ACİL DURUMLARDA AMBULANS ERİŞEBİLİRLİĞİ: ANTAKYA (HATAY) ÖRNEĞİ 1

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 73, p , Winter 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / Article Acceptance Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date ACİL DURUMLARDA AMBULANS ERİŞEBİLİRLİĞİ: ANTAKYA (HATAY) ÖRNEĞİ 1 AMBULANCE ACCESSIBILITY IN EMERGENCY: A CASE STUDY OF ANTAKYA (HATAY) İsmail Ölmez ORCID ID: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, isml.olmez@gmail.com Dr. Öğr. Üyesi Reşat Geçen ORCID ID: Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, rgecen@gmail.com Öz İnsanoğlunun en temel ihtiyaçlarından biri sağlık hizmetleridir. Acil durumlarda sağlık ihtiyacının hemen karşılanması gerekmektedir. Ambulans ve itfaiye araçlarının fiziki erişimi sağlık hizmetini karşılamak açısından önemlidir. Bu hizmeti veren kurumlar ve sorumlu kişilerin planlamayı etkin ve doğru yapmaları gerekir. Sağlık hizmeti veren kuruluşlarının personel ve teknik yapılarının yanında vakaya fiziksel erişebilirliği de önemlidir. Erişebilirliği etkileyen en temel iki unsur istasyonlarının konumları ve ulaşım ağlarıdır. Ambulans ve itfaiye istasyonlarının sayıları ve konumları erişebilirliğin en hızlı şekilde sağlanması için yeterli ve uygun olmalıdır. Ayrıca ulaşım ağını oluşturan yolların da yeterli ve amaca uygun şekilde yapılmış olması gerekmektedir. 1 Bu çalışma, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, BAP Koordinasyon Birimi tarafından 18.YL.048 no.lu proje ile desteklenen, Ölmez, İ., (2018), Antakya da (Hatay) Ambulans ve İtfaiyelerin Acil Durumlarda Erişebilirliği, Yüksek Lisans Tezi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, HATAY isimli çalışmadan üretilmiştir.

2 362 İsmail Ölmez & Reşat Geçen Bu çalışmada, Antakya İlçesinde (Hatay) Ambulans Erişebilirliği analiz edilmiştir. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) kapsamında Ağ Analizleri kullanılarak Ambulansların acil durumlarda ne kadar sürede nerelere ulaşabildiği analiz edilmiştir. Antakya yol verisi ve Ambulansların konumlarını gösteren Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonları (ASHİ) CBS ortamına aktarılarak analiz yapılmıştır. 614 km 2 alana sahip çalışma sahasında 10 adet ASHİ ve yaklaşık 1500 km ulaşım ağı bulunmaktadır. Analiz sonucunda çalışma alanının % 33 ine erişim sağlanamadığı tespit edilmiştir. % 67 ine ise en geç 25 dakikada ulaşılabilmektedir. Ulaşılabilen alanın % 29 una 5 dakika içinde, % 65 ine 10 dakika içinde, % 90 ına 15 dakika içinde, % 99 una 20 dakika içinde ve tamamına 25 dakika içinde ulaşılabildiği hesaplanmıştır. Çalışmada bu sürenin daha da kısaltılması için öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Acil Sağlık Hizmetleri, Erişebilirlik, CBS, Ağ Analizi, Antakya Abstract Health assistance is one of the main necessity of human. The health assistance should be provided immediately in case of emergency. The physical arrivals of ambulance and fire vehicles are important in order to provide the health assistance. The institution and person that responsible of health assistance need to make accurate and efficient plan. Beside the personal and physical situation of institution that responsible of health assistance, physical accessibility of event is also important. Two main factors of accessibility are the location of station and the transportation network. The numbers and locations of ambulance and fire stations should be adequate and suitable in order to provide the accessibility at the earliest. In addition the roads that constituted the transportation network, should have been built adequate and relevant. In this study, the Ambulance accessibility in Antakya district (Hatay) has been analyzed. By using Network Analyses as part of Geographic Information System (GIS), in case of emergency the ambulances have been analyzed of arrival to what places in how much time. The analyses has been conducted by using data consist of transportation network of Antakya and the location of emergency health service stations via GIS. The study area which consists of 614 km 2, has 10 emergency health service stations and approximately 1500 km length of transportation network. Result of analysis showed that % 33 of area could not be provided of accessibility. % 67 of area could be arrived at least in 25 minutes. As result it has been computed as the % 29 of this accessible area could be arrived in 5 minutes, % 65 of area could be arrived in 10 minutes, % 90 of area could be arrived in 15 minutes, % 99 of area could be arrived in 20 minutes and whole area could be arrived in at least 25 minutes. In the study several suggestions have been offered in order to reduce this arrival time. Key Words: Emergency Health Service, Accessibility, GIS, Network Analysis, Antakya 1. GİRİŞ İnsanoğlu var olduğu günden bu yana sağlık temel ihtiyaçlarından birini oluşturmuştur. Acil sağlık ihtiyacı ise hemen yerine getirilmesi gereken aksi halde telafisi mümkün olmayan sonuçlar doğurabilecek farklı bir yere sahiptir. İşte bu nedenle itfaiye ve ambulansların fiziki erişimi sağlık hizmeti sağlamak açısından önemlidir. Acil Sağlık Hizmetleri (ASH), Amerika Birleşik Devletleri ve birkaç ülkede 1960 lı yıllarda başlamış, Türkiye de ise ulusal anlamda 1985 yılından itibaren kurulmuş ve faaliyetlerine başlamıştır (Bayramoğlu, 2009). Sağlık Bakanlığı nın 11 Mayıs 2000 tarihinde yayımladığı Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği nin 4. maddesinin (i) bendine göre acil sağlık hizmetleri; acil hastalık ve yaralanma hallerinde, konusunda özel eğitim almış ekipler tarafından, tıbbi araç ve gereç

3 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği 363 desteği ile olay yerinde, nakil sırasında, sağlık kurum ve kuruluşlarında sunulan tüm sağlık hizmetlerini kapsamaktadır (Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği, 2005). Coğrafya; insanın içinde bulunduğu mekân ile arasındaki bağı araştıran, olaylar arasında ilişki kurarak analiz ve sentez yapabilmeyi sağlayan, doğal ve beşeri varlıklar arasındaki nedenleri araştıran ve edindiğibulguların mekânsal dağılışını gösterebilen bir bilimdir. Bir çok disiplinde olduğu gibi Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) Coğrafyada da önemli bir yere sahip olup daha hızlı, doğru ve detaylı araştırma yapma imkanı sağlamaktadır (Turoğlu, 2008; Yomralıoğlu, 2009). CBS Coğrafyanın bazı alanlarında bir amaç olarak kullanılabilirken genellikle bir araç veya yöntem olarak kullanılmaktadır. Özellikle sahip olduğu analiz kabiliyeti ve görsel zenginlikleri ile CBS Coğrafya disiplini için de vazgeçilmez bir hal almıştır. CBS, mekânsal verilerin arazi çalışmaları ile ya da literatür çalışmaları ile düzenlenmesi, işlenmesi ve belirli bir veri tabanına aktarılması süreciyle başlar. Daha sonra elde edilmiş olan veriler üzerinde sorgulama yapabilme, analizlerde bulunma, görüntüleyebilme ve baskı imkânları sunan bir bilgi teknolojisidir. CBS, coğrafi bilginin kendine özgü yaklaşım şekillerini tanımlar. Ayrıca yalnızca veri toplama, veriyi yönetme ve veriyi görselleştirme yetenek ve yöntemleri değil, beraberinde ihtiyaç duyulan büyük kapsamlardaki coğrafi bilgi yığını projelerine olanak sağlayan yetenekleri de ifade eder (Lo ve Yeung 2002). CBS özellikle analiz yapma konusunda çok güçlü bir sistemdir. Farklı analiz yeteneğine sahip CBS nin önemli analizlerinden biri de Ağ Analizleri dir (Network Analysis). Genel olarak ağ, kaynakların transfer edilmesi veya iletişimin sağlanmasına yarayan, birbirine bağlanmış çizgisel detaylardan oluşan bir sistem olarak tanımlanır (Güngör, 1999). Ağ Veri Modeli, gerçek dünyaya ait ağ sistemleri bileşenlerinin ve bunların özelliklerinin soyut olarak gösteriminden oluşur. Bu model, Ağ Bağlantıları (Network Links), Ağ Düğümleri (Network Nodes), Duraklar (Stops), Merkezler (Centers) ve Dönüşlerden (Tums) meydana gelir. Ağ bağlantıları, birbirleri ile bağlantılı çizgisellik arz eden, iletişim ve ulaşım gibi olguları modelleyen somut ya da soyut verilerden meydana gelir. Gerçek hayatta otoyollar, demiryolları, akarsular, iletişim hatları, enerji nakil hatları, kanalizasyon şebekeleri gibi birbiri ile bağlantılı nesneleri temsil eder (Şekil 1). Şekil 1. Ağ Bağlantılarının Şematik Gösterimi (

4 364 İsmail Ölmez & Reşat Geçen Ağ düğümleri, ağ veri modelinde çizgisel olarak ifade edilen nesnelerin birleşim noktalarına karşılık gelmektedir. Otoyollarda kavşaklar, akarsularda çatallanma noktaları, elektrik şebekelerinde trafolar ve şarteller, havayollarında havalimanları düğümlere karşılık gelir ve noktasal veri olarak ifade edilir. (Şekil 2). Şekil 2. Yolların bileşimini Gösteren Ağ Düğümleri Duraklar, Ağ verisi üzerinde bağlantı ve düğümler üzerinde devam eden güzergah üzerinde tanımlanan uğrama noktalarıdır (Şekil 3). Karayolu ulaşım ağlarında terminaller veya şehir merkezleri, şehiriçi ulaşım ağlarında otobüs durakları gibi konumlar Duraklar olarak ifade edilir. Bu noktalar bir konumu gösteren noktasal veri olarak kullanılır. Merkezler, ulaşım veya iletişim ağlarında erişilecek olan yer şeklinde ifade edilebilir. Merkezler, enerji nakil hatlarında depolara ve kaynağın dağıtım yapıldığı tesise denk gelir. Karayolu ulaşım ağında şehirlere, akarsu ağlarında baraj, göl ya da denizlere denk gelir ve noktasal veri olarak ifade edilir (Şekil 3). Şekil 3. Ağ Düğümleri, Durak ve Ağ Bağlantılarını Gösteren Şekil (Güngör, 1999) Dönüş, ağ verisi üzerinde bağlantıların kesiştiği konumlarda birinden diğerine geçişi ifade eder. (Şekil 4).

5 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği 365 Şekil 4. Dönüşleri Gösteren Şekil (Güngör, 1999) Şekil 4 de bir otoyolun birleşme noktalarının özellikleri dönüşler kullanılarak modellenebilir. Bu örnekte, otoyol ile yan yollar arasında yalnızca bir dönüş olanağı vardır. Başka dönüşlere izin verilmez. Bir Ağ Veri Modeli, ağ düğümlerinde birleşmiş ağ bağlantılarından oluşur. Ağ bağlantıları arc olarak, ağ düğümleri de düğüm şeklinde modellenir. Duraklar ve merkezler daima düğüm olarak modellenir ve dönüşler daima düğümlerde olur. Ağ Analizlerinin uygulandığı temel olgulardan biri Erişebilirlik tir. Farklı disiplinlerde farklı anlamlar ifade eden erişebilirliği fiziksel anlamda Kuntay (1976); Fiziksel engellere rağmen belirli bir mekânda bir noktadan çevreye veya çevreden bir noktaya herhangi bir vasıtayla belli bir hareket halinde (yürüme, bisiklet, toplu taşıma, özel araç vb.) ulaşabilme, olarak ifade etmektedir. Acil sağlık hizmetleri fiziki erişebilirliği etkileyen ve ondan etkilenen her an ihtiyaç duyulan önemli bir olgudur. Acil durumlara erişim hızı can ve mal kaybını azaltmada önemli derecede etkilidir. Ambulans ve İtfaiyelerin temel amacı, mümkün olan en kısa sürede olay yerine ulaşarak can ve mal kaybını azaltmaktır. Ağ analizi sayesinde bir acil durumda meydana gelen olaya çok daha az zamanda ulaşılabilir. Çünkü acil durumlarda olaylara müdahale edecek itfaiye ve ambulans gibi acil durum araçlarının istasyonlarının bulunduğu yerler bu tür olaylarda kritik öneme sahiptir. Acil durumda kalan insanlar için zamanın ne kadar önemli olduğu bilindiğinden GPS entegrasyonu kullanılması önemli ayrıcalıklar sağlayacaktır (Derekenaris vd., 2001; Ben-Akiva ve Bierlaire, 2003). Örneğin bu alanda yapılan bir araştırmada kalbi durmuş bir kişiye 240. saniyeden sonra yapılan müdahale ile o kişinin kurtulma ihtimali yüzde otuz beş iken, 540. saniyeden sonra yapılan müdahalelerde kurtulma ihtimali yüzde beş olarak belirlenmiştir (Larsen vd., 1993). Yapılacak olan müdahalede ne kadar geç kalınırsa hastanın kurtulma ihtimali o oranda azalmaktadır. Bu nedenle acil durum araçlarının vakaya en kısa sürede ulaşması açısından da ağ analizleri hayati derecede önemlidir Çalışma Sahası Çalışma sahası Hatay İli nin merkez ilçelerinden olan Antakya ilçesinin idari sınırlarında oluşmaktadır. Antakya ilçesi Akdeniz bölgesinde Adana Bölümünün doğusunda yer almaktadır. Coğrafi konum olarak 36,02-36,40 Doğu boylamları ile 36,20-36,40 Kuzey enlemleri arasında yer alır. Toplam yüzölçümü 614 km² iken denizden yüksekliği şehir merkezinde 85 m dir. Doğusunda 14 km lik Suriye sınırı bulunmaktadır. Antakya nın, Bohşin mahallesinde bulunan sınır tamamen

6 366 İsmail Ölmez & Reşat Geçen Asi Nehrinin menderesler çizerek akış göstermesi ile oluşan doğal bir sınırdır. Reyhanlı, Kumlu ve Kırıkhan Antakya nın doğu sınırını oluşturan Hatay ın diğer ilçeleridir. Kuzeyinde Belen ile batısında Arsuz ve Samandağ ile sınır oluşturan ilçenin güneyinde ise Defne ve Altınözü ilçeleri bulunur (Harita 1). Antakya ilçesi 95 mahalleden oluşmaktadır. Kentin eski olan şehir merkezi Habib-i Neccar Dağının (440m) eteklerinde kurulmuş ve genişlemiştir (Dinç, 2015). Coğrafi olarak Antakya ilçesinin doğusunda Kuseyr Platosu, kuzeyinde Amanos Dağları kuzeydoğusunda Amik Ovası yer almaktadır. Güneyinde yer alan Samandağ limanına uzaklığı ise 25 km dir. Harita 1. Antakya İlçesi Lokasyon Haritası 1.2. Çalışmada Kullanılan Veri Setleri Ağ Analizleri kapsamında yer alan Erişebilirlik analizlerinde kullanılan ana veri yol ağlarıdır. Yollar kavşak noktalarında birleşerek bir ağ oluştururlar, nitekim ulaşım ağı olarak da adlandırılırlar. Çalışmada kullanılan en temel veri Hatay Büyükşehir Belediyesinden vektör formatında temin edilen yol verisidir (Harita 2). Ayrıca çeşitli kurum ve kuruluşlardan veriler temin edilmiş ve yardımcı veri olarak kullanılmıştır. Harita Genel Komutanlığı ndan alınan 1/ ölçekli topografya haritası, topoğrafyanın ulaşıma etkisini belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Hatay Büyükşehir Belediyesinde alınan Antakya İdari Haritası çalışma sonuçlarının mekânsal dağılışı

7 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği 367 amacıyla kullanılmıştır. Türkiye İstatistik Kurumunda (TÜİK) Antakya İlçesinin mahallelere göre nüfus değerleri alınmış ve kullanılmıştır. Çalışmanın çeşitli dönemlerinde araziye çıkılarak çeşitli gözlemler yapılmış, fotoğraflar çekilmiş, ilgili kurumlardan yetkin kişilerle mülakatlar yapılarak bilgiler toplanmış ve çalışmada veri olarak kullanılmıştır. Çalışmanın büro aşamasında kullanılan Coğrafi Bilgi Sistemleri paket programları çalışmanın analiz ve sonuç kısmını oluşturan önemli materyallerdendir. Harita 2. Antakya İlçesinin Karayolu Ulaşım Ağı 1.3. Çalışmanın Yöntemi Çalışmanın yöntemini iki aşamada değerlendirmek mümkündür. Veri toplama aşamasında arazi çalışmaları yürütülmüş, bu esnada gözlem ve mülakat yoluyla çeşitli veriler elde edilmiştir. Ambulans araçlarının normal şartlarda Antakya özelinde ortalama hızları farklı yol çeşitlerinde ölçülmeye çalışılmış ve analiz aşamasında kullanılmıştır. Ayrıca Ambulans erişebilirliğinde yaşanan temel sorunlar ve çözüm alternetifleri konusunda ilgili personelle ile yapılan mülakatlar nitel veri olarak kaydedilmiş, çalışmada değerlendirilmiştir. İkinci aşamada verilerin analizi için CBS teknolojisi kullanılmıştır. Elde edilen veriler CBS ortamına aktarıldıktan sonra veri yönetimi kapsamında eksiklikler giderilmiş, yanlışlıklar düzeltilmiş, uygun format ve koordinat sistemleri tanımlanmış ve Ağ Analizi için hazır hale getirilmiştir. CBS paket programları kullanılarak Ağ Analizi yöntemiyle ambulans erişebilirliği analiz edilmiştir. Ağ analizinin yürütülmesi için ulaşım ağı haritası üzerinde yolların kesi-

8 368 İsmail Ölmez & Reşat Geçen şim noktaları (junction) belirlenerek yollar ayrı segmentlere ayrılmıştır (Harita 3).Çalışma sahasında 7823 adet kesişim noktası (Junction) tespit edilmiştir. Her segmentte ambulans aracının yapabileceği ortalama hız değerleri, gerek literatür araştırması (Ertuğay, 2003; Değerliyurt ve Aksu, 2013) gerekse ilgili kişilerle yapılan mülakatlar sonucunda tespit edilerek her yol segmentinin özniteliği olarak atanmıştır. Bu kapsamda yollar dört sınıfa ayrılmış ve ortalama hız değerleri Tablo 1 de gösterildiği şekilde sisteme aktarılmış ve Ağ Analizinde kullanılmıştır. Ağ Analizi sonucunda erişebilirlik haritası üretilmiş çalışmada değerlendirilmiştir. Tablo 1. Ambulans Araçlarının Yol Analizlerinde Kullanılan Ortalama Hız Değerleri Yol Türleri Ambulans (km/sa) Kavşaklar 15 Sokaklar 40 Ana Yollar 60 Şehirler Arası Yollar 100 Harita 3. Antakya İlçesinin Ulaşım Ağındaki Kesişim Noktaları Haritası

9 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği ANTAKYA DA AMBULANSLARIN ACİL DURUMLARDA ERİŞEBİLİRLİĞİ Acil Sağlık Hizmetleri (ASH), acil yardım ve kurtarma ile başlar. Daha sonra ambulans hizmetleri ile devam etmektedir. Bu işlemler sırasında herhangi bir noktada meydana gelen aksama tüm bu süreci etkilemektedir. ASH sürecinde ambulans en önemli halkayı oluşturur (Aksoy ve Ergün, 2002). Türkiye de ambulans hizmetleri acil durum çağrılarının karşılandığı ve ambulansların sevk ve idare edildiği Komuta Kontrol Merkezi (KKM) tarafından kontrol edilmektedir Antakya da 112 Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonları Acil sağlık hizmetleri kapsamında hizmet veren ambulansların ve ekiplerin 112 çağrı komuta sisteminden gelen ihbarları bekledikleri yerlere Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonu kısaca ASHİ denir. Antakya da aktif olarak çalışan 10 adet ASHİ bulunmaktadır. Her istasyonda bir ambulans aracı bulunmaktadır. Toplam personel sayısı ise 117 kişidir. Bu personelleri doktorlar, paramedikler, acil tıp teknisyenleri ve ambulans şoförleri oluşturmaktadır. Bazı ASHİ ler bina yetersizliğinden dolayı bir arada bulunmaktadır. Bunlar Esentepe Mahallesinde yer alan 3 ve8. AS- Hİ leri ile Narlıca Aile Sağlık Merkezi (ASM) binasının yanında yer alan 5 ve 7. ASHİ lerdir. Öte yandan diğer ASHİ lere bakılacak olursa 1 no.lu ve 10 no.lu Büşra Boyacı ASHİ Cebrail Mahallesinde yer almaktadır. Burada aynı zamanda bir sağlık ocağı ve Hatay İl Ambulans Servisi Başhekimliği bulunmaktadır(şekil 5). 2 no.lu ASHİ Fevzi Çakmak Mahallesinde, 4 no.lu ASHİ Odabaşı Mahallesinde, 6no.lu ASHİ Maraşboğazında, 9 no.lu ASHİ ise Haraparası Mahallesinde yer almaktadır. Şekil 5. Hatay İl Ambulans Servisi Başhekimliği ve 1 İle 10 Numaralı İstasyonların konumu ve binası

10 370 İsmail Ölmez & Reşat Geçen 2.2. Antakya da Ambulans Erişebilirliği Ambulansların erişebilirliğini etkileyen en önemli faktörlerden biri ulaşım ağıdır yılının ilk on ayında ASHİ ekiplerince Antakya da vakaya çıkılmıştır. En fazla vaka kent merkezinde yer alan ve aynı zamanda ASHİ başhekimliğinin de içinde bulunduğu 1 no.lu ASHİ ye düşmüştür. Bunu 8 nolu ASHİ takip etmektedir. Ambulans erişebilirliği açısında yapılan Ağ Analizi sonucu Harita 4 te verilmektedir. Analizde 5 er dakikalık zaman aralığında erişebilirlik hesaplanmış ve sonuçta biri ulaşılamayan alanlar olmak üzere toplam 6 sınıf ile sonuçlanmıştır. Harita 4. Antakya ASHİ Erişebilirlik Haritası Çalışma sahasını oluşturan 614 km 2 lik alanın % 19 una 5 dakika içinde, % 24 üne 5-10 dakika, % 17 sine dakika, %7 sine dakika, % 0,3 üne dakika içinde olmak üzere toplam alanın % 77 sine erişebilirken %33 lük kısmına Ambulans araçları karayolu ağında erişim sağlayamamaktadır (Şekil 6). Erişim sağlanamayan sahanın çok büyük kısmı Antakya İlçe sınırları içerisinde kalan Amanos Dağlarının Güneydoğu yamacı ve Antakya nın güneyinde yer alan Habib-i Neccar Dağlarının yüksek kesimleri ile eğimi yüksek dik yamaçları üzerinde yerleşmelerin ve ulaşım ağının olmadığı alana tekabül etmektedir. Ayrıca Antakya şehir merkezinde Eski Antakya olarak adlandırılan kesimde sokakların bir Ambulans aracının giremeyeceği kadar dar olması ve çıkmaz sokakların da bulunmasından dolayı yine karayolu ağı ile erişim sağlanamamaktadır (Fotoğraf 1).

11 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği 371 Şekil 6. Antakya İlçesi Ambulans Erişebilirlik Grafiği Fotoğraf 1: Eski Antakya bölgesinde dar ve çıkmaz sokaklar.

12 372 İsmail Ölmez & Reşat Geçen Erişilebilen alanın sürelere göre alan dağılımı tablo 2 de verilmektedir. Antakya da, ambulans yola çıktıktan sonraki ilk beş dakika içerisinde 119 km 2 ye erişebilmektedir. Bu durum, ulaşım ağının olduğu alanlar içerisinde % 29 luk bir alana ilk beş dakikada ulaşılabileceğini göstermektedir. Nüfusun büyük çoğunluğunun olduğu şehir merkezinde (Harita 5) normal şartlarda ambulanslar ilk beş dakikada ulaşım sağlayabilecek durumdadır. Ancak şehir merkezi dışında kalan mahallelerde durum böyle değildir. İlk on dakikada erişilebilen alanın % 65 ine ulaşım sağlanmaktadır. Sağlık Bakanlığının hedeflediği on dakikada erişebilirlik hedefinin dışında kalan yaklaşık % 35 lik bir kısım bulunmaktadır. Bu alana erişim sırasıyla % 25, % 9, % 1 lik alanlara dakika, dakika, dakika içinde sağlanabilmektedir. Tablo 2. Service Area Analizi ile Antakya da Ambulans Araçlarının Erişebilecekleri Alanlar Ambulans Acil Müdahale Süresi (dk) km 2 % Kümülatif Erişilebilen Alan % Harita 5. Antakya nın Mahallelere Göre Nüfus Yoğunluğu

13 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada Acil Durumlarda erişebilirlik planlamasında CBS nin önemi ve Ağ Analizi kullanımı irdelenerek, Hatay ın Antakya ilçesi örneğinde gerçekleşebilecek bir acil durum anında Acil Sağlık Hizmetleri kapsamında hizmet veren ambulansların erişebilirlik analizi yapılmıştır. Ağ analizi teknikleri, Coğrafi Bilgi Sistemleri nin önemli bir uygulama sahası olarak çizgisel mühendislik yapılarının yönetiminde kullanılmasının yanı sıra, optimum güzergâh belirleme, acil durum hizmetlerinde ve afetlerle başa çıkabilmede de kullanılabilen önemli araçlardır. Bu doğrultuda, gerek afetlere hazırlık çalışmalarında, gerekse acil durum müdahale anında ve planlama çalışmalarında temel alınmalıdır. Yapılan çalışmada çeşitli parametreler nezdinde Service Area yöntemi kullanılarak oluşturulan erişebilirlik tahmini ile ambulans araçlarının, Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonlarından hareket ederek hız limitleri ve kapasitelerine göre sınıflandırılmış yolları kullanarak hangi bölgeye ne kadar sürede erişebileceği modellenmiştir. Çalışma sahası olarak seçilen Antakya ilçesi, tarihi çok eski dönemlere uzanan eski bir yerleşim yeri olma özelliğinin yanında; Yeni Antakya olarak adlandırılan kesimi gelişmeye ve büyümeye devam eden bir şehirdir. Nüfusu da büyümeye bağlı olarak artış göstermektedir. Nüfusun dağılışı ve yoğunluğunun farklı olmasından dolayı ulaşım şehir merkezinde problem haline gelmekte ve erişebilirlik sorunları yaşanmaktadır. Antakya ilçe merkezi, tarihi çok eski dönemlere uzanan eski bir yerleşim yeri olma özelliğinden dolayı cadde ve sokak sistemlerinin yapısı şehrin muhtelif yerlerinde ambulans erişilebilirliğinde problem çıkarmaktadır. Günümüzde gelişmiş ülkelerin çoğu bu problem ile başa çıkmada CBS analizlerini kullanmakta ve çözüm önerilerini sunmaktadır. Şehirleşmenin yeni olduğu daha ücra mahallelerde ulaşım ağı daha düzenlidir. Ancak istasyon yetersizliğinden acil durumlarda erişilebilirlik yeterli zamanda sağlanamamaktadır. Antakya ilçesinde yaklaşık olarak 1500 km lik bir yol ağı bulunmaktadır. Antakya da, ambulans yola çıktıktan sonraki ilk 5 dakika içerisinde 119 km 2 ye erişebilmektedir. Bu durum, ulaşım ağının olduğu alanlar içerisinde % 29 luk bir alana ilk beş dakikada ulaşılabileceğini göstermektedir. Ayrıca 25 dakikada Antakya da ulaşım ağı olan yerlerin tamamına ulaşabilmektedir. Ancak Antakya ilçesinin sınırları içerisinde yer alan dağlık bölgede ulaşım ağının olmaması ve kentin içinde yer alan araçların giremediği dar sokaklar % 33 lük bir alanı oluşturmakta ve bu sahalara karayolu ile ambulans erişimi mümkün olmamaktadır. Antakya da geçiş önceliği olan acil durum araçlarına nasıl yol verilmesi gerektiği konusunda herkesin bildiği ve uyduğu bir yöntem olmadığından, bu durum trafikteki sürücüler açısından büyük bir problem oluşturabilmektedir. Bu problemi çözmeye yönelik birkaç yöntem uygulanmaya çalışılmıştır. Bu yöntemlerden bir tanesi emniyet şeridi yöntemidir. Bu yöntemde kara yolunun bir şeridi emniyet şeridi olarak ayrılmakta ve acil durum önceliği olan araçların kullanımına sunulmaktadır. Emniyet şeridinin olmadığı yollarda ise acil durumlarda ambulansın erişebilirliği arttırmaya yönelik Sağlık Bakanlığının yayınladığı kamu spotlarında Siren sesini duyunca sağa çekilip durun, sol şeritteki araçlara yol açın, sol şerit boşalsın, ambulans oradan geçsin uyarısı yapılmaktadır. Daha önceki dönemlerde yollar bir şerit gidiş, bir şerit geliş iken bu yöntem uygulanması elzem olan bir yöntemdi. Fakat günümüzde çok şeritli yolların çoğalması ile birlikte bu yöntem uygulandığında üç şeritli yolların iki şeride düşürülmesi anlamına gelmektedir. Fakat sıkışık trafikte ve birbirine çok yakın mesafede seyir

14 374 İsmail Ölmez & Reşat Geçen eden araçlar bunu başarmada oldukça zorlanmakta ve sıkışık trafik daha da sıkışmaktadır. Dünyadaki uygulamalara bakıldığında daha farklı uygulamaların ortaya çıktığı görülmektedir. Bu uygulamalardan bir tanesi de Fermuar Sistemi dir. Fermuar Sistemine göre siren sesi duyulduğunda, en sol şeritte giden araçların, kendi şeritlerinde mümkün olduğunca sola yanaşmaları ve açı oluşturacak şekilde durmaları, yol kaç şeritli olursa olsun, onun birsağındaki şerittekilerin de gene kendi şeritlerinde mümkün olduğu kadar sağa yanaşıp açı oluşturacak şekilde durmaları şeklindedir. Böylece ambulansın sanki fermuar gibi açılan yoldan, ortadan geçip gidebilmesi amaçlanmaktadır (Şekil 7). Şekil 7. Fermuar Sisteminin Uygulaması, (RENSOFT) Öneriler Demirköprü Mahallesine bir adet ASHİ açılmalıdır. Var olan ASHİ lerin personel sayıları ve teçhizat sayıları arttırılmalıdır. Ambulanslarda GPS teknolojisi kullanılmalı ve merkezden yönlendirmeler yapılmalıdır. Yollar genişletilmelidir. Özellikle emniyet şeridi, köprülerin olduğu yerlerde kesintiye uğramamalı ve gereksiz kullanımların önüne geçilmek için denetimler sıklaştırılmalıdır. Fermuar sistemi hakkında halk bilinçlendirilmeli bu anlamda kamu spotları hazırlanmalıdır. Ambulans araçlarının yollarda geçiş üstünlüğünün yanında ayrıcalıklar getirilmelidir. Herhangi bir sebepten ötürü trafiğe kapanan yolların anlık durumunu (aşırı trafik, kaza vs.) takip edecek sistemler geliştirilmelidir. KAYNAKÇA Aksoy, F. Ve Ergün, A. (2002). Acil Sağlık Hizmetlerinde Ambulansın Yeri, Ulusal Travma Dergisi, 8, Bayramoğlu, A. (2009). Hastane Öncesi Acil Sağlık Hizmetleri Üzerine Retrospektif Bir Analiz, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Tıp Anabilim Dalı, Erzurum. Benakiva, M. and Bierlaire, M. (2003). Discrete Choice Models With Applications To Departure Time And Route Choice, Handbook of Transportation Science, 2nd edition, Kluwer. Değerliyurt, M. ve Aksu R. (2013). İskenderun Kentindeki (Hatay) Acil Durum Ünitelerinin Ulaşabilirlik Özelliklerinin Analizi. Turkish Studies, Sayı 8/6 S , Ankara Derekenaris, G., Garofalakis, J., Makris C., Prentzas, J., Sioutas S., Tsakalidis A. (2001). Integrating GIS, GPS And

15 Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği 375 GSM Technologies For The Effective Management Of Ambulances, Computers, Environment and Urban Systems, 25, ,. Dinç, Y. (2015). Antakya(HATAY) Şehir Coğrafyası, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hatay Ertuğay, K. (2003). Measurement And Evaluation Of Fire Service Accessibility: A Case Studyın Çankaya District Of Ankara, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, OD- TÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeodezi Ve Coğrafi Bilgi Teknolojileri, Ankara Güngör, V. (1999). Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Ağ Analizi, Basılamamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İSTANBUL Kuntay, O. (1976). Planlama Kontrol Aracı Olarak Fiziksel Erişilebilirlik Ve Çekim Gücü. Şehircilik Enstitüsü Dergisi, 33-47, İTÜ, İstanbul. Larsen Mary P., Eısenberg Mickey S., Cummıns R., Hallstrom A.P. (1993). Predicting Survival From Out-Of- Hospital Cardiac Arrest: A Graphic Model. Annals of Emergency Medicine, 22 (11): Lo, C. P. And Yeung Albert K.W. (2003). Concepts And Techniques Of Geographic Information Systems. International Journal of Geographical Information Science, Volume 17, Issue 8, p Turoğlu, H. (2008). Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Temel Esasları, 2. Baskı, Çantay Kitabevi, İstanbul Yomralıoğlu, T. (2009). Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar ve Uygulamalar. İber Ofset, Trabzon. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Ölmez, İ. ve Geçen, R. (2018). Acil Durumlarda Ambulans Erişebilirliği: Antakya (Hatay) Örneği, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi number: Number: 73 Winter 2018, p

16 376 İsmail Ölmez & Reşat Geçen