Arab defterdarı Murad Çelebi nin kardeşi Ali ye ait olan bu zeâmetin miktarı akçedir Hamâ Sancağı Bârin nahiyesinde Sinan Kethüdâ ya ait olan bir zeâmet kaydı vardır. Bunun da miktarı akçedir. Görüldüğü gibi defterde yer alan zeâmetlerin toplam sayısı 10 olup, bunların gelirleri akçe arasında değişmektedir. Sadece bir zeâmetin geliri akçeden azdır. Bu zeâmet aslında timâr olup, terakkilerle zeâmet haline getirilmiştir. Bunun dışında kalan zeâmetler, genel kaideye uygun olan yani geliri akçe arasında olan zeâmetlerdir. 3. Timârlar İncelediğimiz ruznâmçe defterinde çok sayıda timâr kaydı da bulunmaktadır. Bu timârlar, Haleb, Adana, Ma arra, Uzeyr, Hamâ, Birecik, Hums ve Kilis sancaklarında bulunmaktadır. Söz konusu defterde yer alan timârların miktarları ile sahiplerinin isimleri aşağıdaki Tablo-I de gösterilmiştir. Tablo-I de de görüleceği üzere 313 numaralı defterde Haleb vilayeti dahilinde yer alan toplam 47 timârın kaydı bulunmaktadır. Bu timârların gelirleri akçe arasında değişmektedir. Haleb vilâyetinde geliri akçeye kadar olanlar tezkiresiz timâr, bundan fazla olan bütün timarlar ise tezkireli timâr olarak kabul edilmektedir. Tezkiresiz timârlar bizzat beylerbeyi tarafından, tezkireli olanlar ise merkezden tevcih edilmektedir. Defterde mevcut timarların 19 u tezkireli, 28 i de tezkiresizdir. TABLO-I TİMARLAR S. NO TİMAR SAHİBİNİN ADI GELİRİ 16 SANCAĞI NAHİYESİ 1 Hüseyin b. Saruban Kasım Haleb Menbiç 2 Mehmed b. Dolunay Haleb Menbiç 3 Mehmed b. Sinan Haleb Menbiç 4 Mehmed b. Abdullah Haleb Menbiç 5 Hüseyin b. Cüneyd Haleb Menbiç 6 Hacı b. Hızır Haleb Râvendân 7 Mahmud Haleb Kuseyr 8 Şaban Haleb Rûc 9 Ahmed Haleb Hârim 16 Rakamlar akçe olarak verilmiştir. 17 Kilis Sancakbeyi Canbulad Bey in kethüdâsıdır.

10 10 10 Mehmed Haleb Cebel-i Barîşa 11 Mehmed veled-i Ali Haleb Cebel-i Barîşa 12 Murad Haleb Cebel-i Akra 13 Mehmed Adana Kara İsalu 14 Şüca Adana Berendi 15 Mehmed veled-i İskender Subaşı Ma arra Ma arra 16 Nusret Ma arra Ma arra 17 Bayram b. Abdullah Ma arra Ma arra 18 Ahmed ve Ali veledân-ı Ahmed Ma arra Ma arra 19 Behram Ma arra Ma arra 20 Hacı Hüsrev b. Abdullah Ma arra Ma arra 21 Ömer Ma arra Ma arra 22 Mustafa Çavuş Uzeyr Uzeyr 23 Mehmed Uzeyr Uzeyr 24 Yusuf Uzeyr Uzeyr 25 Mustafa Uzeyr Derbsâk 26 Yusuf Ali b. Abdullah Uzeyr Bakrâz 27 Mehmed ve Ahmed veledân-ı Hamâ Menâsif Derviş 28 Ahmed b. Mustafa Hamâ Şeyzer 29 Abdülkerim b. Seydî Hamâ Şeyzer 30 Mehmed Hamâ Şeyzer 31 Ahmed b. Murtazâ Hamâ Şeyzer 32 Kurd b. Mustafa Hamâ Şeyzer 33 Keyvan b. Abdullah (Mîrahur) Hamâ Bârin 34 Mehmed Hamâ Bârin 35 İsmail b. Şeyh Ali Hamâ Bârin 36 Dündar veled-i Nimetullah Bey Birecik Birecik 37 Ali ve Yusuf veledân-ı Davud Birecik Birecik 38 Satılmış ve Tilemiş veledân-ı Birecik Birecik Şeyhî 39 Kubad Birecik Sürûc 40 Abdi b. Hasan Hums Hums 41 Hüsrev b. Abdullah Hums Hums 42 Sultan Ahmed ve Humsî Hums Hums veledân-ı Kara Mehmed 43 Ali b. Abdullah Hums Hums 18 Haleb Beylerbeyi Haydar Paşa nın Kapu Kethüdâsıdır. 19 Bârin kalesi dizdârıdır. 20 Piri Paşa nın kethüdâsıdır. 21 Yunus Bey in kethüdâsıdır. 22 Yunus Bey in kethüdâsıdır. 23 Uzeyr sancağı mîralemidir. 24 Selemiye sancakbeyinin oğludur. 25 Müteveffâ Bâlis Sancakbeyi Şefakat Bey in kethüdâsıdır. 26 Müteveffâ Hamâ Sancakbeyi Kılıç Bey in kethüdâsıdır.

11 11 44 Ferhad Cerkis Hums Hums 45 Davud Hums Hums 46 Behyûd Kilis A zâz 47 Kaydaş Kilis A zâz III. CEMÂATLER (AŞİRETLER) 313 numaralı ruznâmçe defterinde, Haleb vilâyetinde bulunan ve vergi gelirleri timâr olarak verilen bazı cemâatlerden de bahsedilmektedir. Bu cemâatlerin adları ve bulundukları yerler aşağıdaki Tablo-II de ifade edilmiştir. TABLO-II CEMÂATLER S. NO CEMAATLER SANCAĞI NAHİYESİ 1 Sarı Hacı Adana Kara İsalu 2 Güdenlü Adana Kara İsalu 3 Kayacı Adana Kara İsalu 4 Satlu Adana Kara İsalu 5 Uçarı Adana Kara İsalu 6 Yakublu Adana Kara İsalu 7 Küçük Ekizce Adana Kara İsalu 8 Üç Haslu Adana Kara İsalu 9 Hecelü Adana Kara İsalu 10 Kartoy Adana Kara İsalu 11 Hamânin Hamâ Şeyzer 12 Tâhir Hâslu Hamâ Kefr Tâb 13 Küçük Damlu Hamâ Kefr Tâb 14 Kara Tell Köyü Hamâ Kefr Tâb 15 Hoşkadem Hamâ Kefr Tâb 16 Al-i İbrahim Haleb Amik 17 Bereketlü Uzeyr Uzeyr 18 Ordu-yu Cihanşah Bey Uzeyr Derbsâk 19 Hacı Kısalu Tarsus Tarsus 20 Budaklu Tarsus Tarsus 21 Ağaç Tarsus Tarsus 22 Musa Gölü Tarsus Tarsus 23 Saçaklu Tarsus Tarsus 24 Hacı Sinemlu Tarsus Tarsus 25 Tahtalu Tarsus Kosun 26 Bakmayalu Tarsus Kosun 27 Kara Mahmudlu Tarsus Kuş-temür 28 Eski Ulaşlu Tarsus Ulaş 27 Müteveffâ Hums Sancakbeyi Yunus Bey in mirahurudur.

12 12 SONUÇ Timâr Ruznâmçe defterleri, sancak ve vilâyet (eyâlet) yönetimine tayin edilen beylerbeyi ve sancakbeyleri ile alaybeyi, çeribaşı, kethüdâ, çavuş, zâim ve sipahiler gibi görevlilerin isim ve gelirleri ile timâr sisteminin işleyişini tespit açısından son derecede önemli kaynaklardır. Ruz-nâmçe defterlerinde bir sancak ya da vilâyetin idarî ve iktisadî vaziyetini bütün yönleri ile tespit edebilmek mümkün olmamakla birlikte, sancak ya da vilâyet yönetiminde zaman içerisinde meydana gelen değişmeler ve gelişmeleri bu defterler sayesinde tespit edilebilmekteyiz. KAYNAKLAR AKDAĞ, Mustafa, Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, c. II, İstanbul, BARKAN, Ö. Lütfi, Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (I), İÜİFM, II/1 (1940), s ÇAKAR, Enver, H. 931 (M ) Tarihli ve 125 Numaralı Halep İcmâl Defterinin Tanıtımı ve Tahlili, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 90 (1994), s İNALCIK, Halil, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, KUNT, İ. Metin, Sancaktan Eyalete, Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul, PEÇEVİ İBRAHİM EFENDİ, Peçevi Tarihi, c. I, (Haz. B. Sıtkı Baykal), Mersin, SAHİLLİOĞLU, Halil, Ruznâmçe, Tarih Boyunca Paleoğrafya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2 Mayıs 1986, Bildiriler, İstanbul, 1988, s SAHİLLİOĞLU, Halil, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, TEKİNDAĞ, M. C. Şehabeddin, Canbulat maddesi, İA, III. UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara, ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), Ankara, YEDİYILDIZ, Bahaeddin, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara, YÜCEL, Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler, Belleten, XXXVIII/152, Ankara, 1974, s. 665.