The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 67, p , Spring III 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ORTAÇAĞ DA MOĞOLLARDA ASTRONOMİ VE MOĞOL ASTRONOMİSİNİN TÜRKİYE SELÇUKLU ASTRONOMİSİNE ETKİSİ * THEINFLUENCE OF MONGOLIAN ASTRONOMY ANDMONGOLIAN ASTRONOMY ON TURKEY'SSELJUK ASTRONOMY IN MEDIEVAL AGE Dr. Seyfettin Kaya ORCID ID: Fırat Üniversitesi Öz Astronomi bilimi İlkçağlardan beri insanoğlunun dikkatini çekmektedir. İnsanlar yaşamlarını bir düzen içinde kurmak ve günlük yaşamlarını sürdürmek için astronomi bilimine ilgi duymuşlardır. Doğal olarak bu durum İlkçağ uygarlıklarından başlayarak Ortaçağ uygarlıklarına kadar astronomi bilimine olan ilginin artarak ve katlanarak devam etmesine ortam hazırlamıştır. Temelde İlkçağ ve Ortaçağ astronomisi, Batlamyus un Yer merkezli (Jeosantrik) astronomisinin etkisi ile gelişmiştir. Batlamyus un çalışmaları ile matematiksel kuramlar üzerine kurulan Yer merkezli (Jeosantrik) evren modeli Kopernik dönemine kadar astronomi alanında doğru bir tez olarak varlığını sürdürmüştür. Ancak bu kuramda bir takım eksiklikler vardı. Bu eksikliklere önce Mısır, sonra Endülüs ten itirazlar yükselmiştir. Bu noktada devreye giren ve Moğollar döneminde faaliyet gösteren Nâsırüddîn Tûsî ve Merâga Matematik-Astronomi Okulu yaptığı çalışmalar ile alternatif bir gezegen modeli geliştirmiştir. Özellikle Nâsırüddîn Tûsî ve Merâga Matematik-Astronomi Okulu nun yaptığı çalışmalar Kopernik tarafından ileri sürülen günümüz astronomi anlayışına giden yolda önemli bir basamak olmuştur. Ayrıca Moğol astronomisinin, Türkiye Selçuklu astronomisinin gelişmesine de önemli derecede katkısı olmuştur. Gerek Merâga Matematik-Astronomi Okulu nda eğitim gören bilginlerin Anadolu ya gelmesi gerekse bu okulda okutulan bazı kitapların Anadolu ya aktarılması Moğol astronomisinin Türkiye Selçuklu astronomisini etkilemesine zemin hazırlamıştır. Anahtar Kelimeler: Astronomi, Moğollar, Türkiye Selçukluları, Merâga, Nâsı- * Bu çalışma yazarın doktora tezinin bir kısmından yararlanılarak hazırlanmıştır.

2 390 Seyfettin Kaya rüddîn Tûsî Abstract Astronomicalknowledge Since theearlyages, humanbeingshavebeenattractingattention. People areinterested in thescience of astronomytobuildtheirlives in an orderlywayandtomaintaintheirdailylives. Naturally, thissituation has set thestageforincreasinginterest in astronomysciencefromtheancientcivilizationstothemedievalcivilizations. Basically, the Ancient andmedievalastronomywasdevelopedbytheinfluence of Ptolemy's Earth-centered (geocentric) astronomy. Thegeocentricuniverse model based on thestudies of Ptolemyandmathematicaltheoriesmaintaineditsexistence as a correctthesis in astronomyuntilthe time of Copernicus. However, thereweresomeshortcomings in thistheory. TheseshortcomingsfirstraisedobjectionsfromEgyptandthenAndalusia. At thispoint, NâsırüddînTýsîand Merâga Mathematics-Astronomy School, whichwereactive in the- Mongolianperiod, developed an alternativeplanetary model. Especiallythework of Nâsırüddîn Tûsî and Merâga Mathematics-Astronomy School has been an important step on thewaytothepresentunderstanding of astronomy as proposedby Kopernik. Inaddition, Mongolastronomy has alsocontributedsignificantlytothedevelopment of Turkey'sSeljukastronomy. Thefactthatthescholarswhoarestudying in Merâga Mathematics- Astronomy School havecometo Anatolia, the transfer of somebooks in thisschoolto Anatolia has prepared an atmosphereformongolianastronomytoaffectturkey'sseljukastronomy. Keywords: Astronomy, Mongols, Seljuks of Turkey, Merâga, Nâsırüddîn Tûsî Giriş İlk uygarlıklarda gökyüzü ve yıldızlara olan merak astronomi biliminin gelişmesine ortam hazırlamıştır. Doğu dünyasında uygarlıklar ihtiyaçtan kaynaklanan ve gündelik yaşamda uygulanan pratik astronomi ile uğraşırken, Batı dünyası gökyüzünü, gezegenlerin hareketlerini ve gökcisimlerinin devinimlerini ilgilendiren kuramsal astronomi ile ilgilenmiştir. Bu konuda fikirleri muteber bir şekilde karşılanan Aristoteles ve Batlamyus istisnai örnekler olarak gösterilebilir. Aristoteles Yer in ve gökcisimlerinin hareketlerini fizik kurallarına dayalı bir şekilde anlatırken, Batlamyus matematiksel ögelere dayalı bir evren modeli üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu iki anlayışın önemli eksiklikleri vardı. Ancak bu eksiklikler iki anlayış yan yana getirildiği ve karşılaştırıldığı zaman nispeten birbirini tamamlıyorlardı. Ortaçağ da Doğu daki Müslümanbilginler matematiksel kuramlara dayalı Batlamyus un Yer merkezli (Jeosantrik) evren modelini benimsenmişlerdi. Ancak bu modelin önemli eksiklikleri vardı ve bu eksiklikler bir türlü fark edilemiyordu. Nitekim İslam dünyasında Batlamyus astronomisine hem fiziksel hem de matematiksel yönden itiraz eden ilk astronomlardan biri Mısır da ortaya çıkan İbn el-heysem olmuştur. El-Şükûk alâbatlamyûs (Batlamyus Üzerine Şüpheler) adlı eserinde Batlamyus un kullandığı eksantrik ve episikl modelleri fiziksel ve matematiksel açıdan bazı noktalarda eleştirmiş ve hem Batlamyus astronomisinin matematiksel yapısını yeniden kurgulamaya hem de bu matematiksel modelleri fiziksel bir temele oturtmaya yönelik çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaları neticesinde Batlamyus sistemini mekanik hale getiren Küre Katmanları Sistemi'ni kurgulamıştır (Unat, 2003: 188). Ancak hiçbir Müslüman astronom Batlamyus un fikrini terk etmemiş ve İbnü l el- Heysem in tamamı ile bu yeni görüşünü anlayamamıştır. Bu görüşü anlamak için XVII. yüzyılın gelmesi beklenmiştir. Maalesef bu görüş XVII. yüzyılda ortaya çıkacaksa da bu kez İslam dünyasında değil, Avrupa'da ortaya çıkacaktır (Ronan, 2003: 236). Batlamyus un Yer merkezli (Jeosantrik) evren modelindeki eksiklikleryalnız İbn el-heysem in değil, aynı zamanda Endülüslü

3 Ortaçağ da Moğollarda Astronomi Ve Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi 391 astronomi bilginlerinin de gözünden kaçmamıştır. Endülüslü astronomi bilginleri matematiksel kuramlara dayalı Batlamyus astronomisi ve evren modeline karşı çıkarak anti- Batlamyusçu bir anlayış geliştirmişlerdir (Özdemir, 1997: 72). Endülüs astronomisi daha çok Aristoteles fiziğinin etkisi ile şekillenmiştir. Endülüslü astronomlar Yer in evrenin merkezinden belli bir miktar kaymasına neden olacağından gezegenlerin hareketlerini (ileri-geri veya yaklaşıp-uzaklaşma) eksantrik ve episikl düzenekler ile -yalnız matematiksel değerlerle- açıklanamayacağını ve Yer in evrenin tam merkezinde olabilmesi için Eksantrik ve episikl düzeneklerin Aristoteles fiziği ile de desteklenmesi gerektiğini vurgulamaya çalışmışlardır (Unat, 2003). Bu düşünce XII. yüzyılda Endülüs Emevilerindeİbn Bâcce, İbn Tufeyl, İbn Rüşd ve Bitrûcî gibi astronomi bilimcilerin Batlamyus teorilerine karşı tepkiler ve eleştiriler geliştirmelerine ortam hazırlamıştır (Sezgin, 2008: 34-35). Endülüslü astronomların kuramsal açıdan Batlamyus astronomisini düzeltmeye çalışma çabaları başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ancak Merâga astronomları güneş merkezli (Heliosentrik) gezegen sistemine geçiş noktasında devrim yapamamış olsalar da, daha tatmin edici modeller ürettikleri için bu konuda kısmen başarılı oldukları savunulabilir. Merâga Okulu'nun gezegen modelleri ile Kopernik modelleri arasında çok fazla benzerlik bulunmaktadır. Bu duruma bakılarak "gerçek anlamda Kopernik'in, Merâga Okulu'nun sonuncusu değilse bile kesinlikle en meşhur takipçisi olarak görülebileceği söylenebilir (Bakkal, 2013: 205). 1. Nâsırüddîn Tûsî ve Yer Merkezli (Jeosantrik) Modeli Batlamyus (Ptoleme) tarafından geliştirilen ve taşıyıcı ve dış merkezli düzenekler yardımı ile gezegenlerin ve yıldızların hareketlerini matematiksel olarak açıklamaya çalışan astronomik model Ortaçağ İslâm dünyasında hem fiziksel hem de matematiksel yönden eleştirilere maruz kalmıştır (Kâhya ve Topdemir, 2002: ). Bu eleştiriler İbnü lel-heysem ile başlamış; Nâsırüddîn Tûsî, Mû eyyeded-dîn el-urdî, Kutbeddin Şîrâzî ve İbn Şâtır gibi bilginler ile devam etmiştir (Saliba, 2009: 59). Müslüman bilginler Batlamyus un taşıyıcı ve dış merkezli düzenekler kullanmak sureti ile Yer i Evren in merkezinden kaydırmasını eleştirmiş ve Batlamyus u Aristoteles fiziğinin ilkelerine uymamakla suçlamışlardır. Diğer taraftan Batlamyus modelinin sadece fiziksel yönden değil, matematiksel yönden de yetersiz olduğunu gösteren bazı noktalar bulunmaktadır. Örneğin Ay ın ve Merkür ün düzensiz hareketlerinin açıklanabilmesi için Batlamyus'un modeline yeni daireler eklemesi ve bu yolla gözlem sonuçları ile işlem sonuçlarını uzlaştırmaya çalışması böyle bir yetersizliğin sonucu olarak değerlendirilmiştir (Kâhya ve Topdemir, 2002: ). Nâsırüddîn Tûsî, Batlamyus un Yer merkezli (jeosantrik) teorisini eleştirmiş, bu teorinin yanlışlarını göstermiş ve Yer merkezli (jeosantrik) yeni bir model tasarlamıştır (Kâhya ve Topdemir, 2002: ). Bu modele göre tasarlanan düzenek şu şekilde oluşturulmuştur; biri diğerine içten teğet olan ve ters yönlerde eşit hızlarla devinen iki daireden meydana getirilmiştir. Bu dairelerden dışta bulunanın çapı, içte bulunanının çapının iki katı olduğundan, küçük daire üzerinde bulunan bir nokta, büyük dairenin çapı boyunca hareket etmektedir. Bu yolla iki dairesel hareketin bileşiminden doğrusal hareketin oluşabileceğini kanıtlayan Nâsırüddîn Tûsî, matematik alanındaki bu buluşunu astronomiye uyarlamış ve Ay ın hareketini açıklamayı başarmıştır. Tûsî çifti olarak adlandırılan bu matematiksel düzenek aracılığı ile Nâsırüddîn Tûsî, Batlamyus modelinin aksine Yer i Evren in merkezinden kaydırmadan - Aristoteles fiziğine karşı olan dış merkezli düzeneği kullanmadan-gezegen hareketlerini açıklayabilmiştir (Nasr, 2001: ).

4 392 Seyfettin Kaya Bu teori ile Nâsırüddîn Tûsî belki nihai amacına ulamamıştır. Ancak Mû eyyeded- Dîn el-urdî, Kutbeddin Şîrâzî ve İbn Şâtır gibi âlimlerin geliştirdikleri modeller ve teoriler Kopernik modeline giden yolu açmıştır (Unat vd. 2005: 52). Özellikle bu konuda İbnü ş Şâtır yaptığı çalışmalar ile önemli başarılar sağlamıştır. Batlamyus un gezegen modellerine ilişkin sorunlarının üstesinden gelmiş; gezegenler, güneş ve ay hareketlerinin hesaplanmasında teorik modelleri geliştirmede önemli bir rol oynamıştır (King, 1896: 538). Bu açıdan bakıldığında Batlamyus un sisteminde köklü değişiklikler yaptığı savunulabilir. Batlamyus un gezegen sisteminde yer alan eksantirikdeferant ve eguantı kaldırarak ikinci bir episikl eklemiştir. Bu değişikliği Nâsırüddîn Tûsî nin çift (Tûsî Çifti) prensibini kullanarak yapmıştır. Bu model ile dairevi bir yörünge üzerinde yeknesak gezegen hareketlerinin meydana geldiği estetik ahenk fikrini daha çok uyandıran bir gezegen teorisi kurmuştur. Bu modelde Merkür modeli görülmeye değer bir şekilde oluşturulmuştur (Sezgin, 2008: 53). Şekil 1: Tûsî Çifte Bağı(Uymaz, 2015: 201). Güneş sistemine yeni bir bakış açısı kazandırmış ve episikl ölçü değerleri ilave etmiştir. Bu yeni yaklaşıma rağmen Güneş sistemine pratik bir avantaj getirememiştir. Ancak Batlamyus un Ay modelinde bulunan hataları ortadan kaldırmayı başarabilmiştir. Ay-dünya uzaklığının varyasyonunu aşırı derecede abartan Batlamyus un yaptığı birçok hatayı düzeltmiştir. Ay modeli alanında gösterdiği başarı takdire değerdir. Kendisinden bir asır sonra gelen Kopernik in kullandığı Ay modeli ile aynıdır. Bu bilgilerden yola çıkarak İbnü şşâtır ın başarısı ile mükemmel bir iş çıkardığı savunulabilir (Dizer, 2000: ). 2. Moğollar Dönemi nde Önemli Astronomlar 2.1. Nâsırüddîn Tûsî (d.1201-ö.1274) Asıl adı Ebu Cafer Muhammed bin Muhammed İbn el-hasan Nâsırüddîn et-tûsî olarak bilinmektedir (Bayraktar, 2012: 190). Horasan a bağlı Tûs beldesinde 1201 yılında doğmuştur (Zeki, 2004: 104). Bu bilgilerden yola çıkarak et-tûsî nisbesini doğduğu yerden aldığı savunulabilir. Şii mezhebine bağlı bir ailede dünyaya gelmiş ve bu mezhebi inanç olarak benimsemiştir. İlk eğitimini babası ve amcasından almış ve dönemin ünlü âlimlerinin yanında eğitimine devam etmiştir. Daha sonra eğitimi için Musul a giderek Ke-

5 Ortaçağ da Moğollarda Astronomi Ve Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi 393 malüddin İbn Yûnus un ders halkasına katılmıştır (Ragep, 2007: 1154). Nâsırüddîn Tûsî, geometri, trigonometri, astronomi, matematik, felsefe ve tıp alanlarında öne çıkmıştır (Kâhya ve Topdemir, 2002: 1151). Kendisinden sonra gelenler tarafından Allame veya Hoca Nâsırüddîn Tûsî olarak tanınmıştır (Zeki, 2004: 102). Genç yaşta şöhreti Kuhistan Bölgesi nin İsmailî hâkimi Ebu Mansur a kadar ulaşmıştır. Ebu Mansur şanını duyduğu Nâsırüddîn Tûsî yi Kuhistan a davet etmiştir. Bu daveti kabul eden Nâsırüddîn Tûsî, Kuhistan a gelmiş ve desteğini gördüğü Ebu Mansur un himayesine girerek ilmi faaliyetlerine devam etmiştir. Ancak Abbasi halifesi ile mektuplaşmalarından hoşlanmayan Kuhistan İsmailî hâkimi Ebu Mansur, Nâsırüddîn Tûsî yi hapsettirmiştir (Şirinov, 2012: 437). Bir süre sonra İsmaillilerin merkezi Alamut Kalesi Moğol hükümdarı Hülagu Han tarafından ele geçirilmiştir (Aksarayî, 2000: 37). Kalenin tesliminden sonra serbest kalan Nâsırüddîn Tûsî, Hülagu Han ile birlikte Bağdat seferine katılmıştır (Şirinov, 2012: 437). Bu seferden sonra Hülagu Han ın desteği ile Azerbaycan da Merâga da 1230 yılı civarında bir rasathane açmıştır (Aydüz, 1995: 162). Büyük paralar harcanarak kurulan rasathanede görkemli bir kütüphaneye de yer verilmiştir (Pannekoek, 1989: 169). Suriye, Irak ve İran bölgelerinde yapılan yağma faaliyetleri sonucu toplanan kitaplar bu kütüphaneye taşınmıştır (Tez, 2001: 107). Kaynaklarda bu kütüphanede 400 bin el yazması kitabın bulunduğu iddia edilmektedir (Turan, 1993: 334). Nâsırüddîn Tûsî, Merâga Rasathanesi nde Mû eyyeded-dîn el-urdî, Fahrettin el-ahlatî, Necmüddin el-kazvinî, Fahreddin el-meraği, Muhyiddin el- Maarrî (Şehrezûrî, 2015: 940), Çinli Fao Mun-ji ve Kutbeddin Şîrâzî gibi dönemin meşhur âlimlerini bir araya getirmiştir (Nasır, 2006: 105). Hülagu Han, Nâsırüddîn Tûsî ile bilim insanları ekibinden rasatlar yapmalarını ve bu rasatların sonuçlarını 12 yılda tamamlanmalarını istemiştir. Ancak Nâsırüddîn Tûsî, Satürn ün bir turluk devinimini 30 yılda tamamlamasından dolayı gezegenleri bu süreden önce gözleminin imkânsız olduğunu söyleyerek karşı çıkmıştır (Tez, 2001: 107). Buna rağmen Nâsırüddîn Tûsî ve ekibi Hülagu Han ın emrettiği şekilde astronomi gözlemleri yaparak Zic-i İlhanî adlı (İlhanlı astronomi çizelgeleri) eseri meydana getirmişlerdir (Çelebi, 2007: ) (Tûsî, 1984: 3). Moğollar döneminde Azerbaycan Merâga da açılan rasathanenin teknik ve donanımı ile ilgili bilgi vermek de gerekir. Merâga Rasathanesi araç-gereç ve teknik donanım bakımından üstün bir teknoloji ile donatılmıştır (Göker, 1997: 68-69). Gözlem aletleri arasında ekliptiğin ve diğer göksel dairelerin konumlarını gösteren cetvelli bir alet gezegenlerin yüksekliklerini ölçmekte kullanılan duvar kadranı ve gün dönümü noktalarının belirlenmesini sağlayan bir çember (Unat, 2005) ve yer-yükseklik belirlemede kullanılan et-tûsî tarafından geliştirilen- torguetum adlı bir alet bulundurulmuştur (Tez, 2001: 108). Bazı âlimler tarafından astronomi ile uğraştığı için sihirle uğraştığı şeklinde eleştirilen (İbn Teymiyye, 1986: )Nâsırüddîn Tûsî, Sünnî ve Şiî kaynaklarda güzel ahlaklı, mütevazı ve insanlara karşı saygılı biri olarak tasvir edilmiştir (İbn Kesîr, 1998: 514).Hayatının sonuna doğru Bağdat ta bulunduğu sırada 26 Haziran 1274 tarihinde vefat etmiştir (Göker, 1997: 67) Mû eyyeded-dîn el-urdî (d ö.1266) Asıl adı Mu ayyeded-dîn el-urdî al- Âmirî al-dımaşkî olarak bilinmektedir. Suriye de Palmira ile Rusafe arasında bulunan Urd köyünde doğmuştur. Bu bilgilerden yolla çıkarak Urdîve Dımaşkî nisbelerini doğduğu yerden almıştır. Mekanik, geometri ve astronomi alanlarında öne çıkmıştır tarihinden önce Dımaşk ta (Şam da) müderris

6 394 Seyfettin Kaya olarak çalıştığı sırada Moğol hükümdarı Hülagu Han ın inşa ettiği rasathanede çalışmak üzere Merâga ya gitmiştir. Nâsırüddîn Tûsî ile birlikte sürdürülen rasat çalışmalarına katılmış ve 1266 yılında Merâga da hayatını kaybetmiştir (Schmidl, 2007: 1161). Merâga Rasathanesi nin yöneticisi Nâsırüddîn Tûsî, XIII. yüzyılda Batlamyus un gezegen modeline alternatif bir model önermiştir. Bu çabalar daha sonra Mû eyyeded- Dîn el-urdîve Kutbeddin Şîrâzî tarafından da sürdürülmüştür (Lankford, 1997: 19). Mu ayyeded-dînel-urdî, Kitâb el-hey e adlı eserinde Batlamyus astronomisi ile ilgili sorunları çözmeye çalışmış ve yeni bir teorem ileri sürmüştür. Nâsırüddîn Tûsî ile başlayan Yeni Kuramsallaştırma Denemesi çalışmalarına katılmıştır. Batlamyus un Güneş modelinin ve eksantrik-episikl modelin yeterli olduğunu ve bu modellerin değiştirilmesine ihtiyaç olmadığını savunmuştur. Ancak Ay ın ve Merkür ün hareketleri konusunda her iki modeldeki ekuant noktaları ve üst gezegenler modelinin değiştirilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Bu amaçla fiziksel bir imkânsızlık olarak tanımladığı ekuant noktası konusunu çözmek için Urdî Yardımcı Teoremi ni geliştirmiştir. (Saliba, 1994: ). Mû eyyeded-dîn el-urdî, Kitâb el- Hey e adlı eserinde Baylamyus un gezegen modelleri ile ilgili sorunların çözümü için uğraşmış ve kendi modelini orta koymuştur (King, 1896: 537). 3. Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi Türkiye Selçukluları döneminde astronomi anlayışı Büyük Selçuklulardan çok farklı bir şekilde zuhur işlememiştir. Ancak Türkiye Selçuklularının astronomi anlayışı Arap-İslam dünyasından ziyade daha çok Moğolların etkisinde kalmıştır. XII. ve XIII. yüzyıllarda Moğolların Merâga da toplamış olduğu dönemin değerli bilim insanları vasıtası ile kurdukları rasathanenin etkisi siyasi çalkantılardan dolayı bazı bilginlerin Anadolu ya gelmesi veya Anadolu da bulunan bazı bilginlerin Merâga Matematik-Astronomi Okulu ndan gelen eserlerin etkisinde kalması Türkiye Selçuklu astronomisinin Moğol astronomisinin etkisi ile gelişmesine olanak sağlamıştır. Bu konuda Hubeyş et-tiflîsî, Kutbeddin Şîrâzî ve İbn-i Sertak örnek gösterilebilecek müstesna kişilerdir. Adı ifade edilen bu bilginler vasıtası ile Moğol astronomisi Türkiye Selçuklu astronomisini önemli ölçüde etkilemiştir. Türkiye Selçuklu hükümdarı Sultan II. Kılıç Arslan 1170'de yeniden kurduğu Aksaray'da kendisine bir saray ( Ak-Saray ilinin adı buradan gelmektedir.) askerlerine de meskenler inşa ederken yeni kurduğu şehirde camiler, medreseler, ribatlar ve çarşılar yaptırmıştır. Azerbaycan'dan getirttiği âlimleri, tüccarları ve gazileri buraya yerleştirmiştir. Bu sırada Anadolu ya getirilen âlimler arasında Hubeyş et-tiflîsî nin de bulunduğu tahmin edilmektedir (Bedirhan ve Öztop, 2015: 110, ).Bu vesile ile Hubeyş et- Tiflîsî ninmoğol astronomisi ile ilgili bilgi birikimini Anadolu ya aktardığı savunulabilir. Bu duruma kanıt olarak kozmolojik astronomi ile ilgili bilgi birikiminin az olduğu Anadolu ya Hubeyş et-tiflîsî nin matematiksel-astronomiyi getirmesi örnek olarak gösterilebilir. Nitekim Hubeyş et-tiflîsî, yer merkezli (Jeosantrik) evren sistemi hakkında bilgiler vermiş, Güneş ve Ay la yer arasındaki münasebet hakkında bilgilersunmuştur. Ancak Hubeyş et-tiflîsî, daha çok yıldızlar üzerinde yoğunlaşmıştır. On iki yıldız grubundan oluşan bu sistemin özellikle de Güneş ve Ay a göre pozisyonları ve onların açışal değerlerinitanıtmıştır (Kâhya, 2002: 833). İbnü lel-heysemcibir anlayışla hareket eden Merâğa Matematik-Astronomi Okulu nun çizgisini izleyen KutbeddînŞirazî ise bu okulda okutulan ve bu okul üyelerince telif edilen eserlerin Anadolu'ya aktarılmasında önemli bir rol oynamıştır (Fazlıoğlu, 2001: ). Sivas Gökmedrese'de hocalığı sırasında Nihâyetü l-idrâk fî dirâyeti l-eflâk (Gök Kürenin Bilgisini Anlamanın Sınırı) ve el-tuhfetü ş-şehhiyyefi l-hey e (Astronomide hükümdara Armağan) adlı iki tane çok

7 Ortaçağ da Moğollarda Astronomi Ve Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi 395 önemli matematiksel-astronomi kitabı kaleme almıştır (Wiedermann, 1986: 547) (Kaya, 2008: ).Batlamyus un gezegen modelinden çok farklı bir gezegen modeli çizen Nâsırüddîn Tûsî nin gezegen modeline alternatif bir model çizmiştir. Nihâyetü l-idrâk fî dirâyeti l-eflâk ve el-tuhfetü ş- Şehhiyyefi l-hey e adlı eserlerinde Nâsırüddîn Tûsî nin yeni gezegen modelini başka gezegenlere de uygulamış, ancak sonuçlardan tam anlamı ile tatmin olmadığı için modelde bazı değişiklikler yapmıştır (Unat, 2010: 508). Güneşin hareketini ve gezegenler arasındaki ilişkiyi vurgulayan Kutbeddîn Şîrâzî, Batlamyus un gezegen modelinden farklı yeni bir gezegen modeli keşfetmiştir (Nasr, 1981: 248). Çağdaşları Nâsırüddîn Tûsî ve İbn Şâtır dan farklı olarak oluşturduğu bu gezegenler modelinde Merkür hariç bütün gezegenleri kullanmıştır (Saliba, 1994: 119). Moğol astronomisinin ve Merâga Astronomi-Matematik Okulu nun bilgi birikiminin Anadolu ya aktarılmasında rol oynayan kişilerden bir de İbn Sertâk tır. Selçuklu ve beylikler döneminin bitiş süreciyle Osmanlının Kuruluş sürecinin kesişme noktasında yetişmiş olan İbn Sertâk, yıllarında İlhanlı hükümdarı Hülagu nun ekonomik desteğiyle Azerbaycan Merâğa danâsırüddîn Tûsî öncülüğünde açılan astronomi okulunda yetişmiştir. Nâsırüddîn Tûsî ve Merâğa bilim heyeti çevresindeki âlimlerden ders almış ve belli bir bilimsel olgunluğa ulaşmıştır. Yetiştiği Merâğa Astronomi Okulu nda zamanla aktif olarak da çalışmıştır(fazlıoğlu, 2015). İbn Sertâk ın aktif olarak rol aldığı eğitim kurumlarından biri de Tokat Niksar da bulunan Nizamiyye Medresesi dir. Muhtemelen ibn Sertâk, Merâğa da eğitimini tamamladıktan sonra Anadolu ya gelmiş, Tokat Niksar Nizamiyye Medresesi nde görev almıştır (Fazlıoğlu, 2015). İbn Sertâk'ınMerâğaMatematik- Astronomi Okulu nda edindiği bilgi birikimini görev aldığı Tokat Niksar Nizâmiyye Medresesi nde başta Davud el-kayserî olmak üzere talebelerine aktarmıştır. Bu vesileyle Merâğa Matematik Astronomi Okulu nun bilgi birikimi Anadolu'ya aktardığı söylenebilir. Bu ilmi faaliyetinde İbn Sertâk, sadece kendisinin ve Merağa matematik-astronomi bilgi birikimini değil; Aristoteles, Apollonius, Akaton gibi Yunan matematikçi-filozoflarının; Muhammed b. Musa el-harizmî, Yakub b. İshak el-kindi, Sabit b. Kurra, İbnü lel- Heysem, İbn el-salah diye tanınan Ebu'l- Futuh Ahmed b. Muhammed b. el-serî el- Bağdadî, Ebu Sehl el-kuhi gibi klasik İslam matematiğinin önemli isimlerinin bilgi birikimlerini de tedris ettiği görülmektedir. Bu bilgiler ışığında Davud el-kayserî'nin bu birikimini İznik Medresesi'ne aktararak klasik İslâm ilmî geleneği ile Osmanlı kuruluş sürecinin ilmi hayatı arasında bir bağlantı sağladığı görülmektedir (Unat, 2011). İbn Sertâk ın Tokat Niksar Nizamiye Medresesi nde mütalaa, tahrir ve islâh ettiği ve bazı talikatta bulunduğu, klasik İslami dönem matematik-astronomi eserlerinden müteşekkil bir yazma mecmua zamanımıza ulaşmıştır (Unat, 2011). Sonuç Moğollar Dönemi nde astronomi Nâsırüddîn Tûsî ve Merâga Matematik- Astronomi Okulu nun katkısı ile ilerleme kaydetmiştir. Şüphesiz bu ilerleme de Moğol hükümdarlarının astronomi bilimine ilgi duyması ve astronomi çalışmalarına katkıda bulunması da etkili olmuştur. Nitekim Hülagu Han ın Merâga da astronomi okulunun açılmasına destek vermesi ve Nâsırüddîn Tûsî yi finanse etmesi bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Moğol astronomisi kendisinden önceki İslam medeniyetinde geliştirilen astronomi birikiminin etkisi ile gelişmiştir. Merâga Matematik-Astronomi Okulu nda yapılan çalışmalar ile Batlamyus astronomisinin eksikleri tamamlanmaya çalışılmıştır. Ancak Merâga astronomları devrim niteliğinde çalışmalar yapmasalar da daha sonraki süreç için Koper-

8 396 Seyfettin Kaya nik e giden yolda astronomi çalışmalarını bir basamak daha yükseltmişlerdir. Bu konu da Nâsırüddîn Tûsî ve Mû eyyeded-dîn el- Urdî nin olağan üstü çalışmalarını göz ardı etmek mümkün değildir. Moğol astronomisi ve Merâga Matematik-Astronomi Okulu nun çalışmaları yalnız kendi çağının ötesini değil, aynı zamanda kendi çağınıve Moğolların çağdaşı olan astronomi çalışmalarını da önemli ölçüde etkilemiştir. Bu duruma Moğol astronomisinin Türkiye Selçuklu astronomisini de etkilediği yargısı örnek olarak gösterilebilir. Hubeyş el- Tiflîsî, KutbeddinŞirâzî ve İbn Sertâk Moğol astronomisinin Anadolu ya aktarılmasında önemli bir rol oynamışlardır. Türkiye Selçuklularının pratik astronomi uygulamalarına kurumsal astronomi çalışmalarını eklemişlerdir. Netice olarak söylenebilir ki Moğol astronomisiyer merkezli (Jeosantrik) evren modeli anlayışının gölgesinde gelişmesine rağmen Kopernik e giden yolu açmış, güneş merkezli (Heliosentrik) gezegen sistemine geçiş noktasında önemli bir basamak teşkil etmiş ve Türkiye Selçuklu astronomisini önemli derece de etkilemiştir. KAYNAKÇA Aydüz, S. (1995), Osmanlı Devleti'nde Müneccimbaşılık, Osmanlı Bilim Araştırmaları Dergisi, Sayı:1, İstanbul, ss Bakkal, A. (2013), İslam Astronomi Tarihinde İbn Rüşd: Büyük İslâm Filozofu İbn-i Rüşd, Diyanet Dergisi, Cilt-XLVIII, Sayı:3, Temmuz-Ağustos-Eylül, ss Bayraktar, M. (2012), İslam Bilim Adamları, İstanbul. Bedirhan, Y. ve Öztop, F. (2015), XI ve XIII. Yüzyılda Kafkasya ile Anadolu Arasında Kurulan Kültür Köprüsü ve Bunun Mimarları, Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırma Dergisi, Yıl:2, Sayı-2, Mart, ss Dizer, M. (2000), İbnü ş-şâtır, DİA, Cilt-XXI, İstanbul, s Fazlıoğlu, İ. (2001), Selçuklular Dönemi nde Anadolu da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş), Cogito, Sayı-29,ss Fazlıoğlu, İ. (2015), r/makaleler/1.php?id=166 ( ). Göker, L. (1977), Nâsırüddîn Tûsî ve Megârâ Rasathanesi, Milli Kültür Dergisi, Cilt-I, Sayı-6, Ankara, ss İbn Kesîr (1419/1998), el-bidâye ve n-nihâye, (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî), Cilt-XVII, Cîze. Kâhya, Esin (2002), Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalışmalar Türkler Ansiklopedisi (TA), Cilt-VII, Ankara, ss Kâhya, E. ve Topdemir, H. G. (2002), İlk Müslüman Türk Devletlerinde Bilim, Türkler Ansiklopedisi, Cilt-V, Ankara, ss Kâtip Çelebi (2007), Keşfü z-zunûn, (Çeviren: Rüştü Balcı), Cilt-II, İstanbul. Kaya, A. (2008), Selçuklular Dönemi nde Sivas ta İlmi Hayat ve İlim Adamları, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt-I, Sayı: 2,ss Kerîmüddin Mahmud-î Aksarayî (2000), Müsâmeretü l-ahbâr, (Çeviren: Mürsel Öztürk), Ankara King, David A. (1986), İslamicMatematic Astronomy, London. Lankford, J. (1997), History Of Astronomy An Encyclopedia, Newyork. Nasır, Seyyid Hüseyin (2006), Astronomi ve Astroloji, Çeviren: İlhan Kutluer, İstanbul. Nâsırüddîn Tûsî (1984), Muhtasar Fi İlm El- Tencim Ve-Ma rifet El-Takvim, (Çeviren: T.N. Gencan- M. Dizer), İstanbul. Nasr, Seyyed Hossein (2001), ScienceAndCivilization İn İslam, Boston, 1987 / Chicago Nasr, Seyyid Hossein (1981), Qutb alînshîrâzî, Dictionary Of ScientificBiography, Volume-XI, Charles CoulstonGıllıspıe: Editor, Newyork, ss.247-

9 Ortaçağ da Moğollarda Astronomi Ve Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi Özdemir, Mehmet (1997), Endülüs Müslümanları-III, Ankara. Pannekoek, A. (1989), A History Of Astronomy, Newyork. Ragep, F. Jamil (2007), Tûsî: AbûJa farmuhammad ibn FMuhammad ibn al-hasan Nasîr al-dîn al- Tûsî, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Volume-II, in Thomas Hockey: editor, New York, ss Ronan, C. A. (2003), Bilim Tarihi: Dünya Kültüründe Bilimin Tarihi ve Gelişimi, Çeviren: Ekmeleddin İhsanoğlu-Feza Günergün, Ankara. Saliba, G. (2009), Arabic PlanetaryTheoriesAfterTheEleventh Century A.D. Encyclopedia of the History of Arabic Science, Volume-I, RoshdiRashed: Editor, Newyork-London, ss Saliba, G. (1994), A History of Arabic Astronomy, New York andlondon. Schmidl, Petra G. (2007), Urdî: Mu ayyad ad- Dîn al-urdî, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Volume-I, in Thomas Hockey: editor, New York, ss Sezgin, F. (2008), İslam da Bilim ve Teknik, Cilt-I, İstanbul. Şemsüddin Eş-Şehrezûrî (2015), Nüzhetü l- Ervâh, (Çeviren: Eşref Altaş), İstanbul. Şirinov, Agil (2012), Tûsî, Nâsırüddîn, Cilt- XLI, İstanbul, ss Takıyyüddin İbn Teymiyye (1406/1986), Minhâcü s-sünneti n-nebeviyye, (Nşr. M. ReşâdSâlim), Cilt-III, Riyad. Tez, Z. (2001), Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, İstanbul. Turan, O. (1993), Selçuklu Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti, İstanbul. Unat, Y. (2008), İslâm Dünyasında Astronomi Çalışmaları ve İslâm Astronomisinin Batı'ya Etkileri, Ortaçağ İslam Dünyası nda Bilim ve Teknik (Makaleler), Ankara, ss Unat, Y. (2010), Selçuklularda Astronomi Bilimi, Birinci Uluslararası Selçuklu Sempozyumu: Selçuklu Tarihi Bilim ve Düşünce (Bildiriler), Eylül, Kayseri, ss Unat,Y. (2003), Ortaçağ_İslam_Dünyasında_Astronomi_Ç alışmaları_ve_batı_ya_etkileri_bilim_ve_ütop ya_nisan_2003_sayı_106_istanbul_20 03_s._48_53 ( ). Unat, Y. (2005) 7/ ( ). Unat, Y. (2011), elçuklularda_astronomi_bilimi ( ). Unat, Y., Kalaycıoğlu, İ. ve Engin, M. F. (2005), Tarih Boyunca Türklerde Gökbilim - 1, Bilim ve Teknik, Mart, Sayı 448, Ankara 2005, ss Uymaz, T. (2015), Ptolemaios ve Kopernik Astronomisinin Karşılaştırılması ve Yeni Astronominin Temelleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara. Wiedemann, E. (1986), Kutb al-dînshîrâzi, The Encyclopedia Of İslam, Volume- V, Leiden, ss Zeki, S. (2004), Âsâr-ı Bâkiye, Çeviren: Melek Dosay Gökdoğan-Remzi Demir- Mutlu Kılıç, Cilt-III, Ankara. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Kaya, S. (2018). Ortaçağ da Moğollarda Astronomi Ve Moğol Astronomisinin Türkiye Selçuklu Astronomisine Etkisi, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi number: Number: 67 Spring III 2018, p

10 398 Seyfettin Kaya