Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır.

Transkript

1 Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. KÜTAHYA İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Kütahya ili Türkiye akarsu havzaları haritasındaki bölümlemeye göre, Gediz Havzası (05 nolu havza), Susurluk havzası (03 nolu havza), Sakarya Havzası (12 nolu havza) ile kısmen Büyük Menderes havzası (07 nolu havza) içinde kalır. YER ÜSTÜ SUYU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Kütahya il alanı, Susurluk, Sakarya ve Gediz havzalarında kalmaktadır. Su toplama alanı km 2 olan Susurluk Havzası nın yıllık ortalama su hacmi 4.16 milyar m 3 dür hektardır. Ovalık alanı bulunan Susurluk Havzası nda sulanabilecek alan miktarı hektardır. Su toplama alanı km 2 olan Sakarya Havzası nın yıllık ortalama su hacmi 4.09 milyar m 3 tür. Havzanın ovalık alanı hektar civarındadır. Gediz Havzası nın su toplama alanı km 2, yıllık ortalama su hacmi 2.22 milyar m 3 tür hektar ovalık alan bulunan havzada hektar sulanabilecek alan bulunmaktadır. Kütahya ili kapsamındaki akarsularla ilgili özellikler aşağıda verilmiştir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Felent Çayı: Köprüören Havzası nın kuzeybatısından Şahmelek yöresinde doğar, Enne Baraj Gölü ne ulaşır, daha sonra Kütahya nın kuzeyinden Porsuk Çayı na ulaşır. Uzunluğu 35 km, ortalama debisi 0,56 m 3 /s dir. Porsuk Çayı: Porsuk Ovasının en önemli akarsuyu Porsuk Çayıdır. Havza dışından doğan ve Çat tepenin güneyinde havzaya giren Porsuk Çayı havza dahilinde Güvezdere, Çaydere ve Değirmen Dereyi alarak Porsuk Baraj Gölü sahasına ulaşır. Porsuk Barajı ndan çıktıktan sonra Karkın Deresi, Uludere ve Musaözü Deresi ni alarak havzayı terk eder. Kuzeybatıda bulunan Koca Dere, Güvenaz Dere ve Yeni köyde birleşir ve baraj gölü sahasına girer. 1

2 Murat Çayı (Oysu): Murat Dağının kuzeyinden doğar, Gediz Çayına ulaşır. Uzunluğu 35 km ortalama debisi 2,5 m 3 /s dir. Kureyşler Deresi: Yellice Dağı nın batı eteklerinden doğan küçük debili kaynaklardan oluşur. Kuzeyden gelen Mantarlık, Kuruçayır, Oluklu, Eyrek ve Güven Dereleri ni içine alarak, Kureyşler köyüne ulaşır. Bu noktadan sonra Çukurcaada köy boğazından Porsuk Çayı na ulaşır. Debisi 0,178 m 3 /s dir. Kokar Çay: Dumlupınar ilçesi civarından başlar, Kızılca, Selkisaray ve Yıldırım Kemal İstasyonu na kadar batı-doğu yönünde akar. Daha sonra yön değiştirerek güneyden kuzeye akmaya başlar ve Beşkarış köyünden ovaya ulaşır. Debisi 0,423 m 3 /s dir Avşar Deresi: Allıören köyünün 3 km güneyindeki Karapınar ve Gökpınar kaynaklarından doğar. Çalköyün doğusunda ani bir dirsek çizerek kuzeye doğru akmaya başlar. Bu noktada Çatlak Deresi ismini alır. Karakaya ve Ürkmez Dere ile birleşerek Avşar Deresi ismini alır. Genişler köyü ve Altıntaş ilçesinin 2 km kuzeybatısından Altıntaş Ovası na ulaşır. Debisi 0,026 m 3 /s dir Gediz Çayı: Akkaya köyü civarından doğar ve Akyarmadenoğlu ve Dereoğlu Deresi ile birleşerek Ege Denizi ne ulaşır. İl sınırları içerisinde uzunluğu 45 km, ortalama debisi 82,5 m 3 /s dir. Emet Çayı: Saruhanlar ve Aşık Paşa köyleri yakınındaki kaynaklardan oluşup Kocadere adını alır. Doğan Yakası Deresi ile Kaya köy altında birleşip Emet Çayı adını alır. Hisarcık ve Emet ilçelerinden geçerek Uluçam köyü yakınlarından il topraklarını terk eder. Uzunluğu 90 km, ortalama debisi 130 m 3 /s dir Bedir Deresi: Bedir Deresi güneybatı-kuzeydoğu yönünde akar. Yenisusuz un 1 km kuzeyinden Çavdarhisar dan geçerek, Zobu nun 1 km kuzeydoğusundan akar. Barağı Deresi, İmam Deresi, ve Çat Deresi ile birleşir. Ortalama debisi 0,178 m 3 /s dir Tavşanlı Çayı: Esatlar Köyü yakınındaki kaynaklardan doğar. Gökler köyünün 2 km batısında Bedir Deresi ile birleşir. Kuzeye doğru akarak Tavşanlı Ovasına ulaşır. İl sınırları içindeki uzunluğu 65 km, ortalama debisi 8 m 3 /s dir Simav Çayı. Gökçeler ve Muradınlar köylerinin güneyinde Kalkan Çayı nın bittiği yerden başlar. Beciler köyünden sonra il sınırlarını terk eder. İl sınırları içindeki uzunluğu 40 km, ortalama debisi ise 68 m 3 /s dir Hamzabey Çayı (Kocaçay): Naşa Kasabasının 5 km güneyinden doğar. Bedirler Köyü yakınlarında il sınırını terk eder, daha sonra Emet Çayı na dökülür. Uzunluğu 45 km, ortalama debisi 31,46 m 3 /s dir Barajlar Kütahya ili kapsamında sulama-taşkın ve içme suyu amaçlı Kayaboğazı Barajı, sanayi suyu amaçlı Enne Barajı ile sulama amaçlı Çavdarhisar ve Söğüt Barajları bulunmaktadır. Kayaboğazı Barajı: Merkez ilçesi Koca Çayı üzerinde yer alır. Sulama, taşkın, içme ve kullanma suyu amaçlıdır yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 0,627 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 37,84 hm 3, normal su kotunda göl alanı 4,20 km 2, sulama alanı 7,080 ha dır 2

3 Enne Barajı: Merkez ilçesi Dereboğazı Çayı üzerinde yer alır. Sanayi suyu amaçlıdır yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 0,570 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 7,30 hm 3, normal su kotunda göl alanı 0,94 km 2 dir Çavdarhisar Barajı: Çavdarhisar ilçesi Bedir Çayı üzerinde yer alır. Sulama amaçlıdır yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 1,674 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 34 hm 3, normal su kotunda göl alanı 3,92 km 2, sulama alanı 5,242 ha dır Söğüt Barajı: Merkez ilçesi Ilgın Çayı üzerinde yer alır. Sulama amaçlıdır yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 0,055 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 0,90 hm 3, normal su kotunda göl alanı 0,15 km 2, sulama alanı 205 ha dır Beşkarış Barajı: Merkez ilçesi Kokar Deresi üzerinde yer alır. Sulama amaçlıdır yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 1,825 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 75,70 hm 3, normal su kotunda göl alanı 5,12 km 2, sulama alanı 9,093 ha dır Göletler Kütahya ilinde sulama amaçlı Çetre, Gümeleköy, Kuruçay, Pullar ve Yeniceköy göletleri bulunmaktadır. Bunlar aşağıda tanıtılmıştır. Çetre Göleti: Merkez ilçesi Evkaya Deresi üzerinde yer alır yılında hizmete açılmıştır. Depolama hacmi 0,300 hm 3, sulama alanı 74 ha dır Gümeleköy Göleti: Merkez ilçesi Canbulak Deresi üzerinde yer alır yılında hizmete açılmıştır. Depolama hacmi 200 hm 3, sulama alanı 827 ha dır Kuruçay Göleti: Merkez ilçesi Kuruçay Deresi üzerinde yer alır yılında hizmete açılmıştır. Depolama hacmi 1332 hm 3, sulama alanı 345 ha dır Pullar Göleti: Merkez ilçesi Akpınar Deresi üzerinde yer alır yılında hizmete açılmıştır. Depolama hacmi 726 hm 3, sulama alanı 111 ha dır Yeniceköy-I Göleti: Merkez ilçesi Kavacık Deresi üzerinde yer alır yılında hizmete açılmıştır. Depolama hacmi 1,070 hm 3, sulama alanı 210 ha dır YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Kütahya ili jeoloji haritasında; açık kahverenkli alanlar Paleozoyik yaşlı şist ve mermer, koyu kahverenkli alanlar Kretase yaşlı ofiyolitik kayalar, kırmızı alanlar Oligosen yaşlı granitler, mavi renkli alanlar Jura-Kretase yaşlı kireçtaşları, yeşil renkli alanlar Kretase yaşlı metafliş, sarı renkli yeşil sürsajlı alanlar (haritanın en batı ucunda ve en kuzeydoğu ucunda) volkanik 3

4 kayalar, sarı renkli alanlar Miyosen-Pliyosen yaşlı gölseli evaporitik, kırıntılı ve karbonatlı sedimanter kayalardır. Simav, Tavşanlı, Çavdarhisar, Kütahya Merkez, Altıntaş, Aslanapa da dağılımı görülen gri renkli alanlar alüvyondur. Alüvyon ile kaya birimlerindeki kırıntılı düzeyler gözenekli, geçirimli, taneli ortam akifer özelliği gösterir. Kireçtaşı ve mermer olan kısımlar erimeli, karstik, kaya akiferlerdir. Volkanik, ofiyolitik kayalar erimesiz kaya ortam akifer, sedimanter kaya birimlerindeki marn, kiltaşı düzeyleri geçirimsiz, erimesiz, kaya ortam akiferlerdir. Kütahya ili jeoloji haritası (MTA, 2009). Kütahya ilinin yer altı suyu potanisyeli 107,6 hm 3 /yıldır. Kütahya Ovası ortasında yer alan büyük kaynaklar Miyosen-Pliyosen kireçtaşları, Paleozoyik yaşlı mermerler ve alüvyondan çıkmaktadır. İnceleme alanı yakın çevresinde kaynak çıkışı tespit edilememiştir. Derinlikleri 7-25 m arasında değişen sığ kuyu suları genellikle orta tuzlu, C2S1 sulama suyu sınıfında, kalsiyum bikarbonatlı ve bazik sulardır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Fazla tuzlu sığ kuyuların bir kısmında sülfat, bir kısmında klorür değerleri yüksek görülmektedir. Bu farklar bölgesel olmayıp noktasaldır ve alüvyon bileşimi ile ilgilidir. Buna rağmen sığ kuyu sularının tamamı sulama amaçlarına uygundur. Ancak içme için bazı kuyu suları oldukça serttir. Bütün sondaj kuyu suları aynı karakterde olup, akarsu ve kaynaklarla oldukça benzerdir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Kütahya Ovası nda yer altı suyu taşıyan formasyonların yıllık beslenim ve boşalım miktarları, 73 x 106 m 3 /yıl civarındadır. Yıllık yer altı suyu boşalımının yaklaşık % 85 inin yer altı suyundan alınabileceği kabul edilebilir. Yer altı suyu emniyetli verimi; 73 x 106 x 0,85= 62 x 106 m 3 /yıl dır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Yer altı suyu işletmesine uygun alanlar, Kütahya Ovası nda işletmeye uygun görülen alanlar hidrojeolojik haritada gösterilmiştir. Bu saha Kütahya merkezi, Azot Sanayi-Perli-İkizhöyük-Alayunt arasıdır. Bu saha içerisinde ortalama m derinliklerde açılacak sondaj kuyularının verimleri doğu kesimde l/s, orta kesimlerde açılacak sondaj kuyu derinlikleri 200 m, verimleri l/s civarında beklenmektedir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). 4

5 Yer altı suyu akımı doğudan batıya doğru Porsuk Çayı Vadisi boyunca olmaktadır. Kütahya Ovası batı kesiminde ise yer altı suyunun akımı Felent Çayı Vadisi ne bağlı olarak batıdan doğuya doğrudur. Eş su seviye eğrilerinden yer altı suyunun ovada yer yer Porsuk Çayı nı beslediği görülür. Kütahya Ovası nda, beslenim ve boşalımla ilgili olarak yer altı suyunun ortalama yıllık seviye değişimi 0,5-2,5 m civarındadır. Köprüören Ovası nda ise yer altı suyu akımının kuzeyden ve güneyden Felent Çayı na doğru olduğu belirlenmiştir. Havzanın çıkışında Yoncalı Kaplıcası nda yer altı suyunun toplam boşalımı Enne Barajı na olmaktadır. Ovada yer altı suyunun ortalama yıllık seviye değişimleri 1 m civarındadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). SU KALİTESİ Kütahya ilinde; Kütahya şehir merkezi ile Emet, Gediz, Hisarcık ilçeleri ile Dulkadir köyü (Tavşanlı), Çaltılı köyü (Tavşanlı), İğdeköy (Emet), Hamamköy (Hisarcık), Köprüören köyü (Kütahya merkez), Gümüşköy (Kütahya merkez) içme suları analiz değerleri verilmiştir. Kütahya ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (ölçüm değerleri 2007 tarihine aittir). Kütah ph Eİ Toplam Kalıcı K Na Ca Mg SiO 2 sertlik sertlik ya Merkez 7, ,1 3,3 1,47 3,66 70,5 22,6 16,0 Emet 7, ,6 5,4 4,13 10,9 71,6 24,3 23,0 Gediz 7, ,3 7,0 2,72 15,4 80,3 61,2 19,0 Hisarcık 7, ,8 9,9 2,46 9, ,6 13 Dulkadir 7, ,6 2,3 6,63 5,88 95,2 14,4 20 köyü (Tavşanlı) Çaltılı köyü 9, ,6 2,3 6,63 3,88 95,2 14,4 20 (Tavşanlı) İğdeköy 7, ,2 0,8 1,41 5,67 84,9 23,0 10 (Emet) Hamamköy 7, ,6 18,6 4,08 10, ,2 35 (Hisarcık) Köprüören köyü (Merkez) 8, ,4 0,7 2,50 7,19 50,0 45,2 32 Gümüşköy (Merkez) 7, ,6 0,0 2,20 78,6 11,4 7,0 HCO 3 Cl SO 4 NO 3 İ B Zn F Sr Ba Fe Pb Se Merkez 258 3,16 33,5 3,7 0,1 0,3 0,05 0,4 Emet 223 6,82 78,6 12,0 0,1 0,05 0,45 0,07 0,06 0,1 0,4 Gediz 398 5, ,3 6,4 0,1 0,05 0,4 Hisarcık 346 6, ,9 0,32 1,67 0,05 0,5 Dulkadir köyü (Tavşanlı) Çaltılı köyü (Tavşanlı) İğdeköy (Emet) Hamamköy (Hisarcık) Köprüören köyü (Merkez) ,3 27,7 5,7 0,07 0,1 0,25 0,19 0, ,2 27,7 10,0 0,07 0, , ,66 40,5 6,4 0,12 0,2 0,12 0, , ,9 0, ,53 12,1 7,9 0,2 0,4 0,25 0,02 Gümüşköy (Merkez) 310 2,50 6,15 6,15 6,4 0,18 0,23 0,05 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. 5

6 Analiz değerlerine göre, Kütahya şehir merkezi içme suyu ile Dulkadir köyü (Tavşanlı), Emet, Gediz, Gümüşköy (Kütahya merkez), Hamamköy (Hisarcık), Hisarcık, İğdeköy (Emet), Köprüören (Kütahya merkez) içme suları kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sulardır. Hamamköy beldesi içme suyunun elektrik iletkenliği 1091µS/cm ve sülfatlı sudur. Çaltılı köy (Tavşanlı) içmece suyu bazik ph ı 9,1 olup, sodyum magnezyumlu sudur. Bazik ve magnezyumlu su niteliğinde olduğundan içildiğinde müshil etkisi göstermektedir. İçme suyu tamamen kireçtaşı, marn, kiltaşı ve tüfit, boratlı birimden sağlanmaktadır (Atabey ve Ünal, 2008). Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Tunçbilek, Domaniç, Ömerler, Seyitömer, Gediz ilçesi Sazköy, Gökler, Ayçatı, Tavşanlı ilçesi Alabarda ve Sülleköy, Simav ilçesi Dağardı, Altıntaş ilçesi Aslanapa ve Oysu, Emet ilçesi Cavgalar ve Değirmisaz da linyit kömürü sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Kütahya ili Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). 6

7 Bazı linyit kömürleri bünyesinde arsenik içermektedir. Kütahya ilinde bulunan kömür ocaklarından alınan örneklerin analizlerinde arsenik konsantrasyonları sınır değer olan 10 ppm üzerinde saptanmıştır. Gediz ilçesi Sazköy de 490 ppm, Seyitömer Sırören de 13 ppm, Darıca da 25 ppm, Aslanlı da 9,4 ppm, Kızık ta 32 ppm, Gülbektepe de 18 ppm, Çobanköy de 130 ppm, Kepez de 79 ppm, İsaköy de 73 ppm, Tavşanlı ilçesi Obanöz de 150 ppm, Emirler de 61 ppm, Leylekkıran da 55 ppm, Yeniköy de 35 ppm, Değirmisiz de 550 ppm, Tavşanlı merkezde 37 ppm, Hisarcık ilçesi Çatak ta 220 ppm, Tunçbilek Hamitabat ta 13 ppm, Ömerler de 42 ppm, Tunçbilek merkezde 52 ppm, GLİ-12 pan da 41 ppm ve GLİ-11 Pan da 23 ppm tesbit edilmiştir (Tuncalı ve diğerleri, 2002). Kömür içinde bulunan arsenik yer altı sularına karışmakta ve içme-kullanma suları arsenikçe zenginleşmektedir. Şekil de haritada sarı renkli alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Volkanik türü kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Ayrıca evaporitik sedimanter havzalardaki yer altı suları; sülfat, klorür, tuzluluk, elektrik iletkenliği yüksek olabilmektedir. Simav ilçesi Eynal, Çitgöl ve Naşa da, Gediz ilçesi Abide de, Muratdağı nda, Kütahya Merkez ilçesi Yoncalı da, Emet ilçesi Yeniceköy, Dereli ve Göbel de, Altıntaş ilçesi Ilıca (Harlek), Hisarcık ilçesi Sefaköy, Hamamköy ve Yukarıyoncaağaç ta, Şaphane Merkez de sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (Şekil 119B) (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı suları ile içme sularını kirletmemeleri için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. İçme ve kullanma suyu olarak 36,9 hm 3 /yıl, sulama suyunda 57,7 hm 3 /yıl, Endüstriyel su temini olarak 13,0 hm 3 /yıl yeralyı suyu kullanılmaktadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Kütahya Belediyesi atıksu arıtma tesisinin kapasitesi ton/gün olup ileri arıtma ile 0,57 m 3 /s arıtılan su porsuk nehrine deşarj edilmektedir. İl içerisinde Merkez ilçesi perli köyünde 22 ha alanda Kütahya katı atık birliği tarafından işletilen düzenli katı atık depolama sahası mevcuttur. Katı atık birliğine Kütahya Merkez (2,641 ha), Tavşanlı (1,908 ha), Emet (1,096 ha), Aslanapa (781 ha), Altıntaş (974 ha) Belediyeleri ile birlikte merkez ilçeye bağlı 19 köyün katı atıkları biriktirilmektedir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Diğer 8 ilçede vahşi depolama yapılmaktadır. Sanayi tesislerinin atık su arıtma sistemlerinin yetersiz olması sebebiyle kirletici unsur oldukları bilinmektedir. Sanayi tesisleriyle iletişim kurularak konunun önemi vurgulanmakta ve işletmeler atık su arıtma tesisi yaptırmaları konusunda uyarılmakta olup Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde gerekli uyumun sağlanmasına çalışılarak, deşarj izni almaları sağlanmaktadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). İçme ve Kullanma Suyu Kaynağı Olarak Porsuk Barajının Korunması ve Özel Hüküm Belirleme Projesi Çevre ve Orman Bakanlığı, Kütahya İl Özel İdaresi, Kütahya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Kütahya Belediyesi, Eskişehir Valiliği (İl Özel İdaresi ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü), Eskişehir Büyükşehir Belediyesi ve bölgede yer alan diğer ilgili kurum ve kuruluşların katılımıyla gerçekleşmektedir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). 7

8 Porsuk Çayı nı kirleten en önemli kirletici kaynakları: Porsuk Baraj Gölü; Porsuk Çayı üzerine kurulmuştur. Bir kısmı Eskişehir sınırları içinde kalır. Su hacmi 525 milyon m 3 ve yüksekliği 49,70 m dir. Enne Baraj Gölü; Porsuk Çayı nın bir kolu olan Felent Çayı üzerindedir. Su hacmi 7 milyon m 3 tür. İçme suyu olarak kullanılır. Barajın temelden yüksekliği 24,50 m dir. Kütahya il merkezinin evsel nitelikli atık suları, Kütahya-Eskişehir Karayolu kenarında bulunan sanayi kuruluşları, tarımsal kökenli kirleticiler. Kütahya ili sınırları içersinde Murat Dağı ndan doğan Gediz Nehri nde ise havza içersinde bulunan belediyelerin atık sularının deşarj edilmesi nedeniyle kirlilik oluşumu söz konusu olmaktadır. Gediz Belediyesinin atık su arıtma tesisi bulunması nedeniyle evsel nitelikli atık sularının Gediz Nehri üzerinde kirlilik yükü azalmış bulunmaktadır. Yine Bursa ili sınrları içersinde bulunan Ulubat Gölü ne dökülen Emet, Simav ilçelerinden doğarak Tavşanlı ilçesi sınırları içersinden geçen Kocaçay ın kirlenmesine de Tavşanlı Belediyesi ve havza içersinde bulunan belediyelerin atık sularının ve sanayi kuruluşlarının atık sularının bu çaya deşarj edilmesi sebep olmaktadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Kütahya şehrinin içme suyu ihtiyacının çok büyük bir kısmı Porsuk kaynağından karşılanmakta olup, 1990 yılında İller Bankası tarafından yaptırılan mevcut Porsuk terfi merkezinin toplama odasına 2 ayrı kaynaktan su cazibe ile gelmektedir. Bunlardan birisi Porsuk Menbaı Kaptaj, diğeri ise Gelinkaya membaı kaptajıdır. Porsuk kaptajından gelen ortalama debi yaklaşık 550 l/s dir. Mevcut Gelinkaya kaptajında ise ortalama debi ise yaklaşık 450 l/s dir. Her iki kaynaktan alınan ortalama toplam debi 450 l/s+550 l/s=1000 l/s dir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Mevcut toplama odası hacmi 1000 m 3 olup, Øt=1 m 3 /s dir. Kütahya merkezi 2043 yılı içme suyu ihtiyacı 0,840 m 3 /s dir. Bu durumda mevcut su kaynakları 2043 yılı nüfusuna göre ihtiyacı karşılayacak düzeyde olup, herhangi bir ilave su kaynağına ihtiyaç duyulmayacaktır. Kütahya şehir merkezinde içme suyu olarak kullanılan ikinci kaynak Aksu Memba dır. Membaı verimi Kasım 1973 te 28 l/s ölçülmüş olup halen 25 l/s civarında debi akışı vardır. Kütahya merkezinde kullanılan üçüncü doğal içme suyu kaynağı Kundukviran Membaı dır. Kundukviran ortalama 40 l/s debiye sahiptir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Köprüören (Kütahya) Havzası Gümüşköy ve Şahin köyleri arasındaki Sığıreğreği Tepe civarında kurşun, çinko, antimon, arsenik, Gözeçukuru civarında antimon, arsenik ve Aktepe civarında ise cıva, kurşun, çinko, arsenik, antimon şeklinde damar ve saçılımlı tipte metalik zenginleşmeler bulunmaktadır. Gümüşköy, Dulkadir, Köprüören, Yakaca ve Karaağaç köylerinin içme ve kaynak sularından, Değirmen, Çukurca, Şahin ve Kocasu derelerinden ve diğer kaynak sularından olmak üzere toplam 25 noktadaki su örneklerinin analizlerinde; alüminyum 0,0153-0,107 mg/l, arsenik 0-1,0658 mg/l, bakır 0-0,4167 mg/l, kobalt 0-0,310 mg/l, demir 0-0,008 mg/l, magnezyum 9,250-59,733 mg/l ve çinko 0-2,0035 mg/l arasında olduğu saptanmıştır (Arık ve Nalbantçılar, 2004). İçme suyu standartları açısından TS-266 ya göre; numunelerin beşinde alüminyum, birisinde bakır, altısında arsenik, dokuzunda magnezyum ve dördünde de çinko konsantrasyonunun tavsiye edilen değeri, numunelerin onbirinde arsenik ve ikisinde de magnezyum konsantrasyonunun izin verilecek maksimum değeri aştığı görülmüştür. Dulkadir köyünün sularında, Değirmen ve Çukurca Dere suları ile bazı kaynak ve kuyu sularında arsenik ve Kocasu Deresinde magnezyum, içme amaçlı olarak izin verilen maksimum konsantrasyonu aşmaktadır. Metalik cevherleşme alanı ve yakınlarından alınan su numunelerinde metal konsantrasyonlarının diğer yerlerden alınan numunelere göre fazla olması cevherleşmelerin 8

9 yöredeki suları zararlı olarak etkilediğini göstermektedir (Arık ve Nalbantçılar, 2004). Bu ön bulgulara göre, Köprüören havzasındaki sular buradaki metalik cevherleşmelerce kirletilmektedir. Bazı suların içme amaçlı olarak kullanılması hayati risk taşır. Baltalı (Gediz) cıva madeni Baltalı cıva yatakları Murat Dağı yöresindeki eski cıva yataklarıdır. Yüksek asitlik ve elektriksel iletkenlik değerlerine sahip su örneğinde birçok metalin yüksek oranlarda yer aldıkları ve içme suyu standartlarının aşıldığı (TSE, 1997) gözlenmiştir (Gemici, 2008) mg/l olarak ölçülen cıva değeri içme suyu standartlarının üzerindedir. Yer altı sularındaki Al, Cr, Cu, Pb, Zn ve SO4 ortamları Çakıraz Tepedeki eski cıva madeni çevresinde yoğunlaşmış olduğunu ortaya koymaktadır. Yüzeysel su kaynaklarından kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Kütahya Belediyesinin içme suyu için en önemli su kaynağı Porsuk kaynağı dır yılında inşa edilen Porsuk Pompa İstasyonu, Gelinkaya ve Porsuk Kaptajları adlı iki kaynaktan beslenmektedir. Porsuk Kaptajının ortalama, azami ve asgari debileri sırasıyla 636 l/s, 2198 l/s ve 450 l/s dir. Porsuk kaptajındaki su, 212 m Ø900 mm lik çelik bir boru hattı vasıtasıyla yerçekimi ile pompalama istasyonunun toplama odasına akmaktadır. Diğer kaptajdaki su, örneğin, Gelinkaya, 5696 m Ø900 mm lik çelik bir boru hattı vasıtasıyla yerçekimi ile toplama istasyonunun toplama odasına akmaktadır. Gelinkaya kaptajının ortalama, azami ve asgari debileri sırasıyla 550 l/s, 765 l/s ve 242 l/s dir. Pompalama istasyonunun toplama odasının toplam depolama kapasitesi 2000 m3 tür (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Pompalama istasyonunda 104 m yükseklikte l/s kapasiteli 6 adet 315 kw dikey eksen pompası ve 200 l/s kapasiteli 1 no; 250 kw yatay eksen pompası bulunmaktadır. Su, 2 adet 1000 kg klor tüpüne bağlı 2 adet klorlayıcı vasıtasıyla klorlanmaktadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Su, 243 m Ø1000 mm çelik boru hattıyla bu pompalama istasyonundan 1990 yılında İller Bankasından alınan finansmanla inşa edilmiş olan Hacıazizler Su Deposuna (1000 m 3 ) pompalanmaktadır. Su, 8749 m Ø1000 mm boru hattıyla bu depodan Özbek Su Deposuna ( m 3 ) yer çekimi ile akmaktadır. Özbek Su Deposu 1 No.lu Şebeke Alanı olarak hizmet vermektedir. Ayrıca 2 nolu şebeke alanı olarak hizmet veren Hisar Su Deposu da (3000 m 3 ) 2000 m Ø300 mm dökme demir boru hattı vasıtasıyla bu depo tarafından beslenmektedir. Hisar Su Deposu, Sazak Su Deposu (500 m 3 ) ve Kundukviran Kaynağı üzerinden Aksu Kaynağı tarafından da beslenmektedir. Bu kaynakların toplam kapasitesi 65 l/s dir (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). Su, Hacıazizler Su Deposu ile Özbek Su Deposu arasındaki yerçekimi çizgisinden 2379 m Ø600 mm lik sünek boruyla m 3 Su Deposuna ayrılmaktadır. Bu depo Şebeke Alanı 6 ve 7 yi beslemektedir. Sistemde ayrıca Kundukviran Kaynağı tarafından beslenen ve 3 nolu şebeke alanı olarak hizmet veren Aydınlıkevler Su Deposu ve Aydınlıkevler Su Deposu üzerinden Kundukviran Kaynağı tarafından beslenen ve 4 nolu şebeke alanı olarak hizmet veren Gültepe Su Deposu ile bir kuyu tarafından beslenen ve 9 nolu şebeke Alanı olarak hizmet veren Çelebi Su Deposu da bulunmaktadır (Kütahya Çevre Durum Raporu, 2009). 9

10 Kütahya ili içme-kullanma suyunda arsenik Kütahya ili kapsamında saptanan arsenikli yer altı suları genellikle Emet-Hisarcık havzasında bulunmaktadır. Emet-Hisarcık Havzası Batı Anadolu genişlemeli tektoniği sonucunda gelişen kuzeydoğu-güneybatı yönlü fayların denetiminde şekillenmiş bir havzadır. Bu havzada Miyosen yaşlı çamurtaşı, tüfit, kiltaşı, kireçtaşından oluşan gölsel birimler yer alır. Bu birimlerin temelini Paleozoyik yaşlı metamorfik kayalar oluşturur. Temel kayaları şist, mikaşist, kalk şist ve mermerdir. Miyosen havza çökelleri tabanda konglomera ile başlamakta, daha sonra istif yukarıya doğru tüt, dasit, andezit, kırmızı istif, alt kireçtaşı, boratlı kil, üst kireçtaşı, bazalt kayaları şeklinde dizilim göstermekte ve en üstte ise traverten ve alüvyonlar yer almaktadır. Hisarcık bor ocağında ve İğdeköy ün 5 km güneybatısında yer alan kireçtaşı, kiltaşlarında arsenik minerali gözle görülebilmektedir (Şekil ). Emet havzasındaki yüzey sularında arsenik µg/l arasında değerlere sahipken, yer altı sularında arsenik değerleri µg/l arasındadır (Helvacı, 2008). Emet Hisarcık yöresindeki yer altı sularında 0,07 ile 7,754 mg/l arasında değişen arsenik miktarları; topraklarda <0,01 ile 7,11 mg/kg arasındadır. Atabey (2008a; 2009b; 2013a, 2013b, 2013c) ve Atabey ve Ünal ın (2008) yapmış olduğu çalışmalarda; havzadaki yerleşim birimlerinden alınan su örneklerinde arsenik derişim oranlarının ortalama 30 µg/l mertebesinde (İğdeköy Hastalıklı Pınar çeşmesinde 7630 µg/l) olduğu ve bu kirlenmenin jeolojik bir formasyondan kaynaklandığı, Espey Bor İşletmesi deşarj suyunun Emet çayına karıştığı noktadan alınan tarla toprağı örneğindeki arsenik miktarının ise 1383 µg/l olduğu ortaya konulmuştur. Atabey (2008a; 2009) ve Atabey ve Ünal ın (2008) analiz sonuçlarına göre doğal jeolojik arsenik kirlenmesinin yanı sıra özellikle Espey ve Hisarcık Bor İşletmesinin yol açtığı çevre kirliliğinde Emet Çayı na karışan arsenik ve bor konsantrasyonu önemli bir rol oynamaktadır. Hisarcık ilçesi Yoncaağaç köyü kuzeydoğusu, Hisarcık Bor işletmesinin Emet Çayı kıyısındaki pasa önündeki tarla toprağında arsenik değerinin 4289 ppm gibi yüksek bir oranda bulunmasının nedeni, pasa içindeki kayalarda, tüfit ve killerdeki doğal inorganik arsenikden kaynaklanmaktadır. İşletmeden atılan pasalardaki bu arsenik tarım toprağına, Emet çayı sulama suyuna ve dolayısıyla hayvanların içme suyuna karışmaktadır. Yine benzer noktada, Hisarcık bor işletmesi batısı Emet çayı kıyısındaki pasaların döküldüğü tarla toprağında arsenik değerleri yüksek orandadır. İğdeköy girişinden alınan tarla toprağında arsenik derişiminin de yüksek olması havzayı oluşturan kayaların içinde arsenik değerlerinin yüksek olmasındandır (Atabey, 2009b). Arsenik mineralleri ile bor minerallerinin ilişkisi Helvacı ya (1984) göre, Emet-Hisarcık bölgesinde bor, arsenik ve kükürt elementlerinin kaynağı büyük bir olasılıkla; 1- Akarsular tarafından borat havzasından taşınan Tersiyer volkanik kayaçların ayrışma ürünleri, 2- Volkanik küllerin doğrudan doğruya borat havzasına depolanması, 3- Termal kaynaklar ile ilgilidir. Emet havzasındaki tüfler, tüffitler, killer ve kireçtaşları yüksek bor, arsenik, kükürt ve stronsiyum konsantrasyonları ve yüksek FeO 3 :FeO oranlarına sahiptir (Helvacı, 1986a, 1986b). 10

11 Emet Hisarcık yöresindeki bor yataklarında değişik düzeylerde magnezyum, stronsiyum ve arsenik bulunduğunu kaydeden Helvacı ve Orti (1998) realgar ve orpiment minerallerini oluşturan arsenik ve kükürt volkanik orijinlidir. Emet yöresinde kalsiyum-arsenikwww.esrefatabey.com.tr boratların varlığı da bilinmektedir. Emet yataklarında ender olarak gözlenen ve arsenik elementince zengin kahnit (Ca 2 B(OH) 4 AsO 4 ) mineralinin, terujitten (Ca 2 MgAs 2 B 12 O 22 (OH) 12.14H 2 O) veya kolemanitten diyajenez sırasında oluştuğu gözlenir. Borat mineralleri, kalsit, dolomit, anhidrit, jips, sölestin, realgar (AsS), orpiment (As 2 S 3 ) ve doğal kükürt ile birlikte bulunmaktadır. Bu mineraller yoğun olarak Emet yataklarında mevcuttur. Bor yataklarını oluşturan playa-gölleri, hidrotermal ergiyikler, sıcak su kaynakları ve yüzey suları ile beslenirler. Bu yatakların oluşumunda B 2 O 3, CaO ve Na 2 O ana bileşenken; SrO, MgO, As 2 O 3 ve SiO 2 ikinci derecede önemli bileşenlerdir. Helvacı ya (2005 ve 2008) göre, Batı Anadolu da yer alan Neojen havzalarındaki bor yataklarında arsenik, kükürt, lityum, stronsiyum, antimon, kurşun ve mangan gibi elementler de yaygın ve değişik oranlarda saptanmıştır. Neojen havzalarındaki çökeller içindeki elementlerin ortak kaynağı, çökellerinin oluşumu esnasında etkili olan volkanik faaliyetler ile bunlarla bağlantılı olan hidrotermal kaynaklardır. Arsenikli çökeller yüzeye yakın olduğundan, dolayısıyla yüzey ve yer altı sularının etkisi altındadır. Yer altı ve yüzey sularında arsenik ve bor gibi birçok elementin hızlı oksitlenme, yüksek çözünürlük ve mobilitelerine bağlı olarak standartların üstündeki değerlere sıkça erişebilirler. Örneğin, Emet havzasındaki yüzey sularında bor değerleri ppb, arsenik değerleri ppb arasında değişirken, yer altı sularında ise bor değerleri ppb, arsenik değerleri ppb arasındadır. Emet Hisarcık bölgesindeki yer altı suları 0,07 ile 7,754 mg/l, topraklar <0,01 ile 7,11 mg/kg arasında arsenik içerirler. Emet kolemanit yatakları arasında bulunan Hisarcık ve Espey yöresi cevherleri arsenik içerikleri bakımından farklılık gösterirler. Genel olarak Hisarcık cevherlerinde 1,000-3,000 ppm, Espey cevherlerinde ise 600-1,000 ppm arsenik bulunduğu rapor edilmiştir. Emet-Hisarcık havzasındaki tüf kayaları ortalama1507 ppm, kiltaşları da ortalama 2791 ppm arsenik içermektedir. Malı-1 kuyu suyu ortalama 448 ppm, Malı-2 kuyu suyu ortalama 384 ppm arsenik konsatrasyonuna sahiptir (Helvacı, 2005, değerler 2005 yılı öncesine ait). Emet kolemanit yataklarının arsenikçe zengin olduğu özellikle 1990 yılı öncesi de bilindiği halde 1990 yılı başlarında bu arsenikçe zengin kaynak suları Emet İlçe merkezine getirilmiştir (Oruç, 2005) yılından bu yana arsenikli kuyular iptal edilmiş olup, Emet ilçesi içme suyu Köprüköy mevkiinden getirilmektedir. Emet ve Hisarcık havzasında yer alan tüm yerleşim birimlerindeki içme, kullanma ve sulama sularında ve yörede yetiştirilen tarımsal ürünlerde arsenik, bor, krom, nikel, bakır, çinko, stronsiyum, baryum, sezyum, kurşun, toryum ve uranyum gibi sağlık açısından önem taşıyan bu olumsuz elementlerin analizleri yapılmalıdır. Arseniğin bor mineralleriyle ilişkisini Emet bor ocağında görmek mümkündür (Helvacı, 2005; Atabey, 2008a). Emet teki bor zonunda arseniğin diğer mineralleri de bulunmaktadır. Bunlar realgar, orpiment olup ayrıca doğal kükürtte görülmektedir. Bazı kısımlarda kolemanitin üzerinde realgar ve orpiment sıvanmıştır (Helvacı, 2005; Atabey, 2008a). Bor minerallerinde de arsenik mevcuttur. Viçit-A denilen bir mineral, stronsiyumlu; özellikle terrujit denilen bor minerali beyazdır (Helvacı, 2005). Kahnit denilen mineral de arsenik içerir. Arsenikli mineraller bor yatağının içinde, özellikle Emet yöresinde çok dağınık olarak bulunurlar. Terrujit minerali içindeki arsenik miktarı % 18, Kahnitdeki arsenik oranı ise % 31 dir (Helvacı, 2005). 11

12 A B A, B- Hisarcık bor yatağında görülen sarı renkli orpiment minerali (Atabey, 2009). A B Hisarcık bor işletmesi pasalarında görülen kırmızı (realgar ve sarı renkli (orpiment) Mineralleri, B- Kolemanit minerali üzerine sıvalı durumda bulunan realgar, (Atabey, 2008a; 2009). Emet-Hisarcık yöresi sularındaki arsenik değerleri Emet-Hisarcık ile Kırka Havzası ndaki yerleşim yerlerinin içme sularındaki arsenik düzeyleri aşağıda verilmiştir. Değerler µg/l. ( ). İçme suyu tamamen kireçtaşı, marn, kiltaşı ve tüfit, boratlı birimden sağlanmaktadır (Atabey ve Ünal, 2008). Emet- Hisarcık yöresi su kaynaklarında arsenik analiz değerleri (Atabey ve Ünal, 2008; Atabey, 2013a). Emet-Hisarcık yöresi su kaynakları 12 Arsenik konsantrasyonu (µg/l) (sınır 10 µg/l) Emet ilçesi şebeke suyu 20,40 Emet- Espey Bor İşletmesi deşarj suyunun Emet çayına döküldüğü nokta 1383 Emet çayı Eğrigöz Beldesi mevkii 145 Emet ilçesi İğdeköy 5. km GD'sundaki köye önceki içme suyu sağlayan çeşme suyu 7630 Emet ilçesi İğdeköy merkezi şebeke suyu 43,60

13 Emet ilçesi Doğanlar köyü şebeke suyu 18,40 Emet ilçesi Çalcağıl köyü şebeke suyu 21,20 Hisarcık ilçesi Kırgıl köyü şebeke suyu (bu su aynı zamanda İğdeköy'e verilmektedir) 68,70 Emet Yeşil kaplıca 45,50 Günlüce Dereli kaplıca 115 Emet ilçesi Osmanın damları mahallesi 18,30 Hisarcık ilçesi Hamamköy çeşmesi 34 Kütahya Köprüören köyü 19 Eynal Kaplıcası (Simav) 662 Kırka ilçesi şebeke suyu 37,10 Kırka ilçesi güneyi bostan kuyusu 55,70 Akın köyü şebeke suyu 75 Emet-Hisarcık havzası topraklarındaki arsenik değerleri Emet ve Hisarcık havzasındaki topraklarda örneklerin arsenik değerleri Çizelge 65 de verilmiştir. Ayrıca, Kütahya ili Gediz, Simav, Emet, Tavşanlı ve Çavdarhisar ilçeleri kapsamındaki çalışmalarda Doğan ve Doğan (2007) tarafından yörede yüzeyleyen farklı kayaçlardan derlenen örneklerin arsenik konsantrasyonları da saptanmıştır. Analizlere göre peridotit 9,6 ppm, bazalt 14,8 ppm, gabro 61,6 ppm, andezit ve trakiandezit 50 ppm, aplit 3,5 ppm, tüf 9,6 ppm, kireçtaşı/dolomit 140,4 ppm, traverten 4,2 ppm, marn 23,0 ppm, klinoptilolit (zeolit) 0,6 ppm, çört 110,7 ppm, jips 16,6 ppm, alunit 8,0 ppm, kolemanit (bor minerali) 2,800 ppm, kömür 13,6 ppm, bitkiler ise 0,425 ppm arsenik içerdiği içermektedir. Doğan ve Doğan (2007) tarafından yöredeki jeotermal kaynaklardan alınan örneklerde de Gediz 0,08-0,3 mg/l, Muratdağı (Gediz) 0,07-0,126 mg/l, Tavşanlı 0,12-0,125 mg/l, Yoncalı (Kütahya merkez) 0,95 mg/l, Emet 8,9-10,7 mg/l, Örencik (Çavdarhisar) 0,067-0,106 mg/ ve Simav 0,1-0,9 mg/l arası arsenik konsantrasyonları tespit edilmiştir. Emet- Hisarcık yöresi topraklardaki arsenik analiz değerleri (Atabey, 2009b; Atabey ve Ünal, 2008). Emet-Hisarcık havzası toprakları Arsenik konsantrasyonu (ppm) (limit 10 µg/l) Emet çayı (Kütahya) sedimanı 161 Hisarcık ilçesi pasa önü toprağı 4289 İğdeköy (Emet) tarla toprağı 137 Kırgıl köyü (Emet) bahçe toprağı 10 Çalcağıl köyü merkezi bahçe toprağı 29 Doğanlar köyü (Emet) tarla toprağı 40 Doğanlar köyü (Emet) bahçe toprağı 17 Malı mevkii (Emet) tarla toprağı 67 Hisarcık ilçesi 1 km K'i tarla toprağı 233 Hisarcık ilçesi 1 km G'i bor işletmesi pasası önündeki tarla toprağı

14 Arseniğin etkileri Emet ilçesi İğdeköy ün 5 km güneydoğusunda bulunan arsenikli çeşme suyunun köye getirilmesi ve yıllar boyunca bu arsenikli çeşme suyunun kullanılması sonucunda köyde yaşayan insanların ayak tabanlarında, tırnaklarında ve ellerinde keratozis vakaları sık olarak yaşanmaktadır. A B A-Ayak tırnaklarında, B-Avuç içlerinde gelişen keratozis (A: Atabey, 2008a; 2009, B-Barış, 2003) Arsenikli su kullanılmasına bağlı ayak tabanında gelişen keratozis (Atabey, 2009). Değinilen Belgeler Arık, F. ve M. T. Nalbantçılar, Köprüören (Kütahya) Havzasındaki Metalik Maden Yataklarının Sulara Etkisi. 57. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiri Özleri, , Ankara Arsenik ve Etkileri. MTA Yerbilimleri ve Kültür serisi, 3, 91s. ISBN: Atabey, E (bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi Atabey, E. ve Ünal, H Batı Anadolu daki jeolojik unsurlar ve halk sağlığı projesi yılı Tıbbi Jeolojik etüt raporu, 292s. MTA Rapor No: Ankara. (yayımlanmamış). Barış, Y. İ İğdeköy/Emet-Kütahya araştırması, asbestten sonra arsenik, Anadolu nun bitmeyen akciğer ve karın zarı kanseri çilesi, Bilimsel Tıp Yayınevi, Gemici, Ü Batı Anadolu daki eski cıva yataklarının çevre jeolojisi açısından değerlendirilmesi. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Kitabı. YMGV Yayını Helvacı, C Occurrence of rare borate minerals: veatchit-a, Tunellite, Teruggite and Cahnite in the Emet borate deposits, Turkey. Mineral Deposita, 19, Helvacı, C., 1986a. Geochemistry and origin of the Emet borate deposits, Western Turkey. Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Helvacı, C., 1986b. Stratigraphic and structural evolution of the emet borate deposits, Western Anatolia. Dokuz Eylül University, Faculty of Engineering and Architecture, Research Papers, MM/JEO-86 AR 008, 28 p., Helvacı, C Batı Anadoluda arsenik ile bor mineralleri ilişkisi ve sağlığa etkileri. I. Tıbbi Jeoloji Sempozyumu Kitabı (Ed. Eşref Atabey), Jeoloji Mühendisleri Odası yayını: Ankara. Helvacı, C Doğada bor ve arsenik elementlerinin ilişkisi. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Kitabı (Ed. Eşref Atabey) YMGV Yayını ISBN: Helvacı, C. ve Orti, Sedimentology and diagenesis of Miocene colemaniteulexite deposits (Western Anatolia, Turkey), J. Of Sedimentary Research, 68,5, Kütahya İl Çevre Durum Raporu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kütahya 14

15 Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. MTA Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: Ankara. MTA Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: Ankara. Oruç, N Türkiye de yüksek düzeyde fluorür içeren kaynak suları ve sağlık açısında önemi, Bildiri Özleri Kitabı, s.48-51, 1. Tıbbi Jeoloji Semp. 1-3 Aralık 2005 MTA, Ankara. TSE (Turkish drinking water standards), Sular-İçme ve kullanma suları, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 15