OSMAN TÜRKAY AY ÜÇÜN REKVİYEM

Transkript

1

2 OSMAN TÜRKAY AY ÜÇÜN REKVİYEM KÖVSƏR NƏŞRİYYATI BAKI 2011

3 Osman Türkay Azərbaycan dilinə uyğunlaşdıran və ön sözün müəllifi: Ph. Dr. Elmira FİKRƏTQIZI (AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu) Redaktoru və təqdim yazısının müəllifi: Yrd. Doç. Dr. Nazim MURADOV (Lefke Avropa Universiteti, KKTC) Osman Türkay. Ay üçün rekviyem. Bakı, Kövsər, 2011, 136 səh ISBN Çağdaş Kıbrıs Türk ədəbiyyatının dünya səviyyəsində məşhur, iki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilən, «Kosmos əsri şairi» epitetli təmsilçisi Osman Türkay ( ) Türk və İngilis dillərində bir çox kitabların, tənqidi məqalələrin müəllifidir. Bu kitabda şairin seçilmiş əsərlərinin Azərbaycan dilinə ilk tərcüməsi təqdim edilmişdir (07)-2010 Elmira Fikrətqızı,

4 Ay üçün rekviyem Dostum Biq Benlə bir kosmos nəğməsində baş-başa ulduzlarla Dəyişən durumlarınızı çizərik göy üzü tutanaqlarına. O, zamanda bir uzaq dalğanı göstərir tik-tak barmağıyla, Mən kosmosda bir nöqtəyə gedir-gəlirəm. (Osman Türkay) 3

5 Osman Türkay Yaradana şükrlə, mənə həyat verənlərə ithafla, elm öyrədənlərə hörmət və rəhmətlə 4

6 Ay üçün rekviyem İÇİNDƏKİLƏR Xocalı soyqırımına ağı deyən şair (E. Fikrətqızı)... 6 Osman Türkay şeirinin düşündürdükləri, ya da kainatın göz yaşları (N. Muradov) Bismillah Ömrümün dağlarında Şair çocuğun səhər duası İldən-ilə Aynada gördüyüm kimi Asiyanın sızlayan ruhu Toroslarla baxış Badam çiçəyi Canan Ayla dərdləşmə (mehtabla bir həsbi-hal) Qiyamət günü müşahidəçiləri Sodom-Homorra Ay üçün rekviyem Dünyamızın portreti Beşbarmaq dağı melodiyaları Osman Türkay haqqında yazılanlardan

7 Osman Türkay XOCALI SOYQIRIMINA AĞI DEYƏN ŞAİR Əsərlərini Türk və İngilis dillərində qələmə alan Osman Türkayın ( ) şeirləri Rus, Yapon, Ərəb, Özbək, Çin, Hind, İsveç, İtalyan, Tatar və s. kimi otuzdan çox dilə tərcümə olunmuş, bunlardan bəziləri kitablaşdırılmışdır. Azərbaycanda isə bu müəllifin əsərlərindən, təəssüf ki, indiyə qədər oxucular xəbərsiz qalmışdır. Bu tərcümə-uyğunlaşdırmanı etmədə məqsədimiz həmin boşluğu doldurmaq, kosmos əsri şairinin orijinal yaradıcılıq nümunələri ilə Azərbaycanlı oxucuları tanış etməkdir. Əslində Osman Türkay yaradıcılığı 2001-ci ildən bəri elmi araşdırmalarımızın mövzusudur və tədqiqatımızın nəticəsi kimi Osman Türkayın poetik irsi adlı kitabımız nəşr olunmuşdur. Sizlərə təqdim etdiyimiz bu kitab həmin elmi monoqrafiyanın bədii şəkildə tamamı, davamıdır. Təbii ki, şair olmadığımız üçün əsərlərin tərcüməsinin yüksək poetik çevirmə olduğunu iddia etmirik. İndiyə qədər Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə altı uyğunlaşdırma kitabının müəllifi olsaq da, şeirlərin tərcüməsində bəzi çətinliklərlə qarşılaşdıq və orijinala sadiq qalmaq, Osman Türkay kimi özünəməxsus mövzu, üslub və dilə malik sənətkarı Azərbaycan oxucusuna daha yaxşı tanıtmaq üçün bəzi sözlərin izahını məntaltı haşiyədə verdik. Bir çox modernist şairlər kimi, Osman Türkay da durğu işarələrindən istifadə etməmişdir və biz də uyğunlaşdırma zamanı bu orijinallığı qorumağa çalışdıq. 6

8 Ay üçün rekviyem Osman Türkayın həyatı və bədii yaradıcılıq yolu haqqında yuxarıda adı çəkilən monoqrafiyamızda geniş şəkildə bəhs etdiyimiz üçün burada yalnız uyğunlaşdırmasını verdiyimiz şeir və poemaları barədə müəyyən məlumat vermək istəyirik. Kitabda şairin on beş əsəri Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmışdır. Halbuki onun bədii irsi zəngindir; Türkay ingilis və türk dillərində bir çox kitabların müəllifidir: 7 Telli, Uyurgəzər, Bethovendə aydınlığa oyanmaq, Dünyəvi səyahət, Qiyamət günü müşahidəçiləri və s. Ay üçün rekviyem həm mövzu-ideya xüsusiyyətlərinə görə diqqəti cəlb edən, həm də Osman Türkayın kosmos əsri yaradıcılığını ümumi şəkildə səciyyələndirən bir əsərdir. Məlumdur ki, rekviyem sözünün geniş mənası ölülərin ruhu üçün oxunan dualardır və müəyyən müddət sonra bu söz mənasını genişləndirmiş, dünya ədəbiyyatında müxtəlif münasibətlərlə rekviyemlər yaranmışdır. Rus ədəbiyyatında Anna Axmatovanın rekviyemi, Azərbaycan ədəbiyyatında son dövrün hadisələri ilə bağlı Qarabağda şəhid olmuş əsgər və ziyalılarımıza həsr olunmuş rekviyemlər diqqəti cəlb edir. Qeyd edək ki, Osman Türkay da Azərbaycanın dərdlərinə biganə qalmamış, Xocalı soyqırımına həsr olunmuş Xocalı şəhidlərinə ağı adlı şeirini qələmə almış və nəşr olunmaq üçün Azərbaycan mətbuatına göndərmişdir. 1 Qeyd edək ki, həmin şeir şairin nəşr olunmuş kitablarının heç birində yer almır. O şeiri bu kitabdakı tərcümələr arasında vermək məqsədilə Kıbrıs və İngiltərə ilə əlaqə saxlasaq da, təəssüf ki, axtarışları- 1 Toplumun Sesi dergisi, Londra, 1993, s. 68 7

9 Osman Türkay mız nəticəsiz qaldı. Və ümid edirik ki, həmin şeir kitabın ikinci nəşrindəki tərcümələr arasında yerini alacaqdır. Qeyd edək ki, Osman Türkay da artıq Azərbaycan elmi-ədəbi mühitində tanınmaqda və hətta ona şeirlər də həsr olunmaqdadır. Bu baxımdan İsmayıl Vəli Öməroğlunun Osman Türkaya ithafən yazdığı və Kıbrıslı şairin Dünyamızın portreti-1990 poemasının da təsiri duyulduğu Sonsuz dünyanın sönməz işığı şerini qeyd edə bilərik: Yerlə göyün arasında, xəzan yeli əsməz, dərd göyərməz, acılar insanı üzməz, göylər yalnız işıq saçar. Bir adam uçaqsız, filansiz, Yol gedər kainatda. Göyüzündə işıq böyüdər. Yatanda ulduzların arasında Bir ulduz olub yatar. Yerə ensə Ayağı dəyən yerdə çəmən bitər, Çiçəklər açar. Xəyalı yeri göyü birləşdirər. Yerdən ulduzlara qədər Bir fikir topasıdır İşıq kimi gəldi, 8

10 Ay üçün rekviyem İşıq kimi getdi İşıqlara qarışdı Osman Türkay. Osman Türkayın Aya həsr etdiyi rekviyem digər ağı-dualardan fərqlənir. Bu əsərin qələmə alınma səbəbi astronavt Frank Bormanın Ayın səthinə endikdən sonra söylədiyi aşağıdakı sözlərdir: Astronavt Frank Borman onu Ayın orbitinə oturdan kosmos gəmisinin pəncərəsindən baxaraq yaşlı dünyamızın gəlmiş-keçmiş ozanlarına Ay haqqında bu ağını dedi: Ay sizin təsvir elədiyiniz Ay deyil: Bəlkə, bir simvol idi o, təəssüf ki, öldü, ya da oralardakı varlıqları ovsunlamaq üçün köçdü bir başqa günəş sisteminə. İndi altımda gips rəngində bir işıq skeleti və kraterlər leşi var. Pozuldu sehr, itdi o obraz." Bəli, artıq Ay antik, klassik və çağdaş şairlərin vəsf etdikləri sonsuz ilham qaynağı, göydəki ilham pərisi deyildi... O bu mənada ölmüşdü və Osman Türkay bu rekviyemində onun üçün belə ağı deyirdi: dur getmə buraxıb arxanda işıq skeletləri qurumuş lava dənizləri kraterlər leşi ey ölümdən sonra da xatırlanacaq ən şirin öpüş ən isti dodaq Ümumiyyətlə, kosmos əsri şairi nin bədii irsindən seçib təqdim etdiyimiz bu şeirlər onun yaradıcılığının müxtəlif 9

11 Osman Türkay yönlərini əks etdirir. Bismillah şairin 7 Telli adlı 1959-cu ildə çıxan ilk kitabına daxil olan ilk şeirdir və bu əsər Yerin ilk süni peykinin fəzaya buraxılması münasibətilə qələmə alınmışdır. Şeirdə yeni bir dövrə - kosmos erası na keçidin təsviri verildiyi üçün böyük şövq və həyəcan hiss olunur. Ömrümün dağlarında, Aynada gördüyüm kimi ozanın öz portreti şeirləri avtobioqrafik üslubdadır. Bu şeirlərdə uşaqlıq və ilk gənclik illərinin həzin xatirələri ifadə olunur. Beşbarmaq dağı melodiyaları şairin ana vətənini, daha doğrusu, qoynunda doğulub-böyüdüyü Beşbarmaq dağlarını, sularında üzdüyü Ağdənizin gözəlliyini vəsf edən bir əsərdir. Londonun sisli-dumanlı iqlimində üşüyən şair ürəyini ana vətənin isti iqliminin mülayim xatirələri qızdırır. Dünyamızın portreti-1990 poeması dünyanın ictimai-siyasi mənzərəsini, qloballaşma prosesində yaranan qütbləşmələri, ekoloji, iqtisadi, siyasi böhranları əks etdirməklə yanaşı, mavi planet adlanan Yer kürəmizə sevgi ilə yanaşmağı təbliğ edən bir əsərdir. Sodom-Homorra və Qiyamət günü müşahidəçiləri şeirlərində dünyanın sonundan, Qiyamətdən bəhs edilir və bu əsərlərdə Hind dini-mifoloji qaynaqlarından, eləcə də dini kitablardan, Lut peyğəmbərin başına gələnlərdən təsirlənmə vardır. Ümumiyyətlə, tərcümələr arasında Osman Türkayın yaradıcılığının birinci ( Toroslarla baxış, Canan, Ayla bir dərdləşmə, Badam çiçəyi ) və ikinci dövrlərinə aid şeirlər təqdim olunmuşdur. Bu şeirlər məzmun və forma, dil, üslub baxımından bir-birindən fərqli özəlliklərdədir. 10

12 Ay üçün rekviyem Əziz oxucu! Beləliklə, Osman Türkayın seçib uyğunlaşdırdığımız əsərlərini ixtiyarınıza veririk. İki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilən, əllidən çox beynəlxalq mükafata layiq görülən, ömrünün çoxunu qürbətdə - İngiltərədə yaşayan bu məşhur şair 2001-ci ildə: Yenə gələcəyəm! deyib dünyaya gözlərini yummuşdur. Budur, o Azərbaycanlı oxucuları üçün yenidən dünyaya gəlir. Buyurun, tanış olun! E. Fikrətqızı Bakı,

13 Osman Türkay Osman Türkay Şeirinin Düşündürdükləri, ya da Kainatın Göz Yaşları Quzey Kıbrıs Türk Respublikası torpaqlarında anadan olub adını bütün dünyaya duyuran ünlü ozan Osman Türkay vəfatından doqquz il sonra gənc və yorulmaz bir tədqiqatçısıyla Elmira Fikrət qızı Məmmədova ilə oxucularının görüşünə gəlib. Yaşadığımız 2010-cu ildə gənc araşdırmaçının şair haqqındakı ikinci kitabı olan Ay üçün Rekviyem, ünlü ozanın çox yönlü yaradıcılığının sadəcə kiçik bir hissəsini təşkil edir. Birinci kitab, Elmira xanımın 2007-ci ildə tamamlayıb uğurla müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasının önəmli bölümlərindən ibarət olan Osman Türkayın Poetik İrsi (Bakı, Elm, 2010) adlı monoqrafiyasıdır ki, burada şairin yaradıcılığı ilk dəfə müxtəlif yönləri ilə geniş bir şəkildə tədqiq edilib. Osman Türkay kimi iki dəfə Nobel Mükafatına namizəd göstərilmiş bir dünya şairinin yaradıcılığı haqqındakı ilk monoqrafiya müəllifinin Azərbaycanlı bir alim olması olduqca sevindiricidir. Prof. Əskər Rəsulovun bu monoqrafiya üçün yazdığı əhatəli təqdim yazısında Elmira xanımın elmi çalışmasının mahiyyəti, elmi əxlaqa uyğunluğu, tədqiqatçının istifadə etdiyi elmi metodlar, elmi ədəbiyyat və tədqiqatın dəyəri haqqında tutarlıve qiymətli bilgilər vardır. Hörmətli professor Kainat Ozanı adlı bu təqdim yazısında Elmira xanı- 12

14 Ay üçün rekviyem mın monoqrafiyasını haqlı olaraq türkologiyamız və ədəbiyyatşünaslığımızda yeni söz hesab edir. 2 Ağdəniz (Aralıq dənizi) mədəniyyətinin təmsilçisi və şairi olan Osman Türkayın yaradıcılığını geniş mənada bir dənizə, Elmira Fikrətqızının bu geniş yaradıcılıq dəryasından seçib təqdim etdiyi şeirləri ehtiva edən Ay üçün Rekviyem güldəstəsini isə Kıbrıs adasına bənzətmək olar. Bu güldəstənin içindəki hər bir şeir Ağdənizin duzlu havasını, bu adanın xoş ətrini əks etdirməklə birlikdə bu kiçik adanın dünyaya bəxş etdiyi böyük bir insan və ozan-şair Osman Türkayın dünya üçün narahatlığını, gələcəyin ağıl sərhədlərini genişləndirən dastanlarını yaradan futurist, simvolist və postmodernist, metafizik şairinin elmi və fantastik zəkasını, retrospektiv və mifik yaddaşını, bu yaddaşın reqressiv və proqressiv yönlərini, astronomik bilgisini, keçmişlə gələcəyi birləşdirə bilən metaxronik (zamanüstü) qabıliyyətini... ortaya qoyur. Üstəlik bu qabiliyyətin nüvəsində milli düşüncənin müxtəlif təzahür şəkillərini də görmək mümkündür. Kitabın Yaradana şükrlə, mənə həyat verənlərə ithafla, elm öyrədənlərə hörmət və rəhmətlə başlaması bu düşüncənin millietnografik, dini və dünyəvi boyutlarını özətləyə bilən bir yanaşmanın ifadəsidir. Ay üçün Rekviyem in Bismillah la başlamış olması isə bir tərəfdən kitabın başlanğıcındakı ithafın davamı kimi olub bir insanın bismillah la mərhum ya da mərhuməyə fatihə verməyinə bənzəyir. Üstəlik bu başsağlığı diləyi şairinin milli mənsubiyyətini də göstərir. Digər tərəf- 2 Bax. Əskər Rəsulov: Kainat Ozanı, E. Məmmədova: Osman Türkayın Poetik İrsi, Bakı, Elm, 2010, s

15 Osman Türkay dən baxanda yeni başladılan bir işin əvvəlində bismillah deyilməsi ilə böyük Füzulinin Türkcə divanının ilk və məşhur qəzəlinin son beytindəki Ey Füzuli, intəhasız zövq buldun eşqdən Böylədir hər iş ki Haqq adıyla qılsan ibtida - misralarının demək olar ki, eyni düşüncə məntiqinin məhsulu olduğu görülür. Dini hisslərə uzaq olmayıb yüksək sənət və qeyri-adi zəka ilə bəslənən Osman Türkay şeiri, əsas etibarı ilə bu əhvali-ruhiyyə içində qələmə alınmışdır. Elmira Fikrətqızının da monoqrafiyasında müəyyən etdiyi kimi, Osman Türkayın poetik yaradıcılığının son və onu dünyaya tanıdan, simvolizmi arxada buraxan dövrü şairin da çapdan çıxan 7 Telli adlı kitabının ilk şeiri Besmele ilə başlayır. Müasir Tatar şairi Rafael Sibat da Bismillah adlı şeirində bu sözün hər yerdə uğur gətirdiyini, həyatımızın hər sahəsində bu sözdən istifadə etdiyimizi Kazan-Tatar Türkcəsində yazdığı Куанычлар белəн узсын көнем, / Таңнан торып əйтəм: "Бисмилла"... / Сəфəрлəрем булсıн унышлыдан, Юлга чыксам, əйтəм : "Бисмилла"... / Максатларым чынга ашсын дим дə / Эш башласам, əйтəм: "Бисмилла" / Саулыклар həм озын гомер бирсен, / Кич ятканда əйтəм: "Бисмилла"... misraları ilə dilə gətirir. 3 Maraqlıdır ki, yaradıcılığının başlanğıc dövrlərində əruz və heca vəzniylə gözəl şeirlər yazan, Ahmet Haşim kimi simvolist şairlərin təsiri ilə poetik nümunələr yaradan Osman 3 Şeirin tam mətni üçün bax: Kazan Utları, N 7 (885), 1996, s , Kazan,

16 Ay üçün rekviyem Türkay 1959-cu ildə çıxan 7 Telli kitabı ilə hətta çoxlarını heyrətə düşürəcək dərəcədə, tamamilə başqa bir poetik nəfəslə oxucularının qarşısına çıxır (kitabın adındaki yeddi sayının milli sözlə deyil, uluslararası rəqəmlə yazılması da şairin artıq yeni bir tərzlə yoluna davam edəcəyini göstərirdi). Kitabın adının məhz 7 Telli olması düşündürücüdür, çünkü nə bu kitabda, nə də Türkayın gözdən keçirdiyimiz başqa kitablarında bu adda bir şeir yoxdur. Yalnız avtobioqrafik bir poetik nümunə sayıla bilən Ömrümün Dağlarında şeirində Bunlar ilk acılarımdır / Daha sonra nələr çəkmədim nələr / Bir axşam ulduzlar yerə endilər / Fəzilə ablamı tellədilər / Yeddi qat göy üzünə çəkdilər / Әn sonunda anamı / Alıb getdilər pərilər misralarından bir ipucu əldə etmək mümkündür. Şair çox erkən itirdiyi böyük bacısı Fəzilənin ölümünü telləmək feili ilə ifadə edir. Bu feilin anlamları arasındakı 2. Tel ilə süsləmək. Telləyip pullamaq 1) bir çox süslərlə süsləmək; 2) məc. dəyərindən çok öymək (bax. Türkçə Sözlük, II. c., TDK Yay., 9. Baskı, Ankara, 1998, s. 2181) anlamlarından yalnız ikinci anlamı gəlin kimi bəzənən bir gənc qız ya da qadın üçün söylənə bilər. Eyni mətnin içində həm telləmək feilinin, həm də yeddi sayının olmasından hərəkətlə kitabın adının 7 Telli olmasının pərdə arxası nı təxmin etmək olar. Bəlkə də, şair tellənən, yəni ölən yeddi yaxınından bəhs edir. Onlardan biri bacısı, biri də anası isə bəs digər beşi kimdir? Bəlkə də bu tellənənləri, telli olanları şairin digər şeirlərində dağınıq bir şəkildə tapmaq, ortaya çıxarmaq mümkündür. Şair bəlkə də, bu tellənənləri uçub gedən, onu əbədi tərk edən telli durnalara bənzədir (bir Azərbaycan xalq mahnısında üç tel- 15

17 Osman Türkay li, dörd telli, beş telli durna dan söhbət gedirsə, yeddi telli durna da ola bilməzmi?). Bir adalı insan (üstəlik şair) üçün bu psixologiya təbiidir və tərk edilmişlik hər mənada ağırdır, çətindir Ayrıca bu yeddi məsələsi təkcə kitabın adı ilə məhdudlaşmayıb Elmira xanımın kitabda təqdim etdiyi bir neçə şeirdə də özünü göstərməkdədir. Dünyamızın Portreti 1990 şeirinin dördüncü hissəsindəki: Kosmos demək bütün aləmdir / Ya da bilmədiyimiz aləmlərdir / Aləm də yeddi bölüm / Yeddi qatdır bu boşluğun bir rəfində... /... Yeddi aləmin / Bir-birinin ətrafında / Hərəkətini seyr edin / Nə şeirdir, nə musiqidir... - misraları Yeddi Gözəl (Həft Peykər) şairi Nizami Gəncəvi ilə ilk ən böyük təmsilçisini verən klassik ədəbiyyatımızdakı, təsəvvüfdəki, hürufilik fəlsəfəsindəki yeddilər nəzəriyyəsini xatırladır. Bilindiyi kimi, hürufilikdə yeddi - dörd ünsürlə varlığı göstərən ilk saydır, yəni söz, səs və hərfin toplamı olan üç ilə anasır-ı ərbaa şəklində bilinən dörd təməl ünsürün- torpaq, su, hava və odun toplamı olan dördü ifadə etdiyi üçün müqəddəs rəqəmdir. On da mükəmməldir çünki başlarına and belə içilən üç ilə yeddinin toplamıdır. 4 Ərəb əlifbasındakı 28, Fars əlifbasındakı 32 hərfin həndəsi əsasını təşkil edən 7, hürufilərə görə insanın vücud və üzündəki yeddi xəttə görədir və Qurandakı ayə və surələrin də bu 7 ilə əlaqəsi vardır. Quranın yazılışında istifadə edilən 28 hərfin əsasını da bu 7 xətt təşkil edir. İnsan dünyaya gələndə Haqqın təcəllisi olan 7 xətlə -2 qaş, 4 kirpik, 1 saç- doğulur 4 Bax. Abdülbaki Gölpınarlı, Hurûfilik Metinleri Kataloğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,

18 Ay üçün rekviyem (hürufilikdə bunlara xutut-ı ummiyyə, yəni ana xətləri deyilir). Kişi cinsindən olanlar ərgənlik çağına gələndə bunlara 7 xət də əlavə olunur (xutut-ı əbiyyə ata xətləri). Bu xətlər çıxdıqları yerlərlə birlikdə 14-dür (Kıbrıs adasının Osmanlılar tərəfindən fəth edildiyi 1571-ci ilin rəqəmlərinin cəmi də 14 dür), xutut-ı ummiyyə ilə xutut-ı əbiyyənin (ana və ata xətlərinin) toplamı isə 28-dir. Bu da yuxarıda da göstərildiyi kimi, Quran mətnindəki 28 hərfə təsadüf edər. Quranın ilk surəsi olan Fatihə surəsi 7 ayədir, dini mədrəsələrdəki başlanğıc dərslərinin həft-yek (yeddidə bir) olması bir təsadüf deyildir; Məhəm-. محمد على 7-dir: məd və Əli adlarındakı hərflərin toplam sayı.. بسماالله yazılır: Bismillah da yeddi hərflə Yunus Əmrə yaradıcılığında yeddi məsələsi tam bir sistemdir. Yunusun təsəvvüfi şeirlerinin çoxu yeddi bəndli dördlüklərdir. Bu şeirlərin çoxunda hər misra yeddi hecadan ibarətdir, yəni bu misralar qafiyə yönündən fərqli olsa da, heca sayına görə bayatılarla, manilərlə eyni qəlibdədir. Bunlardan başqa, misralarda istifadə edilən yeddi sözlərindən hər biri də ən az yeddi şəkildə şərh və izah edilə bilən qavramlardır: Ol sultan halvetinin / Yedi hücresi vardır / Yedisinden içeri / Cevlan urasım gelir. İlk baxışda hər şeyin anlaşıldığı bu yeddi hecalı şeirdə əslində anlaşılan bir şey yox imiş... Yunus Əmrə şeirlərinin şərhlərini 5 oxuduqca gəldiyimiz bu qənaətin yanlış olmadığını düşünürük. Ben bir kitap okudum / Kalem onu yazmadı. / Mürekkep eyler isem / Yetmeye yedi deniz. Ya da Yedi ta- 5 Bax. Necla Pekolcay, Emine Sevim, Yunus Emre Şerhleri, Kültür Bakanlığı / 1359, Klasik Türk Eserleri / 16, Feryal Matbaası, Ankara, 1991, ISBN

19 Osman Türkay mu, sekiz uçmak / Her birinin vardır yolu / Her bir yolda yüz bin çarşı / Allah sana sundum elim deyən Yunus yaşadığı dünya haqqında da... Yedi kez boşalıp yine / Dolan dünya değil misin? deyir... İnformasiya və kodlaşdırma nəzəriyyəsi, sistemlər nəzəriyyəsi və kibernetika mütəxəssisi olan Azərbaycan alimi, tədqiqatçı-nəzəriyyəçi şairi, riyazi dilçisi Prof. İsa Musayevin də Koroğlu dastanının ana xəttində səhəri, işığı, azadlığı, canı salamlamaqla yanaşı, həm də gecənin romantikası dayanır. Odur ki, göydə yeddi-yeddi sayrışan ulduzlara uyğun olaraq yerdə də yeddi-yeddi dəli dağlar seçilmiş və saysız-hesabsızlığı, həmçinin çoxmərtəbəliliyi ifadə etmək üçün 7777 anlayışı daxil edilmişdir yazılışı, hər bir yeddinin də daxilən yeddilərdən təşkil olunduğunu göstərmək üçündür. Burada bir gəraylım yadıma düşür:... Yeddi muğam havacatı, Yerin-göyün yeddi qatı; Yeddi heca şux bayatı, Yeddi, getdi yeddi-yeddi... 6 şəklindəki elmi-fəlsəfi fikirləri, adalı ozanın: Yeddi günəş doğulmuş, yeddi qırmızı gözlü canavar, / Әmdilər özsuyunu ovaların, dağların, / Әmdilər yeddi dənizin suyunu qurutdular... / Mən söyləyəcəyəm, onlar gözünü çözəcəklər / Mənim buyruğumla maskalı yeddi hakim... /... Maskalı yeddi hakim, yed- 6 Bu gəraylının tam mətni ve alimin digər fikirləri üçün bax. İsa Musayev, Dil Yaddaş Vətən Vətəndaş: Assosiativ İncələmələr, Azəbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, Bakı, 1995, s

20 Ay üçün rekviyem di ölümcül silah örnəyi... 7 ; ya da Yeddi qitəyə ayrılmış bir dünyanı xatırladır / Bu yorğun və çəlimsziz üz 8 -misralarının və 7 Telli kitabının post-modern şairi Osman Türkayın yeddi məsələsini daha yaxşı anlamağımız üçün bizə yardımçı ola bilər. Şairin bəhs etdiyi yeddinci qitə hansıdır? Yeddi telli Azərbaycan sazı və Türk bağlaması; do, re, mi, fa, sol, l(y)a, si şəklindəki millətlər arası yeddi musiqi notu; göy qurşağının yeddi rəngdən əmələ gəlməsi də bir təsadüf olmayıb yeddinin süni deyil, təbii, insani deyil, ilahi yönlərindən sadəcə görünənləri, üzdə olanlarıdır... E. Fikrətqızının hazırladığı kitabın ilk şeirindən də anlaşılacağı kimi, sanki yeni olan hər şey, yer kürəsinin yeni dönəmi təxminən 50 il əvvəlin texnoloji inkişafı ilə başlayır, ABŞ və SSRİ-nin sanki bir-birləri ilə yarışırmışlar kimi kosmosa göndərdikləri süni Explorer və Sputnik peykləri göylərin bağlı olan qapılarını (Səməd Vurğun) aralayır, onun insan oğlunu heç də sevindirməyəcək olan sirlərini faş edir. Göylərin sirrini açan yer oğlu şair üçün ağız, gözlər və qulaqlar hər biri bir bədən üzvündən daha çox artıq çağdaş texnologiyanın dili ilə adlandırılan alıcı və verici cihazlar dır. Qur anda demək olar ki, bütün surələrin açarı olan Bismillah ın, dünyəvi bir kosmos şairinin yeni dönəm yaradıcılığının da giriş qapısına düşməsi, bu açar sözün şeir içində on dəfə müxtəlif funksiya və mənalarda işlənməsi, şairin milli və xəlqi tərəflə- 7 Bu misralar, şairin Qiyamət Günü Müşahidəçiləri şeirindən alınmışdır. (NM) 8 Bu misralar şairin Aynada gördüyüm kimi- Ozanın öz portreti şeirindəndir. (NM) 19

21 Osman Türkay rini də ortaya qoyur. Əsirgəyən, bağışlayan Tanrı adıyla uzanıb kəhkəşana yatan şair sanki göy üzü boyunca uzanmış bədənini qaranlıqda qalıb yolunu itirənlərin ümid yeri olan samanyoluna bənzədir. Elmira xanımın Türkcədən Azərbaycan Türkcəsinə uyğunlaşdırdığı şeir mətnlərində şairin orjinal üslubu qorunmaqla birlikdə, özlüyündə (zatən) var olan anlaşılmazlıqlar, şairin ağır sayıla biləcək üslubu, qeyri-ənənəvi şeir tərzi çözülmüş, sadələşdirilmiş, şeirlər Azərbaycan oxuyucusu üçün başa düşülən bir hala gətirilmişdir. Yenə də bəzi şeirlərdə dilə gətirilən qavramların (məsələn, Ömrümün dağlarında və s. şeirlərindəki hadisələrin, oxucu üçün mürəkkəb sayıla biləcək söz və ifadələrin) açıqlanmaya ehtiyacı olduğunu düşünürük. Şairin doğulduğu ildə Atatürkün şapka (qılıq-qiyafət) inqilabını həyata keçirməsi, Eynşteynin atom formulu üzərində qafa yorması, T. S. Eliotun İngiltərə vətəndaşı olması qədər şairin həmyerliləri olan Bəhlul Hüseyn ilə Dilli Razqənin evlənməsi də şair üçün o ilin önəmli və yadda qalan hadisələrindəndir. O il Dilli Razqənin qəribə məxluq doğması, (Kıbrıs kimi qışı da isti olan bir yerdə) qışın ağır gəlməsi, küləyin pəncərələri qırması dünyadakı xaosun başlanıb bu qarışıqlığın əslində elə dünyanın özündən qaynaqlandığını, dünyalıların göy üzünü təhdid etməsindən irəli gəldiyini, kosmosun narahatlığının dünyaya da çox dəxli olduğunu və kainatla kosmosun bir bütünün iki parçası olaraq görülməsi gərəyini ifadə edir. Şairin xəyalındakı, düşüncəsindəki kosmos sadəcə uzay deyil, həm də düzəndir, sistemdir -daha doğru- 20

22 Ay üçün rekviyem su- xaos un qarşı qavramı (antonimi) olan bir məfhumdur ki, onsuz (kosmossuz) dünyanın da günü qara olacaq, rahatı pozulacaqdır. Burada dünyanın hüzurunu, rahatını qonşusunda yanğın olan birinin rahatı na, keçirdiyi məmnuniyyət hisslərinə bənzətmək olar. Bir də uzaydan görünən dünya, anoloji bir şəkildə kosmosdan görünən xaos kimi də diqqəti cəlb etməkdədir. Xaosun başlanğıcdakı təzahür şəkilləri isə Yaradanın dünyalılara göndərdiyi mesajlar, işarələr, xəbərdarlıqlar kimidir. Dilli Raziqənin qəribə məxluq doğması bu mesajlardan sadəcə biridir. Burada məşhur yazıçı Çingiz Aytmatovun Kassandranın Damğası əsərindəki tanış epizodlar ana bətnindəki embrionların öz gələcək kimliyinin bəlirtisi olaraq ananın üzünə göndərdiyi mesajlar- yada düşür... Hamilə ananın üzünə əks olunan dəyişmələr onun bətnindəki körpənin bu üz (Türkaya görə verici cihaz ) vasitəsiylə dünyaya göndərdiyi xəbərdarlıq mesajlarıdır. Bir vaxt insan oğlunun oxuya bilmədiyi bu mesajları 50 milyon insanın ölümü ilə nəticələnən İkinci Dünya Savaşının memarları - Hitler və Stalin də ana bətnində ikən öz analarının üzlərinə göndərmişdilər (bəşəriyyət gələcək bəlalardan, böyük fəlakətlərdən qurtula bilmək üçün o mesajları vaxtında və doğru-düzgün oxumağa, tədbirli olmağa, gərəkirsə o bəlaları elə ilk gündən ortadan qaldırmağa məcburdur)... Şairin Ay üçün rekviyem şeirindəki mavicə bir Aralıq dənizi axşamı / hanı ürpərərdi solğun bənizli fəzavi aynalarda / dalğın bir göy üzü... misraları isə bizə Aytmatovun Qırğız-Türk mifologiyasına əsaslanaraq yazdığı Issık Göl - Tanrının öz gözəlliyini seyr etmək üçün yaratdığı aynadır epitetini xatır- 21

23 Osman Türkay ladır ki, adalı ozan Osman Türkayın bu misralarını Türküstanlı bilgə Çingiz Aytmatovun Issık Göl üçün dediyi Tanrının aynası bənzətməsi ilə müqayisə etmək olar. Bu mənada uzay şairi Osman Türkayın yaradıcılığı ilə Çingiz Aytmatovun məsələn, Әsrə Bərabər Gün romanını müxtəlif yönləriylə qarşılaşdırmaq mümkündür ki, bu iş də gənc araşdırmaçı Elmira xanıma düşür. Türk dünyasının iki söz ustasının da tərcih etdiyi məkanlar daha çox açıq məkanlardır ki, Aytmatovdakı təsvirlərin yer, torpaq; Türkay təsvirlərinin isə dəniz, səma, Ay, kosmos ağırlıqlı olduğunu bəri başdan deyə bilərik. 9 Şair çocuğun səhər duası şeirində barış tərəfdarı, şiddət əleyhdarı olan şairin uşaq sevgisi, Türkiyə-Kıbrıs birliyinin ifadəsi olan misraları, ana vətənə - bütünə qovuşma həsrəti, bir kənd uşağının arzuları dilə gətirilmişdir (maraqlıdır ki, bu Kıbrıs-Türkiyə, parça-bütün münasibəti Türkay yaradıcılığında müvafiq olaraq həm də yer-kosmos münasibətidir). Bu uşağın söylədiyi Günəşdən yarılan narlara inad / Süd əmən sıpamın ağzından belə / Dişli bir qəhqəhə tökülsün misraları, bizə böyük Mirzə Cəlilin lirik-realist, nakam və faciəvi uşaq qəhrəmanını Məhəmmədhəsən əminin eşşəyin dərdindən ölən uşağını [Əhmədi] yada salırsa, Gördüyüm mənim üzüm deyil, mən başqa, o başqa misrası, müasir Azərbaycan şairi Ramiz Rövşənin Gördüyüm bu üzlərdən, / Hansı mənimdir axı? Misralarını xatırladır. 20-ci əsrin böyük Türk şairi Necip Fazıl Kısa- 9 Biz Osman Türkayın müxtəlif şeirlərində rast gəldiyimiz və Türk dünyasının məşhur söz ustalarının əsərlərində də görmüş olduğumuz bu cür paralellikleri yeri gəldikcə dilə gətirərək bu paralelliklərin məntiqini təsbit etməyə, ümumi bir nəticəyə gəlməyə çalışacağıq (N. Muradov). 22

24 Ay üçün rekviyem kürekin də etiraf ağırlıqlı, amma eyni motivli Çıkamam, aynalar, aynalar zindan / Bakamam, aynada, aynada vicdan; / Beni beklemeyin, o bir hevesti; / Gelemem, aynalar yolumu kesti, - misraları olduğunu söyləmək bu əlaqələrin, ədəbi əlaqələrdən fərqli bir münasibətlər sistemi -bəlkə də tarixdən günümüzə uzanan bir qan, vicdan, dürüstlük, hesab vermə yaddaşının ortaya çıxardığı poetik nəticələr- olduğunu söyləməyə əsas verir. Türkayın İldən-İlə şeirinin son dördlüyü olan Yaşadım yaşamaq nədir bilməzkən / Sehrli ahəngə coşub çağladım / O şirin röyadan qalxdım çox erkən / Yaşamaq ölməkdən zordur, anladım misraları yenə Ramiz Rövşənin Bu yaz gecəsində ölməyə nə var? misralarını, bir çox şairimizin açıq ya da gizli şəkildə ifadə etdiyi yaşama məhkumiyyəti məsələsini yadımıza salır. Osman Türkay, yazdıqlarını bir Türk kimi hiss edib onları dünyəvi bir insan kimi ifadə etdiyini Kosmik ölçüdə bir əks-səda və zəncirvari reaksiyalar / Bir əks-səda ki duyğuda Türk, mənada tam insan / Sözlər yetmir coşğularını əks etdirməyə misralarıyla, hiss etdiklərinin ifadəsində aciz qaldığını təvazökar bir şəkildə etiraf edir, boynuna alır (əslində bu alçaqkönüllülük yanaşması da bizə tanışdır: Mərhum şairimiz Rəsul Rzanın Hansı şeirim, / hansı sözüm / yaşayacaq məndən sonra / Mən bilmirəm, / eldən soruş; B. Vahabzadənin özü haqqında təvazökar bir şəkildə dediyi Bizim sənət dünyasının qırıq telli sazıyam / Bircə ondan razıyam ki, özümdən narazıyam sözlər, ya da Ramiz Rövşənin Yenə təptəzə qaldı söz / Mən sözün tozunu aldım misralarını xatırlamaq kifayətdir). Bu şeirdəki şəxsiyyət ikiləşməsinin digər təzahür şəkilləri, bir tərəfdən böyük Yunusun Bir mən vardır məndə məndən içəri sini xatırladırsa, digər 23

25 Osman Türkay tərəfdən də Bəxtiyar Vahabzadənin İkinci Səs ini yada salır. Yalnız Türkaydakı ikinci təkcə fəlsəfi anlamda mücərrəd bir şey deyil, həm də elmi anlamda konkret şəkildə də materialistcəsinə təzahür edir, özünü göstərir.... Nə qədər uzun olsa da, söz keçirə bilərmi / Kölgə onu əmələ gətirən dağa... misraları ilə dünyalı, insanlar arasında dolaşan Osmanın əslində əsil Osman Türkayın səsi içinə qısılmış kölgəsindən başqa bir şey olmadığını deyir... Olmayanın, ya da qaranlıqda olanın kölgəsi olmadığını diqqətə alaraq nəsnə-kölgə, işıq-kölgə münasibətlərindən hərəkətlə itən, yox olan, bizi tərk edib gedən şeylərin dərin mətləblərin də- əslində kölgələr olduğunu ozanın bu şeirindən anlayırıq. Bu məntiqlə Bəxtiyar Vahabzadənin Şükr eyləyəlim ki / Bizlərdən həm əvvəl / Həm sonra vətən var... misralarındakı Vətəni - əsil olan, bizləri isə onun fərqli şəkildə özünü göstərən, yaxına-uzağa, ora-bura, vətənə-qürbətə düşmüş kölgələri kimi anlamaq, açıqlamaq mümkündür... Yenə N. F. Kısakürəkin Gönlüm uçmak dilerken semavi ülkelere / Ayağım takılıyor yerdeki gölgelere misralarındakı semavi ülkeler, uçmak, gölgeler qavramlarının da Osman Türkay leksikonuna heç də yad olmadığını görürük. Uzay şairi olan Osman Türkay şeirini üfüq açıcı bir şeir kimi dəyərləndirmək, ritmi nə qədər fərqli olsa da, bu şeirin dilimizin ucuna düyünlənən həqiqətlər olduğunu söyləmək yanlış olmaz. Bəlkə də, bu üfüq açıcılıq bu şeirin işıq və üfüq ötəsi olmasından qaynaqlanır. Ayrıca, uzay şairi olmaq, kosmosla birləşmək, təkamüli yüksəliş nəticəsində varlıq sərhədlərini aşmaq, çəkisizləşməkdir həm də. Mən yer üzündə yabançı, yer üzündə qonaq / Yer çəkimini (cazibəsini) aşdım, kökümü ax- 24

26 Ay üçün rekviyem tarıram deyən şairin düşüncəsinin təməlindəki bu zamansızlaşmaq, zamanın ötəsinə keçmək (daha doğrusu keçə bilmək), çəkisizləşmək də tanış epizoddur; Ahmet Hamdi Tanpınarın Ne İçindeyim Zamanın şeirindən xatırladığımız məqamlardır: Ne içindeyim zamanın / Ne de büsbütün dışında; / Yekpare geniş bir anın / Parçalanmış akışında, / Bir garip rüya rengiyle / Uyumuş gibi her şekil, / Rüzgarda uçan tüy bile / Benim kadar hafif değil... Necip Fazıl Kısakürekin Yunus Emreyə xitabən yazdığı Beni de piştiğin belâ kabında / O kadar kaynat ki, buhara benzet misralarındakı buhar da; eyni şeirin Rüzgâra bir koku bırak hırkandan; / Geleyim, izine doğru arkandan misralarındakı koku da təsadüfi yazılmış kəlimələr deyil, çəkisizliyi, varlığı aşmağı simvolizə edən təsəvvüf terminləridir. Prof. K. V. Nərimanoğlunun böyük rəssamımız Səttar Bəhlulzadə haqqındakı bir yazısında qələmə aldığı... Səttar Bəhlulzadə zamandan sıyrılıb zamanı görə bilmişlərdəndir... sözləri 10 də S. Bəhlulzadənin çəkisizliyidir. Osman Türkayın Sodom- Homore şeirindəki Lut gölündə buxardır ehtiras misrasındakı buxar ve ehtiras da çəkisizlikdən başqa bir şey deyil Şairin Asiyanın sızlayan ruhu nu oxuduqca bu ağrıyan, müqəddəs, xırçın ruhun bütün insan soylarını əmzirən ana Asiya nın dişi bədəninin canı-cövhəri olduğunu - bir unutduğumuz gerçəyi- xatırlayırıq. Bu dişi bədənin erkəyinin Mənim Altaylarla Tanrı dağlarım olduğunu isə yenə Türklük ruhu ilə bəslənən şairin bizə pıçıldadıqlarından öyrənirik... Bu şeir Lev Qumilyovun, Oljas Süleymenovun, Murad Adjinin, A. 10 Bax.: K. V. Nərimanoğlu, Özümüz, Sözümüz, Bakı, Çinar-Çap, 2005, s

27 Osman Türkay Bennigsenin, Lemercier C. Quelquejay ın, Bilinməyən İç Asiya yazarı Prof. Dr. Lajos Ligetinin... elmi, tarixi əsərləri qədər dəyərlidir və çoxlarımızın bilmədiyi tarixi həqiqətləri poetik bir şəkildə söyləyir bizə. Şeirin Uyurkən o ana qucağında / Seyr etməkdən niyə doyammadım / Görkəminə / Yoxsulluğa meydan oxuyan / Qüruruna, şərəfinə misralarında doğma anasından uzaq düşmüş bir balanın peşmanlığını və sonrakı ağlı nın diqtə etdiyi acı etirafı görürük... Şairin bir çox şeirində olduğu kimi Qiyamət günü müşahidəçiləri şeirində də dilə gətirilən olaylar sanki başdan deyil, ortadan başlayır: Dağların qocaman ürəyini, suların gurlayan səsini dinlədilər / Necə uzaq dünyalardan iri teleskop gözləriylə işılişıl / İnsanın ruhunu, özdəyin iç quruluşunu incələdilər... Ümumiyyətlə qiyamət mövzusu dini mətinlərdə, anonim-mifoloji qaynaqlarda, mənzum və mənsur əsərlərdə fərqli yazar və şairlər tərəfindən müxtəlif şəkillərdə dilə gətirilmişdir. Yunus Əmrənin qiyamət gününü qəsd edərək dediyi Anmaz mısın sen şol günü / Cümle âlem üryan ola / Ne ana oğula baka / Ne kardeşten derman ola... misralarıyla başlayan gəraylı qəlibindəki məşhur şeirində; Müsəlman Şərqinə aid əsərlərdən və Hz. Məhəmmədin meracından təsirlənərək yazıldığı iddia edilən 11 İlahi Komediyada (məşhur italyan şairi Dantenin əsəri), 11 Dante nin İlahi Komedya yı büyük ölçüde Arap şairi el-maarri nin Risaletü l-gufran ı ve İbnü l-arabi nin Fütuhat el-mekkiye sinden esinlenilerek kaleme aldığını ise dünya, İspanyol asıllı oryantalist Miguel Asin Palacios un 1919 da kaleme aldığı La Escatologia Musulmane en la Divina Comedia adlı eseri sayesinde öğrendi. Madrit Üniversitesinde Gazali üzerine doktora yaptıktan sonra Arapça kürsüsüne atanan bir papazdı Palacois (Avni Özgürelin qələmə aldığı bu yazının tamamı üçün bax. 26

28 Ay üçün rekviyem İsa Hüseynovun Məşhərində açıq, ya da gizli şəkildə qiyamətdən də söz edilir. İlan ulduz görməyincə can verməz atalar sözümüzdən ilham alaraq Ramiz Rövşənin yazdığı Gecə-gündüz oldu yalan / Ay da, gün də batdı, anam / Torpaqda can verən ilan / Göydə ulduzu görmədi misralarındakı bu gecə-gündüzün yalan olması da, torpaqdakı ilanın can verə bilməməsi də əslində qiyamət əlamətləri hətta qiyamət təsvirləridir. Osman Türkayın şeirindəki qiyamət şahidləri isə təsvir edilən qiyaməti, ölüb qiyamətə gedərək (ya da qurdla qiyamətə qalaraq) deyil, insanın gözlərinə baxaraq gözləmləyirlər. O gözlərdə İki qarşı dünya gördülər. Biri ruhun sonsuzluğu / Digəri zehnin təsnifləyən, daraldan mühakimə qaydası. Burada ağılla ruhun, dəlillə duyğunun ziddiyətini, ağılın əsarəti ilə ruhun azadlığını; ağılın qəlibləşdirən, sınırlayan, daraldan yönü ilə ruhun ənginliyinin müqayisəsini görürük (əslində burada bir anlamda ağılla əlaqəli olan elmin də vəzifələri sıralanmışdır: təsnif, tərif, tanım). Ağılın yerlə, yer oğlu olan insanla; ruhun isə göylə, göy üzüylə, uzayla əlaqəsini, ümumiyyətlə, ikilikləri və bu ikiliklərin vəhdətini Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam deyən klassik Azərbaycan mütəfəkkir şairi Nəsimi dini-fəlsəfi, İslami-hürufi, dünyəvi-uhrəvi... yönləriylə hələ 600 il əvvəl dilə gətirib ortaya qoymuşdu. Bu ənənənin Nəsimidən əvvəlki Türk şeirindəki ifadəsini Yunusla, Türk düşüncəsindəki ifadəsini isə fərqli bir dillə də olsa Mövlana ilə görmüşdük və eyni ənənənin min ildən bəri Türk xalq, təkkə və divan ədəbiyyatlarında həmişə davam etdiyini söyləmək də mümkündür. 27

29 Osman Türkay Ruhum, dur yığış, gedirik / Sən yuxarı, mən aşağı deyən çağdaş Azərbaycan şairi R. Rövşənin ifadə tərzi, gəraylı qəlibli poetik ritmi Yunus, Nəsimi ritminə daha yaxındır; Osman Türkayın tərzi və ifadəsi isə daha fərqlidir, beyni uğraşdıran hətta yoran bir bilməcədir, bir az da qəlizdir:... Göy sistem demək, buxar dəyişmədə sərhədsizlik / Tanrılar da bulud-bulud, duman-dumandı hafizələrində / İndi dağıldılarmı, nədir ki, göy üzündə bitmir bu səssizlik. / Әyildilər baxdılar. Dedilər: bu gözlərdə atəş var... Bu və sonra gələn digər misralarda İkinci Yeni Şeirinin əlamətləri görünür. 12 Şairin Ömrümün Dağlarında adlı avtobioqrafik şeirindəki Bir başqa gün Dilli Razqənin / Qəribə məxluq doğurduğunu dedilər / Dəccaldır deyə qohumqonşu üzüldülər misralarında Dilli Razqənin dünyaya gətirdiyi məxluqun dəccala, yəni kıyamete yakın bir zamanda çıkacağına inanılan yalancı ve kötü yaradılışlı kimse yə (bax. Türkçe Sözlük, I. c., s 536) bənzədilməsi qiyamət mövzusunun Türkay yaradıcılığında təsadüfi bir motiv olmadığını 13 göstərməklə birlikdə şairin zaman qavramına fərqli, yəni metaxronik münasibətini də ortaya qoyur. Məkan və zaman qəliblərinə sığmamaq motivi də yeni deyil, çox ənənəvi olmasa da klassik divan, təsəvvüf, xalq ədəbiyyatlarımızdan bizə tanışdır. Türkayın qiyamət təsvirlərində dilə gətirdiyi kainat, insan, təbiət, atəş, günəş, su, yer, işıq, qaranlıq, ölüm, qorxu, dünya, ruh E. Məmmədovanın Osman Türkayın Poetik İrsi kitabında (s ) bu barədə geniş bilgilər var. 13 Dəccal obrazı Türkayın həcvlərində də müraciət etdiyi satirik tiplərdəndir. 28

30 Ay üçün rekviyem kimi konkret və mücərrəd qavramlardan bəzilərinin ənənəvi olmasına baxmayaraq, bu qavramlardan istifadə tərzi, onların şeir mətni içindəki ritmik axışı, bu qavramlara yüklənən və onlarla ifadə edilən mənalar yenidir, indiyə qədərkilərdən tamamilə fərqli və orijinaldır. Şeirin sonuncu - Sanki mən istədim də qurudu dünyanın bütün qaynaqları- misrasında isə şairin ekoloji sitəmi dilə gətirilir. Çevrə (ekologiya) probleminin bilindiyi kimi ictimai bir bəla olaraq- Aytmatovun özəlliklə də Әsrə Bərabər Gün romanında da ədəbiyyatın problemi kimi qaldırılması diqqəti cəlb edir. Din, elm, ağıl, ehtiras, qisas, üstünlük... duyğularının çulğaşdığı bir mənzərənin təsvirini verən və ortadan başlanan şeirlərdən olan Sodom-Homorra da hər yönü ilə olduqca maraqlı şeirlərdən biridir. 14 Bu şeirdə verilən mesajları anlaya bilmək üçün Tövrat, İncil və Qur anda da keçən Sodom və Homorra şəhərlərinin Allahın qəzəbinə düçar olaraq yox edilməsiylə ilgili bütün hekayə və rəvayətləri yaxşı bilmək lazımdır. Tarixi qaynaqlara Şezum (Sodom) və Omore (Gomore) adlarıyla da keçən bu şəhərlər indiki İordaniyada, Lut gölü ətrafındakı yoldan çıxmışların, heyvani şəhvət duyğularının əsiri olanların şəhərləridir. Yaradanın bu şəhərləri yandırmasının, yox etməsinin səbəbi də bütün xəbərdarlıqlara baxmayaraq, bu şəhərlərin sakinləri olan yolunu azmışların doğru yola dönməməkləridir. İnsan ağlının, insan zəkasının onu təkamülün, tərəqqinin zirvələrinə qaldıra biləcəyi halda, bütün 14 Xatırladaq ki, ünlü Türk romançısı Yakup Kadri Karaosmanoğlunun da Anadolu qurtuluş savaşı illərinin düşmən mövqeyində duran İstanbulunu anladan Sodom ve Gomore adlı romanı var. N. Muradov 29

31 Osman Türkay sivilizasiyaları yox etməyə yönəlmiş olması şairi narahat edir. Şairə görə Sodom və Homorre əslində günah keçiləri dir, yəni dünya dolusu suçlular arasında cəzalandırılan sadəcə onlardır: Bura da bir şəhər, burada da bir səma var / Bura da bir günəş sistemində bir planetdir / Burada da cinayət törədilir, cəza çəkilir / Amma cinayət nə, cəza nə / Bir kainatdan bir başqa kainata gələnə, yaşamadan ölənə / Burada da tanrı kim, burada qanunun mənası nə / Burada da çılpaqlıq, qadın, zəhər, çılğınlıq / Açın pəncərənizi, görün / Sizi müşahidə edən buluda bənzər gözləri Bu misralar yaşadığımız bu günkü, suçlarla, zina ilə, tanrılıq iddiası ilə yaşayan zorbaların qanunsuzluqları ilə, uyuşdurucu rəzaləti ilə... dolu olan dünyanın da əslində Sodom ve Homorre taleyinin ərəfəsində olduğunu, Lut qövmünü lənətləyənlərin ikili standartlardan uzaq və daha obyektiv olmaları gərəyini söyləyir... Müqəddəs dini kitablarda yer alan Sodom və Homorre hadisəsini oxuduqca, bu hadisənin sətir aralarındakı dərin mənaları anladıqca Osman Türkayın qarmaşıq, dolaşıq kimi görünən misralarının şifrələri çözülür: Dini kitabların verdiyi bilgilərə görə, Yaradan Sodom və Homorre şəhərlərinə göydən kükürd və od yağdırarkən Lut peyğəmbər öz arvadı və iki qızı ilə Tsoar şəhərinə doğru qaçmağa başlar Keşməkeşli yolda arvadını da itirən Lut iki qızı ilə birlikdə bir mağaraya sığınmağa məcbur olur. Uzun müddət bu mağarada dünyadan təcrid olunmuş bir şəkildə qalan qızlar, onlarla evlənəcək bir kişinin artıq dünyada qalmadığını düşünür və soylarının tükənəcəyindən qorxub öz doğma atalarını sərxoş edərək ondan hamilə qalırlar və hər biri bir oğlan doğur Os- 30

32 Ay üçün rekviyem man Türkay, hər halda bu hadisəni nəzərdə tutaraq Bir yeni dünya yaradacaqdılar, yeni insan soylarını / Yerin qızı, göy şivilizasiyası-şüa uca insanları / Lut gölündə buxardır ehtiras / Bir kül rəngi su bütün kainatın gözündə yaş. misralarını yazmışdır. Əslində yeni sivilizasiyaları yaradanların onu (ya da başqa bir sivilizasiyanı) yox etmə həvəsləri də buradan gəlmişdir. Yəni dünyada hər şey bir təkərrürdən ibarətdir. Lut qövmünün başına gələnlər də sadəcə onların günahı deyil, Lut gölü sadəcə Sodom və Homorralıların yox, bütün kainatın (insanların) duzlu göz yaşlarından əmələ gəlmişdir. Şair, bu şeirdə zaman məsələsinə də toxunur və keçmişi qəbul etməyin, keçmişlə hesablaşa bilmənin cəsarətini göstərir. Çünki qurumuş duzlu saçların dəniz qoxusunu sevərəm mən misrası bizə Sodom və Homorre hadisəsindəki duz heykələ - daşa dönmüş qadını, Lut peyğəmbərin xanımını xatırladır. Bu xanımın duz heykəlinə dönməsinin səbəbi onun -Lutun xəbərdarlığına qulaq asmayaraq- şəhərdən qaçarkən dönüb geriyə baxması olmuşdur. Şair geriyə baxmağı, öz keçmişinə, tarixinə boylanmağı suç saymadığı üçün o duzlu saçların dəniz qoxusunu sevdiyini söyləyir. Şairin ehkamlara olan münasibətini də burada görmək mümkündür. R. Rövşənin... Әgər geri dönə bilsən / Hansı yaşa dönərsən? misralarıyla başlayan şeirinin...yolunu get, yola baxma, / Bu ömürdü, fala baxma / Baxma, dönüb dala baxma, / Baxsan daşa dönərsən misraları Ramizi anoxronik planda O. Türkayla 5000 il əvvəl baş verən Lut hadisəsində birləşdirir. Türkayın eyni şeirinin Dedim: Dəniz alsın aparsın bizi / Suyun zamanı, kosmosu geniş misralarındakı zaman və kosmos 31

33 Osman Türkay sözlərindən sinonim kəlimələr kimi istifadə edilməsi kosmos şairinin nəzərində zamanın (anoloji olaraq həm də kosmosun) təkcə bu gün və sabahdan deyil, keçmiş zamandan da ibarət və vaz keçilməz olduğunu, bizim də keçmişimizdəki suçlarımızla birlikdə bir bütün olduğumuzu düşündürür. Şeirin Lut dənizinin ağrısı çökmüş Sakit okeanın döyünən ürəyinə misrasını birinci planda dünyanın ən böyük su qaynağı olan Sakit okeanın -çox kiçik bir su qaynağı olan Lut gölünün ağrısını öz ürəyində- hiss etdiyi şəklində izah etmək olar. Mənbələrin verdiyi bilgiyə görə dəniz səviyyəsindən 400 m aşağıda, dərin bir vadidə yerləşən Lut gölü, ən duzlu göldür və duz qalınlığı gölün dərinliklərində daha çoxdur. 15 Şairə görə, bu dibə çökmənin səbəbi bütün günahların Lut gölünə yüklənməsidir. Sakit okean da ən böyük su qaynağı olaraq onun öz günahlarının da Lut gölcüyünə çökməsinə görə Lutun ağrılarını da öz ürəyində hiss edir, Lut gölünün yanında xəcalətlidir və onun qayğısına qalır, təəssübünü çəkir. Şair, bu əzəmətli varlığı (Sakit Okeanı) vicdanlı olduğu üçün təqdir edir və bütün əzəmətliləri, böyükləri həm də günahlarını gücsüzlərə, kiçiklərə yükləməməyə, suçlarını etiraf etməyə və vicdanlı olmağa çağırır. Yataq otaqlarından gələn şəhvətli, şeytani qışqırıqlar isə insan oğlunun yaradılış elmi nin sirlərini faş edir: Bura da bir şəhər, eşit neçə nəqliyyatın gurultusu / Qarışıb yataq otaqlarındakı şəhvətli qışqırıqlara / Huşsuz, itik bir inilti / Elmdən hansı sirlərimizi gizlədəcəyik / Nəyi verəcəyik, verə-verə nəyimiz qaldı / 15 Bax. 32

34 Ay üçün rekviyem Әgər insan isək, tutulub iki məngənə arasına / Durub kişi kimi bir səhər dan üzü öləcəyik... Şeirin sonundakı Böyük bir sidr meşəsi kimi / Göyə açılıb bütün əllərimiz / Xerosimoda yanan biz deyilikmi misraları isə uzay şairinin atom faciəsinə olan etirazıdır. Bu misralar əslində Xocalı, Serebrenitsa, Qəzzə... soyqırımlarına da etiraz olub şairə görə bütün bu xaosların hamısı məntiqən anti-kosmosdur. Bir kosmos (uzay) şairinin dünyadakı bütün xaoslara eyni gözlə baxmasından daha təbii nə ola bilər? Şairin (E. Fikrətqızının hazırladığı kitabın da adı olan) Ay üçün rekviyem şeiri, Amerikalı astronavt Frank Bormanın, Çuvaş (Türk) kökənli Rus kosmonavt Yuri Qaqarinin kosmik uçuşları zamanı 1960-cı illərin əvvəllərində, Bormanın Ay ilə qarşılaşdığı vaxt görmüş olduğu mənzərə qarşısındakı həyəcanlı və ürküdücü sözlərdən yola çıxaraq yazılıb: Ay sizin təsvir etdiyiniz Ay deyil: Bəlkə bir simvol idi o, təəssüf ki, öldü... İndi altımda gips rəngində bir işıq skeleti və kraterlər leşi var. Pozuldu sehr, itdi o obraz... Bizim təsəvvürümüzdəki Ay bizə simvolik olaraq gecələr dünyanın başı üstündə yuxusuz qalaraq onu səhərə qədər nura qərq edib dünya adlı körpəsinə nağıllar danışan, öz körpəsinin beşiyi başında yuxusuz qalmasına baxmayaraq, təbəssümünü üzündən əksik etməyən anadır. Rekviyem ağıdır, Bormanın itdi o obraz! sözləri də dünyanın mənəvi olaraq anasız qaldığı bəd xəbərini verməkdədir. Bormanın Ayı fəth etdiyi günlərdə şair qürbətdədir. Şeirə hakim olan ağı ruhu ilə şairin vətən həsrəti arasında qəribə bir paralellik, simmetriya var. Şair, uşaqlıq illərinin tərtəmiz bir Ağdəniz axşamının dalğın, ulduzlarla dolu, işıl-işıl yanan 33

35 Osman Türkay mənzərəsini xatırlayaraq onu xəyalında canlandırır. O illərdə ağaclar, qollarını açmış mehriban ana, yabançı, uzaq sahillər isə doğma sahillər idi. O sahillər ki, Ortadoğudan ulduzunun doğduğu Kıbrıs adasından ta Nil sahillərinə- Misirə qədər şairin uşaqlıq illərinin ayağı altına sərilmişdi. Şair, xəyalında canlandırdığı, burnunun ucu göynədiyi o illəri tez-tez dayan, getmə! nidası ilə saxlamaq istəyir. Əslində şairin bu dayan, getmə! dediyi sadəcə o illər deyil, həm də o illərin içindəki xatirələrdir. Sonra bu illər birdən-birə o xatirələri işıqlandıran və onların canlı şahidi olan Ay kimi təsvir edilir: məqsədim sehrindi / gözəlliyindi / zaman boyu davam edən fəth edilməyən obraz / dur getmə / buraxıb arxanda işıq skeletləri / qurumuş lava dənizləri / kraterlər leşi / ey ölümdən də sonra xatırlanacaq / ən şirin öpüş / ən isti dodaq. Bu misralardakı Ay və Ay işığı isə artıq şairin aşiq olduğu gözəldir, sevgilidir. Bu əlçatmaz, ün yetməz sevgilinin bir ölü bədənə sahib olması insanoğlunun onu fəth etməsi ilə anlaşılır (amma yenə də bu ölü dünyanın ən gözəl ölüsü dür Q. Q. Markes). Şair, bir qadına bənzətdiyi, bir qadın kimi təsvir etdiyi Ayı ən unudulmaz bir varlıq kimi oxucusuna təqdim edir. (Həyat dolu nakam şairimiz Müşfiq də məşhur Yenə o bağ olaydı şeirində öz sevgilisinə...gecələr darayaydı saçlarını ay gözəl / Sən gözəlsən, ay gözəl?! ritorik sualını verir; R. Rövşən də heç qurtulmaq istəmədiyi göy üzü gözəlinə eyni həyəcanla Burax gedim, ay işığı!.. deyirdi)... Bormanın itdi o obraz! nidasıyla artıq bir kraterlər leşi olduğunu anladığımız Ay, şairin digər şeirlərində də bu və ya digər şəkildə qarşımıza çıxır. Dünyamızın portreti

36 Ay üçün rekviyem Gündüzün qaranlığa sözü - şeirinin yazıldığı yer, 11 sentyabr hadisələrində yerə sərilən Nyu-Yorkdaki Dünya Ticarət Mərkəzinin ən üst qatıdır. Şeir Aydan seyr edirəm sanmayın sizi misrasıyla başlayır. Şairə görə insanın özünü, fəzavi zamanı və kosmik təbiəti tanıya bilməsi üçün indiyə qədər bilmədiyi, heç çıxmadığı yüksəkliklərə çıxması lazımdır (Şair sanki bu yüksəkliklərin bir vaxt olmayacağını 11 sentyabr hadisələrini əvvəldən bilirmiş). İranlı məşhur sosioloq Əli Şəriətiyə görə insanın dörd zindanı, insanın əsir olduğu dörd şey dünya; təbiət; tarix; insanın özü Osman Türkaya görə şeirin qurucusu, yaradıcısı və özü dür (Türkayın sözləri belədir: İnsan... / Təbiət... / Kainat... / Bunlar şeirin qurucusu, yaradıcısı və özü...). İndi olmayan əkiz qüllələrdən aşağıya baxan şairin nəzərində yollar torpaq; maşınlar hava; evlər od; körpülər su dur, yəni yuxarıdan baxanda yaradılışımızın təməli olan dörd ünsürdən başqa heç nə görünmür. Şeirin yurdu azad maviliklərdir, deyən şairin bu misrası bizə bir ziyalımızın -yanılmıramsa Osman Türkaya ən çox bənzəyən Azərbaycanlı Türk dünyası şairi Vaqif Cəbrayılzadə Bayatlı Önərin- Göy üzü quşlarla şairlərindir sözünü xatırladır. Şairlər qəribdi bu yer üzündə misralarıyla başlayıb... Hara, hara gedəsi olsaq / yenə könlümüzdən, ürəyimizdən / göy üzünə dönmək ümidi keçər. sözləriylə bitən Qəribik, şairim, qəribik, sözüm şeirində (və başqa şeirlərində) Vaqif Bayatlı ilə Osman Türkayın bir-birlərinə ruhən çox yaxın olduqlarını söyləmək yanlış olmaz. Ümumiyyətlə -bizim fikrimizcə- Osman Türkayla Vaqif Bayatlını ayrı bir yazı çərçivəsində qarşılaşdırmaq maraqlı sonuclar verər.) 35

37 Osman Türkay Dünyamızın portreti şeirinin davamında Türkay vətəndaşı olduğu üçüncü dünya ölkələrindən zəngin və gəlişmiş ölkələrə səslənir, bu dünyaların dəyərlərini qarşılaşdırır, üçüncü dünya ölkələri insanlarının da xatirələri, xəyalları, xoşbəxtlik və azadlıq arzuları... olduğunu söylər. Osman Türkay bir şair olaraq yoxsulluğu öyməz, göylərə çıxarmaz, Şərqlilərə məxsus mistisizmə qapılmaz. Dünyanın nemətlərinin bütün insanlar arasında bərabər bölünməsini, heç olmazsa yoxsullara da bir pay düşməsini istər. Dünyanın yoxsul ölkələrindəki insanların dünyanın düzənindəki paylarının heç də zəngin ölkə insanlarından az olmadığını ifadə edən şair bu şeirdə iqtisadi münasibətləri də dilə gətirir, zəngin ölkə insanlarını istehlakçılıqda, israfçılıqda, dəyərlər yaratmayıb başqalarının ortaya qoyduğu dəyərləri eninə-boyuna xərcləməkdə, yox etməkdə suçlar və onları Şərqliləri də özlərinə oxşatdıqları üçün ittiham edər. Aclıq, yoxsulluq, ərzaq qıtlığı, ekoloji fəlakət, çevrə kirliliyi, silahlanma, savaş, qaçqınlıq, fühuş, uyuşdurucu ticarəti... kimi sosioloji problemlərin dilə gətirildiyi bu şeir (özəlliklə də şeirin birinci bölümü ilə ikinci bölümünün sonlarına yaxın hissəsi) Türkayın bəlkə də dünyanın müasir mənzərəsini təsvir edən ən bədbin əsərlərindəndir: gedənlər getdilər daha uzaqlara / uçdular / uçunca qaranlıq çökdü / üfüq yox / işıq yox/ qatillər sevinə bilmədi / öldürdülər / amma ölənlər / yenə özləri... misraları bizə mərhum şairimiz Məmməd Arazın Nişançı özümüz, hədəf özümüz misrasını xatırladır. Şeirin bu bölümləri Çahargah muğamımızın Bəstənigar şöbəsinə bənzər. Möhtəşəm muğa- 36

38 Ay üçün rekviyem mımızın bu hissəsində də geri çəkilmə, bədbinlik, ümidsizlik ruhu hakimdir. Şeirin ikinci hissəsinin ortalarından etibarən isə dünyada yaşayan beş milyard insanı sülh üçün birləşməyə çağıran, bu insanları öz güclərinə inanmağa və ruhlanmaya səsləyən şair hər şeyin sonu olmadığını, insanların özlərini və ümidlərini itirməmələri gərəyini düşünərək onları on milyard əl, on milyard ayaq olaraq böyük bir güc kimi görməyə başlar, dünyanı böyük bir əməliyyat masasına, özünü isə insanlığın tarixi xəstəliklərinə neştər vuran cərraha bənzədir. Şeirin üçüncü hissəsindəki artıq bu əməliyyatdan sonra ümid dolu sözlərlə başlayan: Bir / damla /işıq göründü / Bir / damla / işıq/ üfüqdə... Sonra Dan / ilkin / yalandır / yalan görünür / amma bir az sonra / bir dəfə üzünü göstərdimi gerçək / Günəşi gətirəcək misralar isə Çahargahın ümidə astana olan Hasarı kimidir. Oyan, dünya, oyan / sanki bu dan / çağın bətnində doğur / və keçmiş qaranlıqları / aydınlıqların içində boğur misralarında isə bu işıq çoxalır, yüksəlir, gözümüzə günəşin parlaqlığını, qulağımıza isə Çahargah Müxalifinin səsini gətirir. Dan / belə / ağarar / rənglər keçidi içində genişlər / genişlədikcə / göyüzü / bir rəngdən / başqa rənglərə rəqs edər misralarında artıq qaranlıqları parçalayan, quşları, çiçəkləri sevindirib onlara mutluluq çığlıqları atdıran bu işıq, duyğu və həyəcan selində ölməz Çahargahımızın dağlarda-dərələrdə gurlayan əzəmətli Yaqub Məmmədov Mənsuriyyəsinin səsini eşitməmək mümkün deyil... Şairə görə dünyanın xoşbəxtliyi, düzəni, rəfahı göy üzünün, kosmosun xoşbəxtliyindən asılıdır... 37

39 Osman Türkay Mənsuriyyənin zəfər sədaları altında kosmik düzənin açdığı və işıqlandırdığı yolla yenidən yerüzünə qayıdan şair Gör necə doğmaqda yeni sistemlərin / yeni dünyaların aydınlıqları / aç köksünü azadlığa / yürü içinə, içinə Günəşin / Marks / Lenin / Darvin / qoyuldu tozlu rəflərinə zamanın / Hitler / Mussolini / Stalin / Berlin divarı / ve Todor Jivkov kimi bir çox / zalım / yıxılıb can verdi tarixin zibil qabında... misralarında artıq bütün...izmli ideologiyaların tarixə gömüldüyü, on milyard gözün də buna şahid olduğu xəbərini verir. Yəni bu misralarda ölməz Dədə Qorqud kitabımızdakı Çıxan can geri gəlməz! həqiqətinin də hayqırışı var. Maraqlıdır ki aç köksünü azadlığa / yürü içinə, içinə Günəşin / Marks / Lenin / Darvin / qoyuldu tozlu rəflərinə zamanın deyən Osman Türkay sanki köksünü rüzgârlara açan darvinist Türk şairi Nazim Hikmət in Marks, Lenin sevgisinə cavab olaraq artıq onların zamanının keçdiyini kommunist şairin yadına salır. 16 Bu misralardan sonrakı bölümlər ölümcül fırtınalardan qurtulan və tərtəmiz səma altındakı üfüq xəttinədək uzanan sakit sularda üzməyə başlayan bir gəmini xatırladır. Şair özünü bu ağlasığmaz işləri həyata keçirən, beş milyard köksü, başı, ürəyi; on milyard əli, ayağı, gözü, qulağı səfərbər edən əfsanəvi komandir, gəmisini fırtınalardan xilas edən qorxmaz bir kapitan kimi təsəvvür edir. İndi əsas məsələ əldə edilmiş bu qələbəni əbədi olaraq saxlamaq, bu fırlanan dünya nın 16 O. Türkayın Nazim Hikmətə qarşı çox maraqlı, tənqidi, bir az da qısqanc münasibəti üçün Türkayın İngiltərədə türk ədəbiyyatı çalışmaları əsərinə baxın. (Osman Türkay. Edebiyat, Eleştiri ve Dil Üstüne Düşünceler. Lefkoşa, 1993, s ) 38

40 Ay üçün rekviyem (B. Vahabzadə) öz oxu ətrafındakı dönüşünün, üzən gəminin bundan sonrakı hərəkətinin təhlükəsizliyini təmin etməkdir... Əslində bir uzay şairi olan Türkay bu beş milyard köksü, başı, ürəyi, dili; on milyard əli, ayağı, gözü, qulağı olan insanları neçə min millətə, irqə, xalqa bölməz; onların hamısını kapitanı olduğu gəminin yolçuları və möhtəşəm, qurtarıcı bir güc olaraq bir-biri ilə bərabər hüquqlu insanların dağı yerindən oynadan bir bütünü, zərbi kərən sındıran bir topluluğu kimi görər. Uzay şairi üçün bu topluluq daha evrənsəl, daha beynəlmiləldir. Burada yetmiş iki millətə eyni gözlə baxan Yunusun səsi də eşidilir Dəniz deyil, irmaq deyil, su deyil / Tarixin özüdür içimizdən bu axan / Zaman durmaz, amma yığılır, önünə sədd çəkildimi / Sonra səddini yıxaraq axar daha sürətli / durmuş, yığışmış, dəniz olmuş damlaları / Tarixin axışıdır bu, kimsə durdura bilməz misralarında Necip Fazıl Kısakürek in ölməz Sakarya Türküsündəki Her şey akar, su, tarih, yıldız, insan ve fikir sözlərinin səsini eşidirik... Türkayın misralarında zamanın (mücərrədin, soyutun) müşəxxəsləşdirilməsi (konkretləşdirilməsi, somutlaşdırılması), gözlə görünən bir hala gətirilməsi kimi materialist bir yanaşma ilə birlikdə bu bölünmüş zamanın parçalarını da tək-tək görmək mümkündür. Şairin durmuş, yığışmış, dəniz olmuş damlaları misrası durğunluq ( zastoy ) illərini gözlərimizin önünə gətirir. Səddini yıxaraq daha sürətli axmağa və qabağına keçəni sürükləyib aparmağa başlayan zaman isə artıq aşkarlıq, yenidənqurma ( perestroyka ) illəridir cı illər haqqındakı ən başarılı yozumlardan biri, şübhə- 39

41 Osman Türkay siz ki, Türkayın bu misralarıdır. Şairin Bir Barış Hərəkatı yayılmaqda yer kürəsinə / Sənin özləmindir, mənim özləmimdir, onun özləmidir misraları isə bir tərəfdən şairin 1974-cü ildə Kıbrıs Türklərini ölümdən qurtaran və müstəqilliyə qovuşduran Mutlu Barış Hərəkatını və yenidənqurma illərində başlayan imperiyaların dağılmaları prosesini alqışladığını göstərir, Bulud Qaraçorlu Səhəndin ustad Şəhriyara yazdığı ümid dolu... Şairim, yubanma, yoldadır karvan, / Qulaq as, dünyada gör bir nə səsdir. / Bağrını sıxmasın atılan toplar, / Qırılan zəncirdir, sınan qəfəsdir! misralarını yada salırsa digər tərəfdən də hər kəsin özlüyündə mən, sən, o yəni biz olduğu həqiqətini ortaya qoyur. Türkayın bu misraları ayrıca Hüseyn Cavidin ölməz Kəssə hər kim tökülən qan izini / Qurtaran dahi odur yer üzünü! həqiqətini də xatirimizə gətirir. Şeirin dördüncü hissəsində şair dünyanı boşluqda dönən bir mavi topa; beş milyard insanı ilə hərəkət edən təbii kosmik bir gəmiyə bənzədir. Kosmos şairi özünü bu kosmik gəminin yolçuları olan digər yolçulardan ayırmaz və əslində hamının uzaylı olduğunu söylər [Xatırladaq ki XIV-XV əsrin böyük şairi Nəsimi Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, / Aldanma anın alına andan həzər eylə... ; Osman Türkayın müasiri olan çağdaş şairimiz Vaqif Səmədoğlu isə Saxlayın yer kürəsini, / Enmək istəyirəm... misralarını deməklə əslində dünyanın kosmik ya da qeyri-kosmik bir gəmi olduğunu ondan əvvəl dilə gətirmişdilər]. Şairin istəyi hər kəsin, bu yolçu-lardan hər birinin bu danılmaz həqiqətin fərqinə varmasıdır. Hər kəsin kosmoslu olduğu bu yer üzündə dünya adlı kosmik gəminin kapitanı olan şair Bütün saylara meydan oxuyan / 40

42 Ay üçün rekviyem Bu qədər göy cismini / Bu qədər bilinməyən adı / Haralarasa yönəldən kim / Bu aləmi əhatə edən sonsuzluqları / Bir damla su kimi içinə alan / Qalaktikaların harmoniyasını / və sürətini / Heç çaşmadan idarə edən kim? misralarıyla bütün aləmlərin rəbbi olan Allahı arayır, zikr edir və onu ən böyük kapitan hesab edir. Uzay şairi Türkayın Allah arayışı orijinal, sadəcə İslam dini ilə məhdudlaşmayan, içində başqa dinlərə, inanclara ait elementlərin də olduğu bir arayışdır... O. Türkay bu yönü ilə daha çox çoxdinli Aytmatova bənzəyir... Beşbarmaq dağı melodiyaları şairin ətəklərində doğulub-böyüdüyü Kıbrıs adasındakı Beşbarmaq dağlarına yazdığı şeirdir. Təşxis (kişiləşdirmə) ədəbi sənətindən istifadə edilərək yazılan bu şeir bizim ağlımıza Şəhriyarın Heydərbabasını, Səməd Vurğunun Göyəzənini də, Bulud Qaraçorlunun Səhəndini, Həsən Məcidzadənin Savalanını da, Məmməd Arazın Salvartısını, Əli Göydağlının Gəmiqayasını, Göydağını da, Ali Akarın Yıldız dağını, Rəsul Həmzətovun heyranı olduğu Dağıstan dağlarını da... gətirə bilər. Əslində üzünü dağa tutaraq şeir söyləmək, yalvarmaq, yardım istəmək, duyğularını ifadə etmək, dərdləşmək... gələnəyi, bəlkə, ilk örnəklərini gördüyümüz Dədə Qorqud kitabımızdan da qədimdir. İngiltərədə, Thamesdə (Taymisda) yaşayan Osman Türkay da bu doğma dağın ayrılığı, həsrəti içindədir və bu ayrılıq şairi hardasa intihara qədər gətirir: Özümü boşluqlara buraxıb hayqırmaq keçir içimdən / Beşbarmaq! Beşbarmaq! / Beşbarmaq! / Әtdən necə ayrılar dırnaq! Şairin vətən həsrəti bu şeirdə hakim olan duyğudur: Burnumda göynəyir artıq Kıbrısım / Burnumda göynəyir cırtdan Beşbarmaq / Su / Ağac / Qaya / Torpaq deyən 41

43 Osman Türkay şair Beşbarmaq dağlarına təkcə duyğuları ilə deyil, iti ağlı, tarix bilinci, müasir dünyanın siyasi mənzərəsi çərçivəsində də baxır. Nəticə: Osman Türkay özünün uzay şairi olduğunu iddia etdiyi qədər yer üzündə yaşayan bütün insanların da əslində uzaylı, kosmoslu olduğunu iddia edir. (Yəni bu mənada Türkay özünü dünyadan, dünyadakı insanlardan ayırmır). Bu uzay Günəşin peyki olan Dünyadır. Dünyanı içində olan hər şeyi ilə böyük bir gəmiyə (xatırlayaq ki, Nuhun gəmisində də hər şeydən ən az bir nümunə vardı...) bənzədən şair, yolçusu olduğumuz bu gəminin təhlükəsizliyinə hamının bütün sərnişinlərin- cavabdeh olduğunu xatırladır. Gəminin hər hansı bir yerində bir təhlükə, xoşagəlməz vəziyyət varsa, bu durum gec-tez hamıya, bütün yolçulara təsir edəcəkdir. Şair dünyada olub-bitəni daha yaxşı görə və anlaya bilmək üçün kosmosa çıxaraq əslində məkan və zaman məsafəsinə çəkilir, çəkisizləşir... Amma bu çəkilmə və çəkisizləşmə onu dünyadan, dünyalılardan qoparmaz, onun məncilliyini, eqoizmini, ya da üşütüklüyünü göstərməz. Hətta bu təcrid ya da özünütəcrid onu Türk dünyasından belə ayrı salmaz... Biz burada Kıbrıs Türk şairi Osman Türkayın Türk dünyasının önəmli şairlərindən biri olduğunu -onun yaradıcılığının son dönəminə aid poetik nümunələrdən və Elmira Fikrətqızının Azərbaycan Türkcəsində hazırladığı kitabdakı şeirlərindən hərəkətlə- daha çox Azərbaycan və Türkiyə şairləri ilə qarşılaşdıraraq ortaya qoymağa çalışdıq. Bu səthi qarşılaşdırmalar şairin poetik yaddaşında Türk tarix, düşüncə, mədə- 42

44 Ay üçün rekviyem niyyət, ədəbiyyat... sisteminin hakim olduğunu göstərdi. Yunus Əmrə, Füzuli, Çingiz Aytmatov, Səməd Vurğun, Şəhriyar, Ahmet Hamdi Tanpınar, Rəsul Rza, Nəcip Fazıl Kısakürək, Nazim Hikmət, Bəxtiyar Vahabzadə, Ramiz Rövşən, Rafael Sibat, Vaqif Cəbrayılzadə Bayatlı Önər... kimi böyük söz ustalarımızın əsərləri ilə Osman Türkay şeirləri arasındakı poetik yaddaş, düşüncə, hətta bəzən də ifadə paralelliyi Türk dünyasının fərqli coğrafiyalarında yaşayıb bir-birlərindən çox da xəbərdar olmayan klassik və müasir söz ustalarının bu poetik münasibətlərinin ədəbi əlaqələrlə məhdudlaşmadığını açıq bir şəkildə göstərməkdədir. Qarşılaşdırmaların daha fərqli coğrafiya və platformalarda davam etdirilməsi daha maraqlı nəticələr əldə etməyimizə səbəb olacaqdır. Elmira Fikrətqızının Azərbaycan oxucuları üçün hazırladığı bu kitab Kıbrısın təkcə siyasi-coğrafi mənada deyil, tarixipoetik düşüncə mənasında da bizə yabançı olmadığını göstərir. Üstəlik bu torpağın yetişdirdiyi Nobel Mükafatına iki dəfə namizəd göstərilən bir şairinin heç bir məkan və zaman qəliblərinə boyun əyməyərək onları aşdığını, dünya səviyyəsində bir söz ustası olaraq qəbul edildiyini əyani nümunələrlə sübut edir. Osman Türkayın bir kosmos şairi olması və dünyada baş verən (ya da baş verəcək) olaylara fərqli, orijinal münasibəti də onun Elmira xanım tərəfindən Azərbaycan Türkcəsinə çevrilən şeirlərində yazıldığı dildəki qədər anlaşılır. Elmira Məmmədovanın diqqətliliyi, dillərə hakimiyyəti, hisslərinin güclülüyü və xüsusilə də yaxşı mənada inadçılığı düşüncə, üslub və dil yönündən olduqca ağır olan Osman 43

45 Osman Türkay Türkay şeirinin müqavimətini qırmış, onu Azərbaycan oxucusu üçün bir qıfılbənd olmaqdan qurtarmışdır. Elmira xanımın hazırladığı bu kitab təxminən on il əvvəl dünyasını dəyişərkən son nəfəsində yenə qayıdacağam deyən mərhum Osman Türkayın haqlı olduğunu göstərdi... Ay üçün rekviyem kitabının Azərbaycan ədəbi və elmi ictimaiyyəti üçün xeyirli olmasını diləyir, dəyərli məsləkdaşım Elmira xanımı təbrik edirəm. Hörmətlə, f.e.n. Nazim Muradov Lefke Avropa Universiteti 17 avqust 2010 Gemikonağı - Lefke (Kıbrıs) 44

46 Ay üçün rekviyem B i s m i l l a h Bu gecə yuxuma girdi Hər səhər yeni doğan günəş. Bu gecə günəşdən qopdu bir ayrı dünya, Bu gecə fəzaya fırladıldı yepyeni bir ay. Bu gecə kainatda bir başqa sürət var, Torpaqda fəza, fəzada atəş, atəşdə ulduz var. Bu gecə boşluqda Sputnik uçar, Bu gecə buradan Exploler qalxar, Peyklər uçar. Bu gecə dəmir səsli bir bismillah la vurdu saat Bu gecə bu bismillah ilə çağırdı qələm: Əsirgəyən, bağışlayan Tanrı adıyla Qalxdım yataqdan. Nə şərəf, nə şöhrət, nə şan, Bismillah-bismillah böyüdü qafam. Nə bulud, nə üfüq, nə ulduz, Bismillah-bismillah gərnəşdi axşam. Nə sinir, nə bazu, nə sümük, nə qan, Bismillah-bismillah uzandı qollarım, ayaqlarım, Ağzım, gözlərim, qulaqlarım, Alıcı-verici cihazlarım. 45

47 Osman Türkay Bismillah-bismillah, özbaşına Tək-tənha. Əsirgəyən, bağışlayan Tanrı adıyla Baş qoyub Kəhkəşana yatıram. Əsirgəyən, bağışlayan Tanrı adıyla Fəzalılara misralar satıram Və sizi anladıram. Əsirgəyən, bağışlayan Tanrı adıyla Yer üzünə günəşdən baxıram Və ulduzları bir salxım üzüm kimi qoparıb Şarlatanların başına atıram. 46

48 Ö m r ü m ü n d a ğ l a r ı n d a Ay üçün rekviyem Köhnə bir kənd evində doğuldum Yaddaşım yaxşı olmağına yaxşı deyil, amma Dünyaya necə gəldiyimi xatırlayıb Anlatmaq istəyirəm sizlərə. Evimiz səkkiz otaqlı bir evdi: Önündə böyük bir portağal bağçası, Alça, əncir, tut ağacları, Bir də yasəmən çardağı vardı. Ardından yol keçərdi, Yolun sol kənarından sular axardı, Çəhrayı qaysı çiçəkləri Bananlar hışır hışır Badam budaqları dama boylanardı. Mən doğulan il Atatürk Qastamonuda şapka geymişdi. Mən doğulan il Eynşteyn atom formulunu düşünürdü. Mən doğulan il T.S.Eliot ingilis vətəndaşı olmuşdu. Mən doğulan il Bəhlul Hüseyn ilə Dilli Raziqə evlənmişdi. 47

49 Osman Türkay Mən doğulan il Qış ağır gəlmişdi, Külək pəncərələri qırmışdı. Bunlar ilk xatirələrimdir, Daha sonra nələr olmadı, nələr... Bir gün dəniz coşacaq Dünya da batmadı, amma Bir başqa gün Dilli Raziqənin Qəribə məxluq doğduğunu dedilər, Dəccaldır deyə qohum-qonşu üzüldülər. Dəniz durduğu yerdə qıpırdamadı, Dünya da batmadı, amma Dilli Raziqəni bir axşam gənclər Qaçırdılar, dağa apardılar. Mən yupyumru bir körpə Gündə bir buğda dənəsi böyüyürdüm. Atam qırxında xəstə solğun Yataqda günü-gündən daha kiçilirdi. Artıq nə tarla, nə çubuq, Nə bağça, nə ağac, nə su, Nə tarlalar dolusu sarılıq duyğusu. Nə ev, nə eşik, nə coluq-cocuq Harda o torpağı titrədən ayaq O tütək nəğməsi, o sərt dodaq? 48

50 Ay üçün rekviyem O torpağa toxum, qadına altun saçan əllər, İçilən içkilər, yeyilən məzələr, O sabahlara qədər çalınan davul Və oyunlar sonrası oynanan oyun? Durnalarla birlikdə uçub getdi ömür İşığa doymayan çiçəklərdə Göründü ölüm. Bunlar ilk acılarımdır Daha sonra nələr çəkmədim, nələr... Bir axşam ulduzlar yerə endilər, Fəzilə ablamı tellədilər, Yeddi qat göy üzünə çəkdilər. Ən sonunda anamı Alıb getdilər pərilər. Günlər nə rahat keçər uşaqlığın süd mavi bağçasında Səsin şaqraq, qəlbin sımsıcaq, bənizin uçuq Səndinmi düzlərdə bənövşə yığan çocuq? Səndinmi oynayan bapbalaca bəbəklərlə Güldən-gülə qonan kəpənəklərlə?.. Yellə bu budağı yellə, Ağaclar yellənir yelləncəklərlə, Taxtalar oynar Taxtarəvanlarla Təkərsiz daşıma vasitəsi 49

51 Osman Türkay Söyləyin mən sizə nə etdim, quşlar, Mən sizə nə etdim, haylaz 18 çiçəklər, Səni gidi pərilər, cinlər, mələklər, Alıb hansı ölkələrə apardınız Anamla atamı, Gənc qızlıq çağında böyük bacımı? Mən sizə nə etdim, göylər, Mən sənə nə etdim, torpaq, Mən belə üzgün Siz belə alçaq!.. Söyləyin, məndən nədir istədiyiniz? Söyləyin, kök çürüsə, nə qalar gövdədə? Bir neçə tumurcuq, Bir ovuc yarpağıq təzə... Söyləyin, nədir, qayəniz, arzunuz, diləyiniz? Söyləyin, necədir, varlıqla yoxluq fəlsəfəniz? Qəhqəhələriniz gur, Köksünüz geniş... Səs yox, səmir yox, Ölümdə umulan ahəng yox, Qabaqlar sallanır qovaqlarda, Asma var, həvəng 19 yox. 18 Yaramaz 19 Bir ipə və ya çubuğa keçirilmiş, düzülmüş və ya bir-birinə bağlanmış təzə meyvə və tərəvəz üçün bağ (ip) 50

52 Ay üçün rekviyem Kölgələr gəzişir sərvlərdə, Kölgələr qoxlamaz nərgizləri, Kölgələr tanımaz günorta yelini, Kölgələr görməz cansız daşları, Kölgələr nə bilsin yaşayanları? Qoy yaşıllaşsın çəmənlər, Çatlasın saysız toxumlar Almanın qoxusu, əncirin dadı, Üzümün doşabı, nar çiçəyinin alı, Hələ qara tutun balı, İstər Ozanköydə 20, istər Nyu-Yorkda olsun Kölgələr tanımaz belə bunları. Unudacağam unudacağam hər şeyi, Və palanlayıb burnu qara eşşəyi, Çöldə gəzəcəyəm, Sahilə enəcəyəm. Şıkıdam şık, Şık-şık İplik bir az qarışıq! Şıkıdam şık, Tık-tık, Bir əldən bir ələ uçacaq məkik. 20 Quzey Kıbrısda Osman Türkayın doğulduğu kənd 51

53 Osman Türkay Üzlər bu gün niyə belə aydınlıq, Quşlar bu qədər şaqraq, Niyə titrəyir pəncərədə şüşə? Dəzgah toxuyur həyətdə Kiçik bacım. Bir titrək səs dolar qulaqlarıma Nənə, nə dedin, anlamadım? Bibi, adına toxuduğun ipək köynəyi unutma! Üzlər ipək böcəyi kimi Yunlar ipək-ipək... Əyirin, əyirin, gün işıqlarını saçlarınızda, Əyirin, əyirin, yun işıqlarını saçlarınızda, İllər əriyib dönür barmaqlarınızda Gənc qızlıq türküləriniz dodaqlarınızda... Könlümüz pambıq - pambıq, yumşaq Saçınız, başınız ağ. Əyirin, əyirin, gün işıqlarını saçlarınızda, Əyirin, əyirin, yun işıqlarını saçlarınızda. Gün əyirməklə keçər, Yun əyirməklə keçər, Əyirin, əyirin, üzlərinizdəki qırışıqları, Əyirin işıqları, əyirin işıqları... 52

54 Şair çocuğun səhər duası Ay üçün rekviyem Tanrım, nə olar, beləcə hər gün Göy üzü masmavi, Hava imisti olsun. Beşbarmaq dağlarının o üzündən Günəş evimizə anam kimi doğsun. Məsud sevinclərlə dodaqlarımız Öpsün işıqda titrəşən çiçəkləri Yun əyirsin nənələr, Əmzirsin nurtopu körpələrini analar. Qağayılar yelləsin beşikləri. Tanrım, nə olar, ağlımız Küçədə sərsəri köpək daşlamasın Su kimi bilək dərslərimizi, Müəllim bir gün də Dərsə şapalaqla başlamasın. Tanrım, nə olar, ay-ulduzun Kölgəsində azad, Xoşbəxt yaşayaq bir ömür boyunca. Toroslardan əsən yeldə olsun Ana südümüz. Tanrım, nə olar, şəkli olsun Gülsün də bu gün Bizə sərt baxmasın Atatürkümüz. Tanrım, nə olar, bir ömür boyu Ürək dağlayan nəğmələr 53

55 Osman Türkay Oxusun çobanlarımız, Unudulsun tarla-tarla cücərən acılarımız. Elə hey oynaqlasın, halay çəksin oğlaqlar, Tütək çalsın quzularımız. Tanrım, nə olar, eşşək gülsün, At gülsün Obada inək, dənizdə balıq, Kəklikdə qanad gülsün. Günəşdən yarılan narlara inad Süd əmən sıpamın ağzından belə Dişli bir qəhqəhə tökülsün. Tanrım, nə olar, ulu aydınlıqlarla Uçurt bizi iri çiçəklərin könlünə qəmsiz, Dağdan-dağa sovrulsun kəpənək tozlarımız. Anaş toyuqlar açsın qapımızı, Zəngli saat kimi vaxtında ötsün Yuxu sərsəmi xoruzlarımız. Qu-qu deyə səslənsin göyərçinlər, Uça bilsin göylərdə qumrular, Gözəl nəğmələr söyləsin sağsağanlar Və bizi qorxutmasın Tuneldən qatar çıxarcasına Yuvasından önümüzə dəvətsiz çıxan Sərsəri qara ilan. 54

56 Ay üçün rekviyem İ l d ə n-i l ə Solan çiçəklərə hey həzin-həzin Baxaraq könlümə xülya aradım. Ardına qoşulub məchul bir izin Titrəyə-titrəyə atdım bir addım. Busələr sunaraq batan günümə, Doğan günlərimdən vəfa gözlədim. Macəra dalınca qaçan könlümə Duyduğum sevgidən cəfa eklədim 21. Vururkən nəbzində naz və niyazı Nazlı qönçələrə arxamı döndüm. Qürbətdə keçirdim baharı, yazı, Könlümdə açanı könlümə gömdüm. Saflıq qaynağı sevimli bəbək, Könlümə daimi yardır zənn etdim, Bir ildən bir ilə tumurcuq çiçək Nə çarə, ömrümdən ərməğan etdim. Yaşadım yaşamaq nədir bilməzkən Sehrli ahənglə coşub çağladım. O şirin röyadan qalxdım çox erkən, Yaşamaq ölməkdən zordur, anladım. 21 əlavə etdim 55

57 Osman Türkay A y n a d a g ö r d ü y ü m k i m i - Ozanın öz portreti - Gün olar gələr mavi bir duman kimi yayılar, Gün olar bir dağın kölgəsi kimi uzanar Səhərlər kimsəsiz və quraq düzənliklərə... Gün olar bir axşam qaranlığıdır bilinməyən dənizlərdə Genişləyər, genişləyər Və kim bilir neçə göy boşluğunu doldurar Hər dəfə baxdıqda çeşidli bucaqlardan təəssüratlar yaradan Yalnız aynada görə bildiyim bu mənasız üz. Mənasız dedim, mənanın nə olduğunu bilmədən Hansı sis, hansı kölgə, hansı axşam qaranlığı, Hansı təəssüratlar bu cür konkret və gerçəkdir ki, Sadə bir insan üzünün saçdığı alovlardan Əriməyə başlar ən sərt dəmir yatağı? Yeddi qitəyə ayrılmış bir dünyanı xatırladar Bu yorğun və çəlimsiz üz. Azca iti bir çənə, yanaqlar tam simmetrik... Bir meydan oxuması var alt dodağın üst dodağa Bomboş bir dilim-ayı xatırladar bığ yerləri, Qulaqlar bir-birinin bənzəri iki akustik Getdikcə genişləyən alında doğuşdan mənasız xəttlər... 56

58 Ay üçün rekviyem Bəs o yorğun gözlər? Gözlər ki əşyaya dərindən baxan İki təbii cihaz: Biri elektron mikroskop, o birisi radioteleskop. Hey o gözlər və alın xətləri qorxutdu məni, Hər dəfə baxdıqda maddəni bir başqa baxımdan gördüm. O bir-biriylə zidd olan, bir-birinə meydan oxuyan gözlərdə Şifrələrini çözərək kitablar dolusu məna çıxardım. Heç dəyişməyən və sanki daş qələmlə Qranit qayalara çəkilən yollar və yönlər kimi Anlaşılmaz, dərininə enilməz alın xətləri. Anidən bir işıqlanma vəziyyəti O yorğun gözlər necə də əks etdirmədə Ruhun dərinliyində partlayan vulkanları... Çağların söndürə bilmədiyi, çağlara hakim atəşlər Alovlandırar iç mənliyini alov saçan sobalarım Ürəyi necə güm-güm vurur nişan aldığı Təbiət içi və təbiət xarici bütün hədəfləri. Düşüncənin göy dərələri, coşğuların ulduz komaları Açılır sanaram sirləri, bütün sirri kainatların Möhürlənmiş, yazarkən heç danışmayan, dodaqlarından... Baxdıqca aynaya, əks olunan bir obraz ovsunlayar məni Gördüyüm mənim üzüm deyil, mən başqa, o başqa. Gördüyüm kosmik bir üzdür bir milyon işıq ili kənarda Bir şeiri zümzümə edər səssizcə onu dinləyən ulduzlara. Ruhu yanır, bəlkə də sızlayır öz türküsünün ağrısından 57

59 Osman Türkay Yenidən işə salıb iç dünyasının dinamiklərini, Baxarsan insanın öz qardaşı olar, tanrıların ən yaxın dostu Və beləcə ulduzların titrəşən işıqları Əks olunar sirli sözləri indi Ağdənizdən Bir azdan gələcəyin riyaziyyatından. Dayanaram boy aynasının qarşısında tüklərim ürpərərək Bu cılız bədən üzərində saz bənizli solğun üz Qarşı-qarşıya gəlmişcəsinə duyğunun bir qatında narı-beyza 22 ilə Sirli südünü nehrədə çalxalarkən Kosmik Ananın Yeni dünyalar tapıb çıxarar içdənizlərinin girdablarından, Polad kimi əyilməz, hökm edilməz mənliyinin Müqəddəs missiyasına elə inanmış görünür ki, gözləri İnsanca bir baxışla salamlarkən fəzavi sevgi və ümidi Yer kürəsinin bir faciəsinə səhnə edər ürəyini. Kosmik ölçüdə bir əks-səda və zəncirvari reaksiyalar Bir əks-səda ki duyğuda türk, mənada tam insan Sözlər yetmir coşğularını əks etdirməyə... Sonra çıxıb izlənildiyi aynanın içindən O qəribə və bulud-bulud dağılan üz mənə deyər ki: "Zaman və gözəllik məndən bir yeni çağa hamilə Mən başqa, sən başqa, bundan sənə nə?!" 22 Ağ alov 58

60 Ay üçün rekviyem Dank deyə başıma vuran çəkic deyil, bir gerçək! Bu qədər birlikdə yaşadıq, birlikdə saç-baş ağartdıq, Doğrusu nə mən onu anladım, nə də o məni, Çünki tanımaq istəmədi, tək hökm etdi mənə Ardımdan gəldi, buraxmadı heç kölgəmi. Son dəfə onu xəbərdar etdim bu gün Ağladı və ağlatdı məni, elə dərin İkimiz bir olsaq da, o mənim yalnız görüntümdür, Nə qədər uzun olsa da, söz keçirə bilərmi Kölgə onu yaradan dağa? Dedim ki: "Bir az məntiqli ol, anlayış göstər! Burax məni dünyada, sən yenə gir aynaya, əks etdir məni Mənəm burada, sənin oradadır, orda qalacaq yerin!" 59

61 Osman Türkay A s i y a n ı n s ı z l a y a n r u h u Geniş qanadlı uçuşlarda Asiyanın müqəddəs və ağrıyan ruhu Doldu ruhuma. Asiya - bütün insan soylarını Əmzirən ana. Sorğuya çəkirəm onun xırçın ruhunu, Mənim beynimi, Anlayıram onun dişi toprağını, Mənim Altaylarla Tanrı dağlarımı. Önümdə axıb gedən işıq Bələdçimdir qaranlıq göy boşluğunda Demək ki, yolumuz çox uzundur. Kim, nə vaxt, Gətirib məni qondurub bu dağlara? İçində şəhərlər olmalı Abadca. Zahiri görünsə də, saysız mağara Türk türkmən, Qazax qıpçaq, Özbək tatar 60

62 Ay üçün rekviyem Bütün soylarım buradan yayıldı Yer kürəsinə. Bura bir dayanacaqmış; Ana başqa, Asiya anaların anası. Bir gün dünya yıxılsa, Çöksə Asiya, Əski atalar gələcək, Bizi yenə gətirəcək buraya. Milyonlarca il, Bilinən və bilinməyən tarix Təkrarlanmış alın yazısını Bundan necə qaçılır?! Göylərin ulu qapıları Bu qocaman torpaq parçasından Sonsuzluğa Neçə açılır? Sordum onun qranit məntiqinə. Uyurkən o isti ana qucağında Seyr etməkdən niyə doyammadım? Görkəminə Yoxsulluğa meydan oxuyan Qüruruna, şərəfinə! 61

63 Osman Türkay Dedim: Sonsuzluğun harada, Hansı üfüqdə bitər? Dedi: Bağrımda dünyalar var Uşaqlarım gələr və gedər! Sən də oğullarımdan biri İnan ki, alın yazında Kimliyinin baş hərfində Mən varam, sonsuzadək mən olacağam; Kök bayrağın, toqan elin, ana dilin. 62

64 Ay üçün rekviyem T o r o s l a r l a b a x ı ş Gördüm yenə bu sabah onun məğrur başını, Boşaltdım həyəcanla gözlərimin yaşını. Daldım ənginlərinə yaşaran gözlərimlə, Səfər etdim tarixə şahə qalxan hisslərimlə. Aslan atalarıma öndər Bozqurdu gördüm, Mənqibələr diyarı bölünməz yurdu gördüm. Asiyadan Avropaya axan süvarilər Atilla ordusuna əmr verdi: İrəli! Gözümdə canlanan canlı tarixi gördüm, Bizansı parçalayan şanlı Fatehi gördüm. Gördüm o Alparslanın Malazgirddə müzəffər Ordusunun başında qazanırkən bir zəfər. Gördüm şanlı Barbaros, Turqut, Murad rəisi Yüksələn dalğaların nəydi bu böyük yası? Torpağının altında səssiz yatanı gördüm, ATAMI qucaqlayan gözəl vətəni gördüm. 63

65 Osman Türkay Mohacdan, Çaldırandan, Krımla Qafqazlardan, Ən son Anafartalar, Afyon və Sakaryadan Qağayılar!.. Qanad verin uçum mən də oraya, Gözəl bir çələng qoyum o qəhrəman Bozqurda. Dava olsun bağrımda açılan dərin yara, Dalğalar, aparın məni istədiyim diyara. 64

66 Ay üçün rekviyem B a d a m Ç i ç ə y i Müjdə! Gəldi bizim kəndə də bahar, Bağçalarda alov, çiçək açdı nar. Ruhum bir sevgiyə durmadan qanar, Xülyamı süslərkən badam çiçəyi. Ovalar büründü ən munis rəngə, Arzular qanımda başladı cəngə. Gəl badam çiçəyi, uy bu ahəngə, Könlü tel-tel sarsın sevgi ipəyi. Kəpənək uçuşur qanadında naz, Ağaclar xülyalı, sular nəğməsaz, Dərin yuxularım çəhrayı və bəyaz, Röyamda gülərkən badam çiçəyi. Qarışqa ovunda, arı çiçəkdə, Aşiqin məst olmuş indi döşəkdə, Gəl badam çiçəyi sən sürmə çək də Gözlərinlə görüm əsl gerçəyi Bənövşə qoxuyur içdiyim sular, Bəyaz qanadlarla uçar yuxular, Bağçamdan keçər eşqə yolçular, Bağ-bağça uçarkən badam çiçəyi. 65

67 Osman Türkay Baharın qoynunda gözəldir həyat, Sirrindən nə isə hiss etdiyim vaxt, Gəl badam çiçəyi, sən mənə anlat, Səninlə sevim o saf bəbəyi 66

68 Ay üçün rekviyem C a n a n Bir candı, göynər sevgisi canda Ulduzlara sordum ki o anda: Canan kimi can varmı cahanda? Ömrümdə o, bir nur idi, məncə, Əndam uzun, ləbləri incə, Yandım daha min kərə görüncə! Xəyal kimi bir aləm idi şəkli, Röya kimi ahəngli və rəngli, Bir çöhrə ki ulduzla bəzəkli Cənnət kimi bir yer idi yurdum, Həzzində hər an vüsləti duydum, İllərdir o yuxuyla uyurdum! Bir daşmı ki, sirri nəyində? Qəlbsiz demərəm, duyğusu zində, Bildim nələr ağlardı səsində Sevdan yeni bir təzə çiçəkdir, Könlümdə coşan nəğmə ki təkdir: Ömrüm boyunca davam edəcəkdir! 67

69 Osman Türkay Hər yerdə bir ümman, nə çınqıl, nə qum, Sarsılmış üfüqlər, yenə noldum? Tüğyan edir hər bir şeyə ruhum. Dünyada nə qürbət, nə də hicran, Bir başqa məzarmış kimi nisyan 23 Öldükcə ölür get-gedə insan. Əflak 24 Bir ölüm məhşəri hər yer, Birdən-birə ruhumsa mükəddər 25, Solmuş son işıqlarla bərabər Zülmət ki boşandıqca səmadan, Ruhum kimi inlərdi xiyaban: Canan Canan Canan! Unutqanlıq (bəzən bəzmi-ələstdə verilən vədin unutqanlığı ilə də izah olunur) 24 Fələklər 25 Kədərli 68

70 A y l a d ə r d l ə ş m ə (M e h t a b l a b i r h ə s b i-h a l) Ay üçün rekviyem Hər dəm söz açıldıqca gəlib yer ilə yardan, Bəhs etmək ömürdür yaşanan anılardan. Asudə bir aləmdə keçən dəmlərimizlə, Qaldıq neçə gün baş-başa dağlarla, dənizlə Zümrüd ilə yaquta bəzənmiş o yamaclar, Boydan-boya salxımlı çiçəklərlə ağaclar Bir bitməyəcək yuxuya dalmış kimi hər yer Həm neçə gecə mehtabla, o cənnətdə bərabər Röyada və xülyada: xəyal qurmada birdik, Bağ-bağça gəzərdik, danışırdıq, sevişirdik Siması bir axşam xam ipək sapsarı tərdi, Sevda dedi, bilməm ki, şikayətmi edirdi?! Hüsnüylə sarıb göyləri bir şirin fərahlıq, Rəbbim, hələ ruhum da sərinlər, dedim artıq. Həmdərddi, yürür birlikdə rüzgar kimi hürdük, Şamlıqda bulaqdan həm içir, həm gülüşürdük. 69

71 Osman Türkay Könlündə ələmdən yana bilməm ki, nə vardı? Gözlər ki nehir-irmaq kimi dolduqca daşardı Tək qəlbmiyik, ah! Bənzi və bənzim niyə solğun? Sordum yenə: Göylərdəmi Leyli və Məcnun?! Yaslıydı, düşündüm əzəli matəmi nəydi? Hicran, - dedi, Yarəb, bu nə qorxunc kəliməydi! Hicran, yenə hicran, yenə hər şeydə qaranlıq, İqlimi - İlahidən o bir şehmidir artıq?! Uçsun ki, qürublarda işıq məltəmi fər 26 də, Xülya gecələr sarmaşıq açmış təpələrdə! 26 Parlaqlıq, aydınlıq 70

72 Q i y a m ə t g ü n ü m ü ş a h i d ə ç i l ə r i Ay üçün rekviyem I Dağların qocaman ürəyini, suların gurlayan səsini dinlədilər Necə uzaq dünyalardan iri teleskop gözləriylə işıl-işıl İnsanın ruhunu, özdəyin 27 iç quruluşunu incələdilər. Zəhərin təsiri, sürətin zərər gücü nə? Günəşləri çəkərək altlarına dördnala gedən atlar kimi Baxdılar bir yaradılış prosesində insanın gözlərinə... İki qarşı dünya gördülər. Biri ruhun sonsuzluğu, Digəri zehnin təsnifləyən, daraldan mühakimə qaydası, Sordular: zehnin göyləşməsimi, ruhun buxarlanmasımı bu? Göy sistem demək, buxar dəyişmədə sərhədsizlik Tanrılar da bulud-bulud, duman-dumandı yaddaşlarında İndi dağıldılarmı, nədir ki, göy üzündə bitmir bu səssizlik?! Əyildilər baxdılar. Dedilər: bu gözlərdə atəş var. 27 substansiya 71

73 Osman Türkay II Sonra bir dünyadan bir dünyaya bir işıq əksi Olan anlamları pıçıldadı qulağıma. Bildim Bu son əlamət, tək ayaq üstündə duran Hind Tanrısının yası. Qurtuluş nə, Dharma, tükənib ölməkdə olana? Kainat quruyub, insan boşalıb, təbiət pörsüyən məmə Ki çürüyüb tökülməkdə Atəş tanrısının qurşağına. Yeddi günəş doğulmuş, yeddi qırmızı gözlü canavar, Əmdilər özsuyunu ovaların, dağların, Əmdilər yeddi dənizin suyunu qurutdular. İndi bir qəribə yerdə, bir başqa zamanda, Durdum Qiyamət günümüzün müşahidəçilərini seyr edirəm: Atəşlə suyun, işıqla qaranlığın görüşəcəyi o naməlum məkanda. Düşdü hər yana qaranlıq, Kalki, ya da bir ölümdə qorxu Düzlər göyərdi, Brahma, söylə lotus doğmayacaqmı? III Bax görürəm, gözlərin bağlı qara, qalın bir bezlə, Tir-tir titrəyirsən, səni apardıqları işgəncə zirzəmisində Mən ki səni bütün dünya sanmışdım, gözlə hələ 72

74 Ay üçün rekviyem Mən söyləyəcəyəm, onlar gözünü çözəcəklər, Mənim buyruğumla maskalı yeddi hakim Gövdəni sorğulayacaqlar, ruhunu güllə qabağına qoyacaqlar. Çünki mən istədim də qurudu dünyanın bütün qaynaqları Mən istədim də çoxaldınız milyard-milyard Puldu o oyunun adı, qumar masasında qolunuzu necə bükdüm. Mən ki simvoluydum bütün yer üzü sivilizasiyalarının Yıxım və qıyım gecələrində qan və işgəncə dəlisi vampir. IV Maskalı yeddi hakim, yeddi ölümcül silah örnəyi Dayanıb öz dünyalarındakı müşahidə qüllələrindən Nişan alırlar, əcəba, bu silahlar kimlərin durbinli tüfəngi? Dayanıb, nişan alırlar iki işıq arasındakı qaranlığın üzərindən Qan fışqırır, bu vurulan kim bilir, kimin ürəyi Ki bir anlam vermir dünyayla birlikdə ölən səsindən. Dayanıb nişan alırlar, amma bu silahlar Hey beləmi susub danışacaq? Danışdıqca, əcəba, kimləri atəşlə ittiham edəcəkdir? Sordum: Lotus doğmadan öncə Brahmanın göbəyindən doğacaq dünya nə? Qanın yalvarışı çağlayıb endi ürəyimə... 73

75 Osman Türkay S o d o m-h o m o r r a Qırmızı bir buluda büründü yer üzünə düşən kölgələri, Basdılar çölün qumuna, qulaqları öz planetlərində. Bir yeni dünya yaradacaqdılar, yeni insan soylarını Yerin qızı, göy sivilizasiyası-şüa uca insanları... Lut gölündə buxardır ehtiras, Bir kül rəngi su bütün kainatın gözündə yaş! Alınacaq nə qisas qaldı, nə veriləcək zərər. Lut Atanı düşünməkdəyəm indi; Bir atom sualtı qayığında, döyüş başlıqlı mərmilərdə Sular axıb gedər neçə yönə bu yeraltı çayında. Neçə yönə axar bu sualtı qayıq dağının qranit zirvələri? Nə köpük, nə yosun, nə qaya, nə qum, Bir enişlə neçə açıq dəniz simfoniyası... Atəş daşıyan əllərdə hey atəş yüklü Elm, insan ağlı, ehtiras, qisas, üstünlük duyğusu, Keçici istəklərdə fəlakətlərdə şeytani şüa, Bura da bir şəhərdir, bu evdə də insan yaşar, Axar gedər çılğınlıqlar hər küçədən Bir məntiqin dağından axan düşüncə çayları kimi... Bura da bir şəhər, eşit neçə nəqliyyatın gurultusu Qarışıb yataq otaqlarındakı şəhvətli qışqırıqlara Huşsuz, itik bir inilti... Elmdən hansı sirlərimizi gizlədəcəyik, 74

76 Ay üçün rekviyem Nəyi verəcəyik, verə-verə nəyimiz qaldı? Əgər insan isək, tutulub iki məngənə arasına Durub kişi kimi bir səhər dan üzü öləcəyik! Bura da bir şəhər, burada da bir səma var, Bura da bir günəş sistemində bir planetdir, Burada da cinayət törədilir, cəza çəkilir, Amma cinayət nə, cəza nə? Bir kainatdan bir başqa kainata gələnə, yaşamadan ölənə, Burada da tanrı kim, burada qanunun mənası nə? Burada da çılpaqlıq, qadın, zəhər, çılğınlıq, Açın pəncərənizi, görün, Sizi izləyən buluda bənzər gözləri... Dedim: Dəniz alsın aparsın bizi, Suyun zamanı, kosmosu geniş Bir gəmi kimi alsın aparsın ulduzdan-ulduza, Alsın aparsın yosun bədənimizi, ürəyimizi, gözlərimizi. Ayın şövqünü araşdırsın, gecənin sehrini öyrənsin, Çünki qurumuş duzlu saçların dəniz qoxusunu sevərəm mən. Bədənin ehtiras yumşaqlığını, dişiliyini Gətirər insan soluyuşlarıyla 28 dolu dəniz mehini, Günah dediyimiz o günahkarlıq duyğusu qarışıqlığından... İnsan, göy, hamısı da birdir; Müəyyən bir sivilizasiya səviyyəsində Əldə etdiyi yüksək güc, bitməz qisas! 28 Tənəffüs 75

77 Osman Türkay Qüruru bəsləyəcək yumruq kimi Bir ildırım, bir parlayış, yanğınlar alov-alov Hey divlər kimi kükrəyər bir qasırğanı, Ağzı atəş, nəfəsi ölüm! Ta Sodom və Homorradan bu günə qədər eşidilər nəriltiləri, Bu böyük yanğında alovlanan qandır, neft deyil! Lut dənizinin ağrısı çökmüş Sakit okeanın döyünən ürəyinə, Gedər sadə insan ayaqları günəşin çıxdığı yönə doğru. Gedər sularda ölü ayaqlar Əjdahanın qisası, bir dünyəvi yanğın olan dişləri, Dağ partlaması kimi qabaran hirsi, O dünyalardan nə hünərlər gəldi bilmirikmi? Böyük bir sidr meşəsi kimi Göyə açılıb bütün əllərimiz Xerosimada da yanan biz deyilikmi?! 76

78 A y ü ç ü n r e k v i y e m Ay üçün rekviyem Astronavt Frank Borman onu Ayın orbitinə oturdan kosmik gəminin pəncərəsindən baxaraq yaşlı dünyamızın gəlmiş-keçmiş ozanlarına Ay haqqında bu ağını dedi: "Ay sizin təsvir elədiyiniz Ay deyil: Bəlkə, bir simvol idi o, təəssüf ki, öldü, ya da oralardakı varlıqları ovsunlamaq üçün köçdü bir başqa günəş sisteminə. İndi altımda gips rəngində bir işıq skeleti və kraterlər leşi var. Pozuldu sehr, itdi o obraz." mavicə bir Ağdəniz axşamı hanı ürpərərdi solğun bənizli fəzavi aynalarda dalğın bir göy üzü; bir öpüş bir anı və ulduzların simfoniyası, uşaq gözlərimdə işıl-işıl bir dünya, bir coşğu, bir həsrət, bir gizli bulaq, bulutlu parıltılar boyu genişləyən samanyollarında. ağaclar nə mehriban qollar idi; açılmış yabançı uzaq sahillərdən... 77

79 Osman Türkay süd əmən körpələrin göz yaşlarındakı duz qədər an ulduz dəstələri və bayğın qoxular yağardı. sevilən qadınların ovuclarına ağladıqca gümüş çiçəkli zeytun budaqları ideal aprellərin isti qucağından... çooox uzaqlarda dəniz və göy qatlarına. bakirliyi idimi o göy mavisinin? bir yuxu idimi, bir aldanış bir anı? parıltısında həm necə sovrulardı kosmik saçların və bir ayla sonsuzluğa uzanan bir rəng cizgisində öpərdi necə işıq bədənli alov saçlı göy qızları... bir sismoqraf iynəsiydi sanki ürəyim tərpənməyini görsün ağıl və dərk ölçüsündə zaman ilk məbədinə sehrli mərmər ağlığına qaçardım, ağ tanrıçam dan ulduzundan 78

80 Ay üçün rekviyem taaa Nil sahillərinə. çəhrayı bir bədən, turuncu bir şal doğuşunla sən çağlarıma əzəmətli çəhrayı bir bədən turuncu bir şal... bir xanıməli 29 nərgiz, ya da zanbaq... artıq o içlənişlə 30 doyum olmazdı suların kədərli ağlığına bir çay çağıltısıydı keçmiş zaman bir əks-səda və boşluq... xəstə sevgilərdən xəstə çiçəklər açardı çox rəngli çağların romantik saxsılarında. bir qasırğadır indi gecələrim, günlərim ancaq sürət, dişlərim poladın dişi gözlərim atəşin özü, bir qırmızı heyvan kimiyəm kainatın ortasında. bir kükrəyiş qızğın dəmirdən 29 Çiçək növü 30 Kimsəyə bəlli etmədən bir şeyi özünə dərd etmək, duyğulanmaq 79

81 Osman Türkay qor atəşdən başıboş kimsəsiz... dayan, getmə! bax gəldim ayaq izlərimi naxışlayıram mavi işıqlarımı ürpərən ölgün üzünə. ey qaçışın süd ağı qanadları, göl sahillərində açan anlıq zanbaqlarım. dayan, getmə! hansı günəş sisteminin duyğulu varlıqları süsləyib duracaq o obrazı şeirin məxsus rəngiylə?! dayan, getmə! xatırla bir daha ulduzlarla yüklü uzun gecələri, andları, sevişməyi... dayan, getmə! tapınır hələ sənə sahil-sahil, budaq-budaq gənc qızların gül yarpağı kimi itən bakirəliyi... dayan, getmə! müqəddəs qorxularının çağ-çağ rahatsızlığı hanı sürüşərək bir incə çılpaqlığa qumlu sahillərdə, və mağaralarda 80

82 Ay üçün rekviyem qaçmışdı utancaq dodaqlarım duyğulu şimşəklərindən. dayan, getmə! gəl xatirələrimizi anladaq yellərə, yağsın üstümüzə qar kimi ağ dəstə-dəstə, ulduzlardan tökülən rənglər, çiçəklər... məqsədim sehrindi, gözəlliyindi, zaman boyu davam edən fəth edilməyən obraz! dayan, getmə! buraxıb arxanda işıq skeletləri, qurumuş lava dənizləri, kraterlər leşi, ey ölümdən sonra da xatırlanılacaq ən şirin öpüş ən isti dodaq. 81

83 Osman Türkay D ü n y a m ı z ı n p o r t r e t i Gündüzün qaranlığa sözü - I Hissə Aydan seyr edirəm sanmayın sizi Buradayam baxın, burada, göydələnlər şəhəri Nyu-Yorkla Dünya Ticarət Mərkəzinin gecə ulduzlara gündüz sonsuz göy maviliyinə, ya da buludlara baxan ən üst qatında 31. Bura nə yer üzüdür, nə də göy üzü, Bura bir müşahidə qülləsidir ağılın dəyişik ölçülərində. Burada dayana bilmək günəşə çeyrək atom boyu, Yəni bir neçə santimetr yaxınlaşmaq olsa da, Yer üzünə də çox yaxın görmür özünü Əgər varsa, və varlığa hakimsə ruh... Gövdə bir dəfə qopmuşsa üstündə yeridiyi torpaqdan Daşıdığı varlığın yer ilə göy arasında Sonu gəlməyəcək macəra ehtirasıyla sərxoş Naməlum üfüqlərə doğru uçduğu təəssüratını daşıyar, Çünki 31 Mərtəbəsində 82

84 Ay üçün rekviyem coşar bir an çox uzaq gördüyü Göyboşluğunun sevincində üzdüyünü sanar Adam bilmədiyi yüksəkliklərə həm özünü, həm də fəzavi zamanı və kosmik təbiəti tanıyar! İnsan... Təbiət... Kainat... Bunlar şeirin qurucusu, yaradıcısı və özü.. Bütün elmlərə sənətlərin fışqırdığı, Tükənməyən, özünü yeniləyən Bir tərəfdə bitərkən, digər yanda başlayan Sərhədsiz qaynaq: Bir quşun uçuşu, Gənc bir qızın lirik yürüyüşü, Bir sahildə gəlib başınızın üstündə dönən qağayılar... Hələ də xatırlayıram təmiz, gözəl bir duyğuyla İllər əvvəl Vankoverdə Yaxta limanına baxan otel otağımın balkonuna Hər axşam üstü eyni qağayı gəlib qonardı... Danışardım, şeir oxuyardım, Anlar kimi coşardı, üzümə elə bir həsrətlə baxardı, Sanki gülərdi, gülümsəyərdi, həsrətinin içindən Xoşbəxtliyin sevinci tökülərdi baxışlarından... 83

85 Osman Türkay Bunu gözəl anlar, bilənlər quş və heyvan psixologiyasını O bir quş idi, mən bir insan Amma quşlar nə qədər həssasdırlar, Sezərlər bir sismoqraf əqrəbi kimi Şeir oxuyan bir adamın sevgisindən Bir quşa zərər gəlməyəcəyini. Üzünə baxarkən duyğusunu bilər, sevincini görərdim, Sanki insan olmamanın ağrısı vardı içində. Sonra, günəş batmadan əvvəl, uçub gedərdi öz dünyasına, Mən də bir fəzavi düşüncəyə dalıb Özümü kainatın ortasında tapardım. İnsan tək deyil göy boşluğu içində, Neçə milyard dünyada, neçə milyard varlıq Kimi bizim kimi, kimi başqa şəkildə. Çünki insan kainatda təməl dirək, Sirrinə varmaq üçün yaşadığımız atmosferin dilini bilmək gərək. Atomların varlıqdakı davamlı rəqsi: kainat içində kainat; Göy sistemlərinin mənalı məntiqi: uyum və hərəkət... 84

86 Ay üçün rekviyem Aydan seyr edirəm sanmayın sizi Bura yeryuvarlağı üzərində bir müşahidə qülləsi... Yuxarıya baxıram: Bir sonsuzluq ki əhatə edilməz, kosmos boşluğu Aşağıya baxıram: cücələşən başqa göydələnlər yollar, torpaq, maşınlar, hava, evlər, od, körpülər, su. Və atomların içində hərəkət edən varlıqlarda element duyğusu! Şeirin yurdu azad maviliklərdir! Yüksəldikcə ruh uçar göy dərinliyində sözlər Mavi qanadlarda sovrulub uçan ölümsüz kəpənəklər... Doldurar içinə girdiyiniz başqa kürələri, Bilinməyən atmosferləri, Mənalar bu gözlə görülməyən Amma yaşanan dünyanın Hər rəngindən bir tül örtər də biz buna sirr deyərik. Çünki sirr, bir az da gizlənmək deməkdir, Gizlənmək təbii görünən müvəqqəti şeylərdən, Gizlənmək bir şeirin yaranmasında adi məntiqdən, Nə var ki bu bilinən məna dağlarının zirvəsidir Və adam hər vaxt zirvələrdə yaşaya bilməz! Yerin istiliyini, mehribanlığını duyar içində Hamımız bu yer üzündə eyni dünyada yaşasaq da, Hamımızın yenə bir ayrı həyatı, bir ayrı dünyası var. 85

87 Osman Türkay Enib mavi balkonlarından göy üzünün İnsan qardaşlarım, Bu mavi dünyanın beş qitəsində, okeanlarında Hər şeydən əvvəl ürəklərinizi, Sonra da beyninizi Sorğuya çəkirəm Və üçüncü dünyanın yoxsul ev ac ölkələrindən Zəngin və inkişaf etmiş ölkələrin insanlarına səslənirəm: İlk sözüm bu: İnsanlar hər yerdə insandır Bir başqalıqları yox... Onların da təməl ehtiyacları və istəkləri var sizin kimi Amma almaz üzük, kürk, ya da Mersedeslər, Qalaya bənzər evlər, lüks binalar, Reaktiv motorlu yaxtalar sizlərə qalsın hələlik! Onların xülyaları, Öz-özlərini ovutduqları düşüncələri Bir az çörək, bir az yeməkdir. Aç qarınlarını doyurmaq, ölməmək üçün Başlarının üstündə bir dam, əyinlərində geyim, Gələcəkləri üçün təhlükəsizlik, xoşbəxtlikləri üçün azadlıq Və bir az da həyatlarına rəng qatacaq Sadə və ucuz növündən əyləncədir istədikləri. 86

88 Ay üçün rekviyem siz sanmayın ki bilirlər əyninizdəki bilmirlər kürkləri, sizin necə barmaqlarınızı, yaşadığınızı qollarınızı, Və boyunlarınızı bəzəyən qızılı, brilyantı, almazı! Bilirlər, həm də necə Çördən, çöpdən, palçıqdan tikilmiş Kiçik evlərinin açar dəliklərindən Bir bilsəniz necə seyr edirlər dünyanı və sizi... Bilirlər sizin necə yaşadığınızı, Nələrə sahib olduğunuzu! Məsələn, onlar da istəyirlər, heç olmasa, Şalvar geyməyi, caz vallarıyla Başlarına dammayan evlərini Kəndlərini, Və elektrik şəhərlərini, işıqlarıyla gecə gündüz otaqlarını şənləndirməyi işıqlandırmağı. Görürlər kiçik evlərinin açar dəliklərindən Və bilirlər hətta tennis papaqlarınızın markalarını. 87

89 Osman Türkay Onlar da sizin kimi tennis kortlarında qaçıb-durmaq, Kitab oxumaq, radio və televiziya dinləmək üçün can atırlar, Təsəllini, amma yalnız bəlkə də, sizləri görüb belə udqunmaqda udqunurlar, tapırlar! Halbuki bunlar sizin üçün çox normal, Onlar üçün xəyaldan da uzaq xəyal... Qırıb şüşə saraylarını və mavi balkonlarını səmanın Gəzərəm mavi tüklü bir quş kimi Yoxsul ölkə insanlarının ruhlarını və ürəklərini... Siz ki çox inkişaf etmiş zəngin ölkə insanlarısınız İnanın, buralarda sizdən daha çox xəyal quranlar var. Məsələn azadlıq... Azadlıq ən böyük xülyaları!.. Azadlıq, qurtuluş mənasında, Azadlıq - yoxluqlardan Və qarşılanmayan ehtiyaclardan, Azadlıq - aclığın pəncəsindən! Azadlıq - xəstəliklərdən, Azadlıq - bilgisizlikdən, Azadlıq - heyvan kimi istifadə edilməkdən, Azadlıq - bezib usandıran yoxsulluqdan, Azadlıq - su yerinə Mikrob içmə məcburiyyətindən! 88

90 Ay üçün rekviyem Azadlıq - siyasi məqsədlərə alət olmaqdan, Azadlıq çirkabdan, murdar qoxulardan, Azadlıq - qorxulardan Azadlıq min cür işgəncə min cür yoxluqdan!... İtib gedən şirin xəyalları kimi Torpaqlan itib gedən düzənliklərindən, vadilərindən, dağlarından təpələrindən.. Onsuz da keçmişlərini yaşamamışlar Gələcəklərinin eroziyasıdır bu. İçməyə su tapa bilməyənlərin həyatlarını Yuyub aparmada yel ilə göydən yağan su... Getmədiniz, görmədiniz, gördünüzsə bilmədiniz, O ac uşaqların necə bir yalvarışla batan bir günəşə ağlar kimi gözlərinizə göz bəbəklərinizin içinə baxdıqlarını... 89

91 Osman Türkay Efiopiyadan ta Hindistana, Kambociyaya, Hindiçinə, Meksikadan Argentinaya, Sudandan Livana qədər necə ağladıqlarını... Ümidin bir nöqtəsi yox o gözlərin ən optimist xəyallarında... Getmədiniz, görmədiniz, gördünüzsə, bilmədiniz nə çıtırtılar var o gözlərin çökən dünyalarında... Deyirsiniz: bilgisizdirlər, sivilizasiyadan uzaqdırlar və elə qalacaqlar bizim kimi göydələnlərdə, Kadillaclarda, 90

92 Ay üçün rekviyem Mersedeslərdə, yaşamağa haqq qazanmayacaqlar?! Yanılırsınız, çox yanılırsınız bu fikirlərinizdə. Gedin və görün Nigeriyada, Nairobidə və daha neçə Asiya, Afrika və Latın Amerika ölkələrində göydələnlərin masmavi göyüzünü necə cırmaqladıqlarını! Və Laosda Nyu-Yorkdan daha çox nəqliyyat tıxacı olduğunu və maşınlarla küçələrin necə dolduğunu... 91

93 Osman Türkay Gedin, görün Hindlilərin sehrbaz bir oyunçu kimi atomla necə oynadıqlarını və Qahirədə Nil sahillərində çöllərin ortasında nə qədər böyük ticarət mərkəzləri qurduqlarını. Gedin, görün koreyalıların göydələnlərini və elektrik cihazlarla, saylarla oynarkən dünyaya meydan oxuyan sehrli texniki-elmli əllərini. Amma o göydələnlər rifahın, xoşbəxtliyin, sağlığın simvolu deyil aclığın gözləri, qulaqları, yoxsulluğun nişanələri, ya da göy üzünə yüksələn 92

94 Ay üçün rekviyem ruhsuz, şüşə, beton və polad kabusları. Şüşəyə yapışmaz qətran kimi Çıxarmaz bir neçə modern bina və bulvar Yoxsulluğun, geri qalmışlığın kirini... Buyurun, baxın, bu köksü qurumuş və aclıqdan qupquru skelet olmuş Hindli ananın qucağındakı uşağa irmaqdan su içmiş deyə ömrü boyunca kor yaşayacaq kor gedir gəncliyinə gələcəyə... Su deyil içdikləri sizin kimi günahsız olmaqda, bəlkə də, sizdən daha yaxşı insanların Hindistanda, Afrikada, Güney Amerikada içmək üçün tapa bildikləri sular 93

95 Osman Türkay virus, bakteriya, və parazit. Mədələrində nə kalori, nə protein, sadəcə aclıq, qansız vücudlarını sümürməkdə sömürücülər, 32 taxta, birə və bit. Siz ildə bir trilyon dollar xərclərkən savaş alətlərinizə, əsgərlərinizə, yüz milyonlarla ac insan, xəstə uşaq insan olmaqdan çıxıb qələm kimi incəlmiş ayaqları üstündə bir sümük, bir dəri ölmüş vücudlarını daşıyırlar ölüm ilə yaşam 32 Müstəmləkəçilər 94

96 Ay üçün rekviyem arasında hər gün bir irəli, bir geri... Siz ildə bir trilyon dollar xərclərkən silahlarınıza, əsgərlərinizə, bir şüşə ucuz dərmanla sağlığa qovuşacaq bu kambociyalı xəstə uşaq bəlkə də, sabah gözlərini dünyaya yumacaq, sağ qalmayacaq. Siz dünyadakı qida çoxluğundan bəhs edərkən bu sudanlı çocuğun aclıqdan qarnı şişmiş, saçları tökülmüş, bütün həyat ümidi sönmüş və ölmüş! 95

97 Osman Türkay Bu efiopiyalı uşaq... baxın, üzündə üz qalmamış, saçları rəng dəyişdirmiş, atılmış çənəsi, baxarkən gözlərinizə və gözlərimə batmaqda olan günəşin ardından sabaha sağ qalacaqmı, deyə düşünürəm gözləri - sönmüş yağ qəndili, görünüşü - ölümün rəmzi!.. Bir də bu yurdlarından qaçan insan yığınları, Azadlıqları əllərindən alınmış olanlar, Əməkləri, varidatları, gələcəkləri Və bütün dəyərləri əllərindən alınanlar Qaçırlar bir yanğından qaçarcasına qadın, kişi, yaşlı, gənc. Qaçırlar bolqar zülmündən qucaqlarında körpələri kürəklərində 96

98 Ay üçün rekviyem yorğan və döşəkləri. Qaçırlar alınlarında şərəfin, qürurun insanca yaşamanın işıqları. Gözlərində ümidin, inancın, dirənişin, şimşəkləri. Qaçırlar yurdlarından, yuvalarından, sonsuz Vətən Türkiyə deyə-deyə... Qaçırlar ürəklərində arada qalmış dünyaları, qohum-əqrabaları, 97

99 Osman Türkay Qaçırlar, amma tükənmiş deyil yaşama sevincləri, ümidləri, xəyalları. Kim bunların cavabdehi? Cavabdehi yox! Çünki tanrılar belə «Suç samur kürk olsa belə geymərik» - dedilər. Amma mən bunların ən dəqiqini bilir və görər kimiyəm; O, elə bir dəyişkən sehrbazdır ki, Durmadan dönər, çeşidli sürət və yönlərdə Məntiqi və xarakteri dəyişkənlikdir, Dönməsə nə yaşaya bilər, nə də yaşada bilər. Sehri isə kimini gümüşü aynalarda əks etdirməsi, Kiminə meşin at gözlüyü ilə baxması. Kainatın önəmsiz kənar bir nöqtəsində Saçı-saqqalı tək-tük ağarmağa başlayan Və orta yaşlılığa doğru ağır-ağır gedən, Portretini çəkməyə çalışdığım bu kafiri Törənlə və görkəmlə deyil, İnsan əlimlə boynunun kökünə yaxşı bir sillə çəkərək Sizə tanıdıram: DÜNYA! Kiminə «yalan» gəlir, Kiminə «gerçək». Amma istər zəngin olsun, istər yoxsul 98

100 Ay üçün rekviyem İnsan ona gələrkən də ağlar, Ondan gedərkən də ağlar. II hissə İndi yer üzündəyəm, Yürüməkdəyəm, Sərsəri Ağır addımlarla... Dünyanın beş qitəsində, Eyni tempdə, Eyni anda. Nə yer yarığı, Nə dağ çatlağı, Nə də təbii bir sərhəd, Amma ağlın işıldayan aynasında Bir cizgi görünməkdə Güney ilə quzey arasında. Quzey zəngin, Quzey abad, Elmlə, Kültürlə, Daha aydınlıq. Güney Xəstə insanların Qara torpaq üzərində ac yatdıqları 99

101 Osman Türkay bir başqa dünya, sanki ortaq bir yaradan axan irin kimi görünür və böyüyür, böyüdükcə qocaman bir abidə olur, xəcalət şəhərlərinin meydanlarına torpağın yoxsulluğu, insanın səfilliyi. İndi yer üzündəyəm, yürüməkdəyəm, ağır addımlarla dünyanın beş qitəsində, eyni tempdə, eyni anda, dünya çılğın; köç ehtirası, bədən ehtirası, opium, heroin, həşiş, kokain, dolaşır damarlarda, qan ilə birlikdə qan kimi 100

102 Ay üçün rekviyem dolaşır şüuru sıfırlanmış bir boşluqda: dolaşmaqla nə itirirsən çılğın bir dünyada özündən başqa?! Sputniklər fırlanır sərxoş bir dünyanın ətrafında, kosmik gəmilər yol almaqda fəzada yetim qalmış Ağ yolumuza işıqlar saçaraq. gözlərdən damlayan yaş hələ də isti, insanlar gələcəyin məzarında günü gündən daha ölü, günü gündən daha dişlənmiş cavabdeh kim, deyə sorsanız bilənlər yaşamır, şərh: yox, yox, yox! Yaxalanıb iki qısqac arasına fəryad edərcəsinə ağlayanlar kim, 101

103 Osman Türkay siçan qapanda başqa tələ sorar gedənlər getdilər daha uzaqlara uçdular, uçunca qaranlıq çökdü; üfüq yox, işıq yox, qatillər sevinə bilmədi, öldürdülər, amma ölənlər yenə özləri. Toxundum dodağına sanki Keçmişmi, Gələcəkmi, Nədir? Bilmədiyim bir zamanın Toxununca Bir sevimli yoxluqda Quyruğuna Bir əziz yolçuluqda, Bilsəniz necə gözəl gördüm, ayaqlarım altında əzdiyim tozu və o insan problemləri dənizində ah, nə gözəl, necə şahanə, 102

104 Ay üçün rekviyem bir gülüşlə boğuldum, bir yanda elmin, inkişafın zəhəri, digər yanda narkotikanın zəhəri... xalqlar savaş istəməz, doğru, amma uniformanı geydilərmi, nüvə başlıqlı raketlər qarşı-qarşıya, gəmilər, sualtı qayıqlar qarşı-qarşıya, uçaqlar qarşı-qarşıya, düyməyə basacaq əllər qarşı-qarşıya, ölümlə ölüm qorxusu qarşı-qarşıya, zənginlə yoxsul qarşı-qarşıya, sərxoşla ayıq qarşı-qarşıya, laboratoriyalarla dəlixana qarşı-qarşıya, dünyayla dünya qarşı-qarşıya, beş milyardı keçdik bu dünyada 103

105 Osman Türkay üç milyardın evində tualet yox; mikrobla insan qanı qarşı-qarşıya, beş milyardı keçdik bu dünyada üç milyardımız qaba işgəncəylə və dövlət çarxının polad dişləri arasında üyüdülməklə qarşı-qarşıya, iki milyardımız öz əllərinin incə işgəncəsiylə qarşı-qarşıya, dünyamız çox qəribə olmuş hər qrup bir başqa qrupla qarşı-qarşıya... İndi yerüzündəyəm, yürüyürəm dünyanın beş qitəsində, eyni tempdə, eyni anda, mənimlə birlikdə yürüyür on milyard əl, on milyard ayaq, zaman necə durmadan axırsa, gələcəkdən keçmişə biz də elə qaçırıq keçmişdən gələcəyə on milyard əl, on milyard ayaq

106 Ay üçün rekviyem On milyard əl, on milyard ayaq, qaçırıq qorxunc bir sürətlə və qorxunc bir çöhrə ilə gəlməkdə olan yeni dünyaya, kimimiz elmlə, kimimiz sənətlə, kimimiz lazer şüalarından da güclü aydınlıqlarla, üfüqdəki fəlakət kabuslarını yumruqla qarşılamağa, sülhü, qardaşlığı qarşılamağa, savaşları yer kürəmizdən silib-süpürməyə, qovmağa, ümiddən, səadətdən, rifahdan bambaşqa bir dünya qurmağa. yürüyürük on milyard əl, on milyard ayaq, eyni tempdə, eyni anda, böhran növbəsi içində... özünü opium, həşiş və kokainlə zəhərləyən itirilmiş nəsillərə yeni yaşam verməyə, xəstə düşmüş insanlığı yaxşılaşdırmağa, çölləri başdan başa yaşıllaşdırmağa. 105

107 Osman Türkay Qaçırıq on milyard əl, on milyard ayaq, dünyanın beş qitəsində, atmosferdə, kosmosda, terrora, quldurluğa, aclığa, tarazsız artıma, zibilə, mikroba, kirliliyə, şərə, irticaya, irticaçıya, savaşlara, pozğunlara, manyaklara, təbiətə, körpələrə, dünyamıza, insanlığa, günün 24 saatında suç işləyən psixlərə, örnək insanı yaratmağa, əynimizdəki dəlilik köynəyini keçmişin qaranlıqlarına çıxarıb atmağa

108 Ay üçün rekviyem İndi mən yatırıb beş milyardınızı dünya deyilən bu böyük əməliyyat masasına neştər batırıram həm sizin, həm də mənim, keçmişdən gəlib gələcəyə yönələn yaramıza və bu siqnalı verirəm dünyamızın dünyamızın beş qitəsinə: xəstə bütün ömrü boyu çox acı çəkdi, indi ağrısı kəsdi, məzarın başından geri döndü, keçmiş olsun! III hissə Bir damla işıq göründü... Bir damla işıq üfüqdə Bir gənc qızın dodağındakı boya qədər. Bir damla işıq, Bir çəhrayı aydınlıq, 107

109 Osman Türkay Dan ümid saçan, yeni bir gün, yeni bir yaşam gətirən təbii bir hadisə. Dan ilkin yalandır, yalan görünür, amma bir az sonra bir dəfə üzünü göstərdimi, gerçək Günəşi gətirəcək! Oyan, dünya, oyan, çünki bu dan çağın bətnində doğur və keçmiş qaranlıqları aydınlıqların içində boğur! Dan belə ağarar, rənglər keçidi içində genişlər... genişlədikcə göyüzü bir rəngdən başqa rənglərə rəqs edər, verər dünyamızı qucaqlayan 108

110 Ay üçün rekviyem mavilər içindəki ən mavisini kəllə-mayallaq toz duman edərək dağıdar, gecənin ən qaranlıq rəngini və sisini Günəş bir dəfə sovurmağa dursa, qızılı saçlarını gündüzümüzü doğuran yer ilə göyün birləşdiyi sandığımız sərhəddən və doğuran cizgidən. Quşlar ötər içimizdən fışqıran yaşam sevincindən və çiçəklər sayqı ilə üzlərini döndərib bizi aydınladan mübarizəmizə salam verər, əqrəbi daima quzeyi göstərən kompas kimi gözəl üzlərini ayırmazlar günəşimizdən. Dan atmışdır Şərq üfüqlərinin rəng rəqsləri sehrli təbiətin insan kimi oyanışı, türküsü işıq və işığın süsü

111 Osman Türkay Bir təəssürat, bir anı, sevgilər yanaraq ürəkdə keçmişin dənizinə qarışıb getmişdir, gecənin ağır qaranlığı bu gedişlə bitmişdir. Çünki hər günümüz Bir işıq damlasıdır ucsuz bucaqsız zamanların okeanında, hər günümüz bir yeni işığın müjdəçisi, hər günümüz bir başqa günəşin gətirdiyi yaşam biçimi və sonsuz zamanların çaldığı mədəniyyət zəngləri yıxar bir anda əski zamanları, qurar təkamül çarxlarını, verər dünyalarımıza yeni zamanları, damladamla başladı, bütün canlıların, cansızların yaşam prosesi və necə insanlıq dramları, necə mədəniyyət şəfəqləri

112 Ay üçün rekviyem zaman damla, işıq damla, rəng damla, şırıldayan bir qocaman tarixin axışını qulaqlarınıza və mənim qulaqlarıma Gör necə çatırtılarla çökməkdə əski yapılar, Gör necə doğmaqda yeni sistemlərin, yeni dünyaların aydınlıqları... aç köksünü azadlığa yürü içinə, içinə Günəşin! Marks, Lenin, Darvin, Qoyuldu tozlu rəflərinə zamanın. Hitler, Mussolini, Stalin, Berlin Divarı Və Todor Jivkov kimi bir çox zalım yıxılıb can verdi tarixin zibil qabında! İndi on milyard göz oyanmış kimi çox uzun, 111

113 Osman Türkay çox qorxunc bir yuxudan maraqla, çaşqınlıqla, seyr etməkdə bir yeni günəşin doğuşunu, nəfəs almasını, necədir, boğulan, dilsiz danışan, dünyamızın? Açılın ənginlərə, bağırın: azadlığı salamlayın, azadlıqla nəfəs alın, beş milyard sinə, beş milyard baş, beş milyard ürək! Dan yeri ağardı, işıqlar rəngdənrəngə düşdü. Günəş üfüqdən üzünün bir ucunu göstərdi, sonra santim santim 112

114 Ay üçün rekviyem yüksəldi, bir altun sini kimi... Doğdu sonsuz üzüylə, hüznüylə, sevinciylə, keçmişi və gələcəyilə. Bu, nə zamanın duracaq nöqtəsidir, nə də yerin son hərəkəti. Yeni, Yeni, Yeni, hər şey yeni, yeni, bir başqa yeninin sürəkli tumurcuğu! 113

115 Osman Türkay Gecələr başqa danlara hamilə... atəş deyil, yaşam saçacaq üzərimizə işıq-yaşam, rəng-yaşam, göy və yer yaşam... Günəş gün gələcək bir qocaman qar ağı fəzavi güldən doğacaq, bax, o an bir başqa altun çağ bizdən olacaq, bizim olacaq. Çağlar axıb getdi, irmaq deyil, köpürən okeanlar kimi

116 Ay üçün rekviyem biz görə bilmədik damarlarımızdan, bütün yerlərin damarlarından axıb gedənləri... indi gözlərimizə doğan günəşlə bu günəş son günəş deyil, bu günəş bildiyimiz günəş deyil, bu günəş beş günəş, on günəş deyil! bilinən saylar xaricində sarı, mavi, qırmızı, yaşıl, bəyaz, bənövşəyi, günəş, bütün qalaktikaları isidən qor günəş!.. Qabarır bir duyğu ürəklərdə okeanlar kimi Köpük- köpük, dalğa dalğa! Çağlar sular kimi Himalayın zirvələrindən, Çağlar bilinməyən zamanlardan günümüzədək Qırıb zəncirlərini dustaqlığın Od saçar ildırım düşmüş kimi yer kürəsinin ortasına Od saçar masmavi bir göy üzünün boşluqlarından!.. 115

117 Osman Türkay Dan!.. Dan!.. Gözlənən zamanlardan Deyir: Oyan! Oyan! Sən də oyan! Dəniz deyil, irmaq deyil, su deyil, Tarixin özüdür içimizdən bu axan! Zaman durmaz, amma yığılır, önünə sədd çəkildimi Sonra səddini yıxaraq axar daha sürətli Durmuş, yığışmış, dəniz olmuş damlaları Tarixin axışıdır bu, kimsə saxlaya bilməz! Bir Barış Hərəkatı yayılmaqda yer kürəsinə Sənin özləmindir, mənim özləmimdir, onun özləmidir, Gəldi, yerini tapdı, zamanını tapdı, gerçəkləşdi! Bunu qarşısında ehtiramla durduğun İnsanlıq Anıtına polad qələminlə yaz! Duy öz mənliyində Dünyanın nəfəs almasını, qəlb döyüntüsünü, nəbz vuruşunu Və hər damarında dolaşan qanı. Telefonlar, teleqramlar, fakslar, Radiolar və televiziyalar Muştuluqlamaqda yeni bir çağın doğmasını. Bu, insanın bir başqa səviyyədə yeniləməsidir özünü, yeni insan uçar bir üfüqdən bir üfüqə qanında bir başqa atəş, əlində bir başqa məşalə 116

118 Ay üçün rekviyem IV hissə Dünyamız, dünyamız, bizim dünyamız Bir mavi topdur dönər boşluqda. Dünyamız, dünyamız, bizim dünyamız, Nə gözəl, nə təbii, nə böyük uçan dairəmiz, Gəzdirir fəza dənizində bizi dünyamız! O, təbii bir kosmik gəmi, Biz yolçuları Beş milyardı aşan insanıyla, Ölüsüylə canlısıyla, İlanıyla çayanıyla, Bitkisiylə, Böcəyiylə, Heyvanıyla, Dənizləri dalğalarıyla, Çölləriylə bağlarıyla, Bağçaları sularıyla, Təbiətdə var olanıyla, Yox olanıyla Durmadan Kosmik gəmimizdə Sonsuz bir yolçuluqdayıq. Bir yerlərə gedərik biz, Gedər gedər dönərik biz, Mavi dünyamızı sevərik biz. Biz bilməliyik, Amma o bilir ki, 117

119 Osman Türkay Yatarkən də, Durarkən də, Ölərkən də, Yaşarkən də, Savaşlarda Döyüşərkən də, Yemək yeyərkən, Su içərkən, Gözəl gözəl sevişərkən, Tualetdə çiş edərkən, Sürətlə uçan kosmik gəmimizdə Ora bura Gedərkən də, Gedib gedib gedirik biz, Sonra dönüb gəlirik biz, Mavi dünyamızı sevirik biz! Gedərkən də, Gələrkən də, Uzaqlara getməkdəyik... Ulduzlarla, Kəhkəşanlarla, Həm də bilsən necə sürətli Uzaqlara getməkdəyik. Biz görməyib, bilməyib də, Bütün kainatı gəzməkdəyik. 118

120 Ay üçün rekviyem Kim deyib ki, Biz hamımız göy adamları deyilik Kainatda doğulmuşuq, Göy adamlarıyıq, Kainatda bütün varlıqlar, Uçan quşlar, Suda üzən balıqlar, Qarışqalar və milçəklər, Toz qanadlı kəpənəklər, Atəş böcəkləri, Və ulduzlar, Lalələr, gəlinciklər, 33 Sulardakı ilbizlər, Qalaktikalar, yaradılışlar, Qaranlıqlar, aydınlıqlar, Kosmosludur, kosmosludur!.. Gedər, gedər, dönərik biz, Mavi dünyamızı sevərik biz! Kosmos demək bütün aləmdir, Ya da bilmədiyimiz aləmlərdir... Aləm də yeddi bölüm, Yeddi qatdır bu boşluğun bir rəfində. Onlar da bizim kimi Bizim dünyamız, Günəşimiz və ayımız örnəyi. 33 Azərbaycanda yabanı lalə 119

121 Osman Türkay Dönər bir-birinin ətrafında Bütün saylara meydan oxuyan, Bu qədər göy cismini, Bu qədər bilinməyən adı, Haralarasa yönəldən kim? Bu aləmləri əhatə edən sonsuzluqları, Bir damla su kimi içinə alan, Qalaktikaların harmoniyasını, Və sürətini Heç çaşmadan idarə edən kim? Kosmik gəmimizlə gedərik Haralarasa, Buludlu aydınlıqlarla göydərələrə, Bizim kimi gedib-gələn, Bir-birinə uzaq düşən, Görünməyən Kosmik gəmiləri Kimlər qayırdı? Necə Və nə hünərlə Fırlatdı Ki, avtomatik robot kimi Kimsələrin əli dəymədən Uçduqları yolu bilirlər, Gedib gedib gəlirlər, Gedərkən də, gələrkən də Uzaqlara gedirlər. 120

122 Ay üçün rekviyem Eləcə bir an Beyninizə sonsuzluqdan Qanad taxın, Yaddaşınızı Son həddinədək Çalışdırın, Tutum gücünüzü Genişlədin, genişlədin, genişlədin Və durub bir an Sonsuzluğun məhəccərindən Yeddi aləmin Bir birinin ətrafında Hərəkətini seyr edin... Nə şeirdir, nə musiqidir, Ulaşılmayan elm Və div kimi bir Sənətdir bu! Sirr dolu Kainatdır, Ya da kainatlardır bu! Kosmosluyuq, kosmosluyuq, Gəmimizdə üzər, üzər, Dönərik biz, Mavi dünyamızı sevərik biz! Onu kimsələr İndiyədək Sığdıra bilməmiş xəyallarına. 121

123 Osman Türkay Bu, qüsürsüz bir uyumla Durmadan çalışan Bütün kainatlardakı Cisimləri bir-bir Dağıdaraq, Yenə quran Bir dərk olunmaz dühadır ki, Onu heç bir insan Qavraya bilməz, Qavrayanlar olsa belə, Böyüklükdən, Gözəllikdən, Gerçəklikdən, Ucalıqdan, Sərxoş olur Və yorulur. Bu qapını çalışdıran mexanizm Bir dərk olunmaz dühadır ki, Quruluşunda o beynin Okeanda damla olmaz Bizim minnacıq mavi dünyamız, Amma yenə də bizim gəmimizdir, Daşıyır bizi bortunda, Sonra o da yorulur ki Yanacağı tükənən Bir böyük ocaq olur günəşimiz. Qıpqızıl qızmar dəmir kimi 122

124 Ay üçün rekviyem Partlayar kosmosda Div kimi bir hidrogen bombası kimi Yayılır dörd yana, Parça parça atəşləri Və kosmosdakı Qaranlıq dəliklərdən Başqa aləmlərə Tökülür parçaları... Amma kim deyə bilər Eyni yerdə Bir başqa günəş sistemi olmaz?! Yeni yeni dünyalarla Kosmosluyuq, kosmosluyuq, Gəmimizdə üzər, üzər, Dönərik biz, Gedərkən də, dönərkən də Uzaqlara gedərik biz, Mavi dünyamızı sevərik biz!.. Dənizində üzərik, Masmavi göylərində Buludların da üstündə Uçarıq biz, Bağlarında, bağçasında Gəzər oynar, Gecələrsə Ulduzlara baxar-baxar, Sevişərik biz. 123

125 Osman Türkay B e ş b a r m a q d a ğ ı m e l o d i y a l a r ı Bir yaz gününün bu əşrəf saatında Yaşıl şamlar, Yalçın qayalar, Başdöndərən uçurumlar, Qalalar, Qəsrlər, Saraylar, Qıvrım asfalt yollar, Ağaclar, Bulaqlar, Soyuq sular, Axıb getməkdədir yuxularımdan... Mahnılarını dinləyirəm, cırtdan Beşbarmaq! Mahnılarını dinləyirəm minlərlə kilometr uzaqda, Temzanın süd mavi sisləri ortasında Bəşəri sevgi, ümid və gerçəkdən Beş min musiqi ili sonra gələcəkdən Qoparıb zövqümüzə ərməğan etdiklərin: Dəfnə qoxan, 124

126 Ay üçün rekviyem laden 34 qoxan bəstələrin Elə rəngli, elə candan, elə dərin Melodiyaların, hisslərin, cizgilərin Sənin... II Üstümdə bir göy var mavi, Altımdakı düzənliklər zeytun yaşılı, İçimdə duyğular bir iç dəniz, İç-içə dalğalı Ağdəniz. Kim bilir bu anda mən hardayam Bəlkə də, uzanıb tutmaq istədiyim göylərin içindəyəm?! Al rəngli bir yel əsmədə qonşu ölkələrdən, Kim bilir haradan, Bəlkə, Toroslardan, bəlkə Ağdənizdən, Bəlkə də, qarsı sahildəki qardaş şəhərlərdən, Antalyadan?.. Anamurdan?.. Adanadan?.. Mersindən?.. 34 Beşbarmaq və Trodos dağlarında çox rast gəlinən, xoş qoxulu çiçəkləri olan bir kol 125

127 Osman Türkay Özümü boşluqlara buraxıb hayqırmaq keçir içimdən: Beşbarmaq! Beşbarmaq! Bizim Beşbarmaq! Ətdən necə ayrılar dırnaq? Bax qarşımdasan çiçəkli bir budaq kimi, Üfüqü bir ucdan bir uca əhatə edən aypara kimi. III Bir zirvəndə bir qədim məbəd görünür; St. Hilarion 35!. Bir başqa zirvəndə bir başqa yapı: Bufavento 36! Girnə qalası 37, Balabayıs 38, Yüzbir evlər İnsan qorxusunda döyüşən tanış divlər Saint Hilarion qalası Kıbrısın ən əsas və orta əsrlərə aid ən təsir edici memarlıq üslubu olan abidələrdəndir. Qala öz adını burada yaşamış olduğu sanılan bir müqəddəs xristianın adından almışdır. 36 Beşparmaq sıra dağları üzərində yerləşən St. Hilarion və Kantara qalaları ilə zəncirin bir parçası olan Bufavento qalası Bizans dönəmində ərəb hücumlarına qarşı adanın müdafiəsi məqsədilə müşahidə qülləsi olaraq inşa edilmişdir. Qala dənizdən 950 metr yüksəklikdə Kıbrısın ən sərt və çox küləkli təpəsində qurulduğu üçün Bufavento (rüzgara qarşı) adını almışdır. 37 Kıbrısın Girnə şəhərində yerləşir və VII əsrdə ərəb axınlarına qarşı müdafiə məqsədilə inşa edilmişdir. 38 Beşbarmaq dağının ətəyində monastır 126

128 Ay üçün rekviyem Eşq, əfsanə, təntənə, ehtişam, Girdik deməkdir bu qapılardan orta əsrlərə, Şeirin göz dəyməmiş bu rəng okeanında. Bu yapı, bu dağ, bu dəniz, bu dalğada. Şahbaz madyanlar kimi qıvraq, Cəngavər məşuqələri fırlayacaq Ağ, uzun, yüksək, geniş Okean gəmilərinə bənzər yataqlarından... IV Bir pessimist duyğu Və bu səs yuxusundan oyanış, Ayrılıq çökür üstümə qürbət ağırlığınca... Offf! Bezdim artıq! Bezdim, usandım bu Temzanın sisindən, Mühərrik gurultusundan, qadın səsindən, Burnumda göynəyir artıq Kıbrısım, 127

129 Osman Türkay Burnumda göynəyir cırtdan Beşbarmaq! Su, ağac, qaya, torpaq, qürub və səhər... Əgər Yandıracaqsa, yandırsın günəş yanığı türkülər, Ay işığı melodiyalarla yarpaq xışıltısı laylalar! Bezdim, usandım hətta Bethovenin Doqquzuncu Simfoniyasından, Bir sən, sənə bənzər bəstən, Səslən! Dağdan-dağa, zirvədən-zirvəyə ucalsın səsin! Yol versin qıvrımlı təpələrin, Yol versin sənə, Beşbarmaq dağları! Dərə, təpə, quş, çiçək, yarpaq Gündüz və gecə İncə 128

130 Ay üçün rekviyem Dodağında yaşanan ömür! Səslər yüksəlmədə, açılır sabah Sevgimizin bu bəşəri simfoniyasında, Alleqrovari enişlərin, adaqiovari qıvrımların, Çisələyən yağışın, yağan qarın Zirvələr üstündə gəzən ağ buludların, Tanrısal, uğultulu, dərin, Hamınız birdən səslənin, səslənin, Eşqimizin boxçalanmıs səs pərdələrindən qəhqəhələrlə

131 Osman Türkay V Mahnılarını dinləyirəm, cırtdan Beşbarmaq! Mahnılarını dinləyirəm minlərlə kilometr uzaqda, Taymisin süd mavisi sisləri ortasında. Bəşəri sevgi, ümid və gerçəkdən, Beş min musiqi ili sonra gələcəkdən Qoparıb zövqümüzə hədiyyə etdiklərin: Dəfnə qoxan, laden qoxan, bəstələrin, Elə rəngli, elə candan, elə dərin, Melodiyaların, hisslərin, cizgilərin, səsin Sə-nin

132 Ay üçün rekviyem Osman Türkay haqqında yazılanlardan 39 : Kıbrıslı Türk Şair Osman Türkay ( ) doğup büyüdüğü coğrafyanın en önde gelen şairidir. Uzun süre İngiltere de de yaşaması, İngiliz dilinde de başarılı şiirler yazması, onun tanınmasını sağlamıştır. Hatta o, bu başarısı sebebiyle iki defa da Nobel Edebiyat Ödülü için aday gösterilmiştir: 1998, 1990 Prof. Dr. Saim Sakaoğlu Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Konya / Türkiyə Osman Türkayın şeirlərinin tərcüməçisi və tədqiqatçısı Ravil Buxarayev yazır ki, şairin şeirləri 60-cı illərdə ruscaya çevrilsəydi, Nazim Hikmət qədər məşhur olardı. Nazim Hikmət siyasi qaçqın, solçu və kommunist olduğuna görə ona sovet ədəbiyyatının qapıları açıq idi. Gəncliyində Osman Türkay Nazim Hikmətin şöhrətinə bir az qısqanclıqla yanaşıb. Lakin bu ona müasiri haqqında yazılar, esselər yazmağa mane olmayıb. Əli Şamil QuzeyKıbrıs (mən belə gördüm), Bakı, 2001, s Müxtəlif alim və tədqiqatçılara məxsus fikirlər əsasən Elmira Fikrətqızının (Məmmədova) Müasir Kipr türk poeziyasının formalaşmasında Osman Türkayın rolu adlı dissertasiya işinin avtoreferatına yazılan rəylərdən götürülmüşdür. 131

133 Osman Türkay Kainat ozanı Osman Türkayın şeir və poemaları öz fərdi üslubi məziyyətləri, ideya-məzmun və mündəricəsi ilə tamamilə orijinal poeziya nümunələridir. Prod, f.e.f. Əsgər Rəsulov Bakı Dövlət Univeritseti, Şərqşünaslıq Fakültəsi Osman Türkay böyük, mühitinə, dövrünə təsir göstərən, milli olanı bəşərinin, bəşəri olanı millinin içində təqdim edə bilən sənətkardır. Türkay yalnız şair deyil, həm də bir alim və filosofdur. F.e.d. Azadə Musayeva AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Türkdilli əlyazmalar şöbəsinin müdiri Osman Türkay yeni dövrün fəlsəfəsini yaradanlardandır. Bu gün Azərbaycanda novator poeziyadan danışılır. Osman Türkay dünyanın novator şairlərindəndir və onun poeziyası öyrənilərək bunun estetik prinsipləri müəyyənləşdirilməlidir. Osman Türkayın özünün də bu barədə tənqidi fikirləri, fəlsəfi araşdırmaları var. Həm ictimai xadim, həm şair, həm dünyəvi bir şəxsiyyətdir. Prof., f.e.d. İsmayıl Ömər oğlu Vəliyev AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi 132

134 Ay üçün rekviyem Şərq şerinin təsiri ilə ədəbi yaradıcılığa başlayan, XIX və XX yüzilliyin əvvəllərində ədəbi dəb ə çevrilən simvolizmə meyllənən, nəhayət, XX yüzillik şerində əsas istiqamətlərdən birinə çevrilən sərbəst şeir və modernizmə üstünlük verən Osman Türkayın yaradıcılıq yolu həm də türk şerinin inkişaf yolunu, İslami Şərq şerinin təkamülü və keçidlərini əks etdirir. Bu nadir istedad sahibi həm tərcüməçi-şair, həm geniş diapazonlu ədəbiyyatşünas, həm də publisist kimi fəaliyyət göstərmiş, tam mənası ilə, həm praktiki, həm də nəzəri ədəbiyyatla məşğul olması baxımından kamil bir ədib olmuşdur. F.e.n. Səadət Şıxıyeva, AMEA Z.M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun böyük elmi işçisi Osman Türkay ın bir Akdeniz kültürünün temsilcisi olarak kendine özgü dil ve anlatım özellikleri vardır. Şair (Osman Türkay), bu coğrafyada savaştan, kavgadan daha çok barış yanlısıdır çünkü Kıbrıs adası ve tüm adalılar ancak huzur ve barışın, hoşgörünün, karşılıklı saygının hakim olduğu bir mavilikler içindeki toprak parçası ve bu toprağın sakinleri olarak huzur içinde yaşayabilir. Yrd. Doç. Dr. Nazim Muradov Lefke Avrupa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi 133

135 Osman Türkay Osman Türkay Kipr türk poeziyasında mövzu, üslub, dil, forma, vəzn və s. cəhətdən novator bir şair idi və onun bu şeirə gətirdiyi yeniliklər sonradan uğurla davam etdirilmişdir. F.e.n. Barat Osmanova АМЕА Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Türk filologiyası şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Osman Türkay ın şiirlerinde ortaya koyulan konular büyük ölçütte dünyadaki siyasi karmaşaları, hem insanların birey olarak hem de milli özgürlüklerinin mücadelelerini dile getirmekte, dünyadakı globalleşme sürecindeki gelişmeleri aksettirmektedir. Doç. Dr. Fedora Arnaut Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Edebiyat Enstitüsü Türkoloji Bölümü, Öğretim Üyesi 134

136 Ay üçün rekviyem QEYD 135

137 Osman Türkay Osman Türkay Ay üçün rekviyem Yığılmağa verilmişdir: Çapa imzalanmışdır: Nəşrin ölçüsü: 60х90 1/16 Fiziki çap vərəqi: 8,5. Sifariş: 02. Sayı: 500 ədəd KÖVSƏR NƏŞRIYYATI Bakı, Az 1122, Zərdabi pr. 78 / Tel: E-poçtu: kovser@mail.az 136

138 Ay üçün rekviyem Nazim Muradov vә Elmira Fikrәtqızı Ozanköydә Osman Türkayın mәzarını ziyarәt edәrkәn 137

139