Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma

Transkript

1 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma Ümit Ercan * - Ünsal Sığrı ** Öz: Liderlik, kültürel farklılıklardan önemli derecede etkilenen bir çalışma alanıdır. Kültürel değerlerin liderlik özelliklerine etkisinin incelendiği bu çalışmada; liderlik kavramı, kültürlerarası çalışmalara ilişkin genel değerlendirmeler, kültürel farklılıkların liderlik özellikleri üzerine etkisi ile Türk ve Amerikan kültürlerine ilişkin veriler tartışılmıştır. Araştırmanın amacı liderlik özellikleri üzerinde kültürel farklılıklar ve değerlerin etkisinin test edilmesidir. Bu maksatla Amerikalı ve Türk liderlerden oluşan örneklem Bass ve Avolio (1997) nun geliştirdiği, Çok Boyutlu Liderlik Anketi (MLQ/5X) ile Schwartz (1992) tarafından geliştirilen Kişisel Değerler Anketi (PVQ-IV) ile test edilmiştir. Ölçüm sonucunda, Türk ve ABD li yöneticilerin kültürel değerleri arasında farklılıklar bulunmuş ve bu farklılıkların, anılan yöneticilerin liderlik davranışlarına etkisi sonuç bölümünde tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kültür, liderlik, değer, kültürel boyutlar. The Effect of Cultural Values on Leadership Behavior: A research on Turkish and American Managers Abstract: Leadership is a field of study, which is considerably affected by the cultural differences. A large number of researchers have attempted to prove the effect of cultural differences on leadership behavior. Yet, the complex nature of the cross-cultural studies has prevented to reach definite results. The aim of this study is to investigate the effect of cultural values and differences on leadership behavior. To this end, the sample consisting of Turkish and American managers has been tested by using Bass and Avolio s (1997) Multifactor Leadership Questionnaire (MLQ/5X) and Schwartz s (1992) Personnel Values Questionnaire (PVQ-IV). The findings of the research have showed that there are differences between Turkish and American leaders regarding cultural values, and the effects of these differences on their leadership behavior have been discussed in the conclusion section. Keywords: Culture, leader, value, cultural values. * Doktora Öğrencisi, Kara Harp Okulu, Savunma Bilimleri Enstitüsü, Devlet Mah., Kara Harp Okulu Cad., Ankara/Türkiye. ** Prof. Dr., Başkent Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Spor Bilimleri Bölümü, Bağlıca Kampüsü, Eskişehir yolu 20 km , Ankara/Türkiye. Makale gönderim tarihi: Makale kabul tarihi: Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48, Sayı 3, Eylül 2015, s

2 96 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s Giriş Liderlik, insanların bir araya gelerek ortak hareket etmeye başladığı ilk günlerden itibaren ortaya çıkan bir olgudur. Ancak, liderlik çalışmaları, diğer bilim alanlarına kıyasla, göreceli olarak yeni bir çalışma alanıdır. Liderlik konusunda yapılan güncel araştırmalara rağmen, hâlen muğlâk, yeterince biçimselleştirilmemiş, genellikle yanlış anlaşılmış veya yanlış tasvir edilmiş bir kavramdır (Wren, 1995). Liderlik en çok araştırılan ancak en az anlaşılan alanlardan birisidir (Burns, 1978). Genel olarak liderlik; bir bireyin davranışının grubun paylaşılan hedefine ulaşılması için yöneltilmesi (Hempills ve Coons, 1957), kişiler arasında isteğe dayalı bir görev ilişkisi oluşturulması (Merton, 1957), astları ikna süreci (Bennis, 1959), grup üyelerini koordine ve yönetme (Fiedler, 1967), özel bir etkileme ilişkisi (Hollander ve James, 1970), yaratıcı ve yönetici moral gücü (Munson, 1981), etkileme süreci (Roach ve Behling, 1984), vizyon yaratma ve yol gösterme (Bass, 1985), işe adandırma (Drath ve Palus, 1994) veya motive etme ve yönlendirme kabiliyeti (House, Wrigth ve Aditya, 1997) olarak tanımlanmıştır. Kültür de liderlik gibi hakkında çok fazla konuşulan ancak net bir tanımı yapılamayan konulardan birisidir. Kültür toplumların yüzyıllarca süren değer birikimleri sonucu oluşan ortak özellikleridir. Örgütsel davranış yazınında kültürün çok farklı tanımları olmakla birlikte, kültür; toplulukların ortak tecrübelerinden ortaya çıkan ve nesiller boyunca taşınan, paylaşılan; değerler, inanışlar, kimlikler, önemli olayların yorumlanmaları veya anlamlarıdır (House vd., 2004, aktaran, Sargut ve Aktaş, 2011). Kültür ve kültürel değerler bir toplumda bireylerin motivasyonlarını, algılarını, iş ile ilgili değerlerini, beklentilerini, davranışlarını, ast ve üst ilişkilerine bakışlarını ve beklentilerini biçimleyen önemli bir olgudur (Hofstede, 1980). Aralarındaki ilişki birçok farklı araştırmaya konu olan liderlik özellikleri ve kültür ilişkisi bu çalışmanın da temel inceleme konusunu oluşturmaktadır. Farklı özelliklere sahip kültürlerde farklı liderlik özelliklerinin de ortaya çıkıp çıkmadığı, eğer bir farklılık var ise bu farklılığının derecesinin ne seviyede olduğunun görülmesi amacıyla yapılan bu çalışmada, iki farklı kültürün kıyaslanması amaçlanmaktadır. Benzer demografik özelliklere sahip ancak iki farklı kültürde yetişen liderlerin kültürel farklılıkları ve liderlik özellik çeşitliliklerini gözlemlemek amacıyla yapılan bu çalışmada ilk olarak liderlik yaklaşımları incelenmiştir. Müteakiben kültürel özellikler yaklaşımı ve incelenen kültürlerin farklıkları tartışılmış ve seçilen örneklem üzerinden yazında ortaya konulan olguların ne derecede gerçekleştiği tartışılmıştır. Liderlik Yaklaşımları Klasik dönemlerde, geleneksel liderlik teorileri olarak ifade edebilen liderlik yaklaşımları sürecinin, sanayi devrimi sonrasında özellikler teorisi, sonrasında

3 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 97 davranışsal yaklaşım ve müteakiben durumsallık yaklaşımı şeklinde evrildiği görülmektedir (Tabak, 2005). 20 nci yüzyıldan itibaren bilimsel bakış açısıyla yapılan incelemeler sonucunda ise liderlik teorileri; özellikler ( ), davranış ( ) ve durumsallık (1970-günümüze) olarak üç ana akımda sınıflandırılmıştır (Chemers, 1981). Burns (1978) ve Bass (1985; 1990) ın sınıflandırmalarına göre çağdaş liderlik yaklaşımları etkileşimci ve dönüşümcüdönüştürücü liderliktir. Dönüştürücü liderlik ilk defa Dawnston (1973) ve sonraları Burns (1978) tarafından tanımlanmıştır. Bass (1985) a göre astlara beklenen performansı göstermesi karşılığında alacağı ödülü açıklayan lider tipi etkileşimci (transactional); yapılacak görevle birlikte astlarının kendine güvenlerini artıran ve ortak amaç çevresinde işi sahiplenmelerini sağlayan, böylelikle kalite ve üstün performans sağlayan lider tipi de dönüştürücü (transformational) liderliktir. Bass tarafından gerçekleştirilen liderlik araştırmalarının temeli; kendisinin dönüştürücü ve etkileşimci liderlik davranışlarını ölçmek ve bu liderlik türleri ile iş birimi etkinliği ve tatminin ilişkisini irdelemek amacıyla geliştirdiği Çok Faktörlü Liderlik Ölçeği (Multifactor Leadership Questionnaire) üzerine kurulmuştur (Bass, 1990; Bass ve Avolio, 2000). Burns e (1978) göre, etkileşimci liderlik, bağımsız bir amaca ulaşmak için lider ve izleyicileri arasında oluşan bir değiş-tokuş (fayda-maliyet, alış-veriş) ilişkisidir. Ortak çıkarlara ulaşmak, ortak bir çaba ile değil bir pazarlık ve karşılıklı menfaat ile gerçekleşir. Bass (1985) a göre etkileşimci liderler; sonuçların gerçekleşmesi için astların hangi eylemlerde bulunması gerektiğini gösteren, bu rolleri ve görev gereklerini açıklayan ve astlarının ihtiyaçlarını bilen ve onların tatminiyle ilgili neler yapılması gerektiğini ortaya koyan kişilerdir (Bass ve Avolio, 1994). Dönüştücü liderlik, takipçilerin moral değerlerinin yükseltilmesi ve etiksel değerler konusundaki bilinçlerinin artırılması, enerjilerini ve kaynaklarını içinde bulundukları organizasyonlarda reformlar yapılmasına adamalarının sağlanmasıdır. Yukl, (2008) a göre İzleyicileriyle aktif bir iletişime girerek, izleyicilerdeki potansiyel enerjiyi bulup harekete geçirmektir (Krishnan, 2001). Dönüştürücü liderler organizasyonlarında büyük ve önemli değişiklikler yaparlar ve hem kendilerini, hem de takipçilerini üstün ve ortak değerlere yöneltme kabiliyetine sahiptirler (Couto, 1993). Karizma ve karizmatik liderlik tabirleri ile dönüştürücü liderlik birbirine yakın anlamlar içerir. Karizma, mucizeler yapabilme kabiliyeti ya da gelecekte olabilecek olayları görebilme yeteneği (Yukl, 2008) veya takipçilerin liderin üstün niteliklerle donatılmış kişiler olmasına ilişkin inancıdır (Weber, 1947). Weber e göre karizma, sosyal bir kriz esnasında, söz konusu krize bir çözüm getireceğini vadeden ve takipçilerini ikna eden liderlerle ortaya çıkar. Bass (1998) a göre ise dönüştürücü liderliğin temel bileşenlerinden birisidir. Karizma, dönüştürücü liderlerin ayırt edici özelliklerinden birisi (Bass, 1999),

4 98 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s hatta dönüştürücü liderliğin sahip olabileceği en mükemmel şekildir (Krishnan, 2001). Dönüştürücü liderlik kapsamında yapılan çalışmalarda, ideal etki (kişisel özellik ve davranış), ilham verici motivasyon, entelektüel güçlendirme, bireysel duyarlılık (Bass ve Avolio, 1997) olarak adlandırılan dört boyut kullanılmaktadır. Çalışmada kullanılan çok faktörlü liderlik ölçeğinin dönüştürücü liderlik özelliklerinin ölçümüne ilişkin bölümünde bu özellikler ayrıntılı olarak tartışılacaktır. Bu aşamada kültürel farklılıklar ile farklılıkların liderlik çalışmalarına etkisi konusu incelenecektir. Kültür Çalışmaları Kişinin içinde doğup büyüdüğü ve yaşamını sürdürdüğü kültür, değer anlayışının şekillenmesinde önemli bir etkendir. Birey, içerisinde bulunduğu kültürün bir parçasıdır ve bireylerin toplam değer yargıları, toplumun kültürel değerlerini ortaya koyar. Öncül çalışmalarda kültür; toplumun alışkanlık, inanç, bilgi, sanat, ahlak ve hukuk oluşumunu inceleyen ve içeren bir yapı (Taylor, 1871) veya bir toplumu diğer toplumlardan ayıran insan düşünce sisteminin toplu bir programlaması (Hofstede, 1980) olarak tanımlanmıştır. Kültür, aynı zaman periyodunda, belirli bir coğrafi bölgede yaşayan insan grubu tarafından paylaşılan ve göreceli bir sürekliliği olan anlamlar sistemi (Kashima ve Kashima, 1999), anlamların, inançların, sembollerin, normların ve toplum arasında yaygın kültürel değerlerin zengin bir karışımıdır (Schwartz, 1992). Yaygın değer toplum içinde kültürün en merkezi karakteridir (Hofstede 1980; Inglehart, 1977; Schwartz 1999; Weber, 1958) ve değerler kültürde neyin daha iyi ya da arzu edilebilir olduğu konusundaki paylaşılan kültürel ideallerdir. Krober ve Kluckhohn (1951) a göre; betimleyici kültür; doğanın insan yapımı kısmıdır. Tarihsel olarak kuşaklar arasında aktarılan mirastır. Normatif tanımlamada; bir toplulukta yaygın olan kurallar veya değerler bütünüdür. Yapısal tanımlama kültürel öğeler arasındaki dinamik ilişki ye odaklanır. Psikolojik tanımlamada kültür; ağırlıklı bir şekilde bireylerin veya bir grup insanın sorunlarını çözmede kullandıkları araçtır. Genetik tanımla ise, evrim kültürel süreçlerin nasıl oluştuğu ve değişime uğradığı üzerine odaklanır (Kluckhohn, 1951 aktaran Çukur, 2007). Kültür, toplumların yüzyıllarca süren değer birikimleri sonucu oluşan ortak özellikleridir. Ne kadar hızlı bir değişim süreci yaşanırsa yaşansın, konu kültürel özellikler olduğunda değişim çok yavaştır. Kültürel değerlerin en önemli özelliği, göreceli olarak sabit olmalarıdır (Schwartz, 2006). Kültür elementlerinin değişimi bazen yüzlerce yıl alabilir, ancak kültürel değerler yine de aşamalı olarak değişim gösterir. Teknoloji, artan zenginlik, başka kültürlerle etkileşim ve iletişim gibi etkenler kültürde değişimlere neden olur (Schwartz, 2006). Goodwin (1999) e göre, kültürel değerler zaman içerisinde değişir.

5 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 99 Fernandez ve Carlson (1997) a göre, Hofstede çalışmalarından sonraki yirmi yıllık dönemde değerlerde bir takım değişiklikler yaşanmıştır. Parker (1998), hızlı gelişen teknoloji, eğlence sektörü, seyahat, internet, küresel işletmecilik gibi birçok faktörün küresel anlamda kültürlerde benzeşmelere yol açtığını, yani bir anlamda değişime uğradığını ifade etmiştir (Parker, 1998). Hofstede çalışmalarında incelenen kültürlerden birisi olan Türk kültürünün, yapılan değerlendirmelerde genellikle ait olması gereken kültür özelliklerinden daha farklı özellikler içerdiği tespit edilmektedir. Bulunduğu coğrafya, tarihi gelişim, yönetim kültürü ve dini özellikler sebebiyle Ortadoğu kültür grubu içerisinde yer alması beklenen Türk kültürü, genel olarak Batı değerlerine daha yakın bulgular sergilemektedir (Hofstede, 2001). Benzer şekilde Schwartz çalışmalarında da Türk kültürünün, Ortadoğu kültüründen farklı sonuçlar içermesi 1920 lerden itibaren yaşamış olduğu demokratik sürecin ve laik dokunun kültür değişimine etkisinin sonucudur (Schwartz, 1994). Siyaset ve tarih çalışmalarında da Türk kültürünün içerisinde bulunduğu coğrafyadan, tarihi ve dini özelliklerinden farklılaşmalar sergilemesi laik etkiden kaynaklanır (Lewis, 1996). Mango (2004) ya göre, yakın tarihte gerçekleştirilen devrimler ve modernleşme süreci kültürel ve sosyal hayat üzerinde etkili iken Huntington (1995) bunu, yapmış oldukları Kemalist devrim ile tarihsel akışın dışına çıkarak, batı değerlerine yaklaşmalarına bağlamıştır. Ancak yine de yaşanan değişimler yüzeysel boyutlarda kalmakta, değerler bazındaki değişimler nispi olarak daha yavaş ve az olmaktadır (Yeşil, 2009). Kültürel değerler ve gelenekler, yöneticilerin tutum ve davranışlarını çok farklı şekillerde etkiler (Adler, 1997; Fu ve Yukl, 2000). Değerler belli bir kültür içerisinde yetişmiş olan yöneticinin iç dünyasına bir şekilde yerleşmişlerdir ve yöneticinin tutum ve davranışlarını kendisinin de farkında olmadığı bir şekilde etkiler. Ayrıca, değerler insanların birbiriyle ilgili oluşturdukları sosyal normların şekillenmesine imkân sağlar. Kültürel normlar kabul edilebilir liderlik davranış yapılarının formüle edilmesine imkân sağlar ve bazı durumlarda diğer kişilerin karar ve davranışlarını etkilemeye imkân sağlayan sosyal kurallar olarak formüle edilebilir. Liderlik davranışı, kültür özellikleri (Bass, 1990) yanında organizasyonun türü (kar amacı güden, gütmeyen; kamu kurumu, özel sektör vb.), endüstri çeşidi (finans, üretim, perakende vb.) ve yönetim seviyesinin (yöneticinin seviyesi ve fonksiyonu, güç seviyesi, otorite vb.) gibi hususlardan etkilenmektedir (House vd., 1997). Kültürlerarası Çalışmalar Organizasyonların küreselleşmesi farklı kültürler içerisindeki etkin liderlik usullerini bilmeyi gerekli kılmaktadır. Günümüz liderleri de artık farklı kültürlerden kişileri etkilemek için başka kültürler hakkında bilgili olmak, başka kültürlerdeki insanların onları nasıl gördüklerini ve davranışlarını ne şekilde

6 100 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s yorumladıklarını bilmek durumundadırlar. Bir kültür içerisinde geliştirilen bir liderlik teorisinin diğer kültürlerde geçerli olmayabileceğini kabul etmek gerekmektedir. Liderlik teorilerinin bir kısım unsurları tüm kültürler için geçerli olabilmekle birlikte, birçok unsur genellikle sadece belli bir kültüre uygulanabilmektedir. Kültürlerarası uyarlamalar beraberinde emik-etik ayrımını da gündeme getirmektedir. Bir kültürde geliştirilen doğrular diğer kültürler için her zaman doğru olmamaktadır (Hofstede, 2001; Sargut, 1994; Özen, 1996; Boyacıgiller, 2000). Kültürlerarası çalışmalarda, liderlik teorilerinin geliştirilmesinde etkin olarak yer almamış olan din, dil, tarih, hukuk, politik sistemler ve etnik alt kültürler gibi konuları da dikkatle incelenmek durumundadır. Ayrıca kültürlerarası çalışmalar, kendine özgü yöntem zorluklarına ve bilgi toplama ve analiz sorunlarına sahip çalışma türleridir. Bu çalışmada da esas olarak iki farklı kültürün değerlendirilmesi maksadıyla, sınırlı seviyede bir kültürlerarası çalışma yapılmıştır. Kültürlerarası çalışmaların sahip olduğu sorunlar ve etikemik kaygısı bu çalışmada da yer almıştır. Bir kültürde geliştirilen liderlik teorisinin diğer kültürlerde uygulanmasının zorlama etkisi yapılan kültürlerarası çalışmalarda belirgin olarak görülmektedir. Bu alandaki çalışmalar, her şeyden önce, örgüt/yönetim olgusunun özellikle sosyal boyutunda kültürel göreceliliğin söz konusu olduğunu ve bir kültürde geliştirilen örgütsel/yönetsel uygulamaların, kuramların ve bunlara ilişkin ölçeklerin diğer kültürlerde geçerli olamayabileceğini göstermiştir (Özen, 1996). Hofstede (1980) ve GLOBE projesi gibi çalışmalar ile liderlik ve kültürel değerlerin ülkenin endüstriyel ve ekonomik gelişimi, hükümet şekli, etkin ya da baskın dini ve iklim koşulları gibi diğer durumsal değişkenlerden de ne şekilde etkilendiğini test etmeyi amaçlamaktadır (House vd., 2004). Schwartz (1992) çalışmalarında kültürlerin on farklı özellik gösterdiğini ileri sürmüş ve bu değerler ışığında bireysel ve toplumsal kültür değerlendirmesi yapılabileceğini iddia etmiştir. Bu değerler farklı kültürlerde eş zamanlı olarak yapılan ölçümlerde ortaya çıkarılmıştır. Schwartz (1992) a göre, değerler; kültürel, dini, coğrafi, tarihi ve felsefi faktörlerden ve farklılıklarından etkilenmiştir. Schwartz, Hofstede çalışmalarına alternatif bir yaklaşım sunmuş, bireysel düzeyde on temel boyut ve bu değerler aralarındaki dinamik ilişkiye bağlı olarak karşıt iki kutupta yer alan dört üst boyut olarak değişikliğe açıklık, muhafazakârlık, kendini geliştirme, diğergamlık boyutlarını ortaya koymuştur (Schwartz, 1992; Çukur, 2007). Temel bireysel değerlerin çekirdeğini iki husus oluşturmaktadır. Birincisi on motivasyonel değerin tanımlanması ve bu değerlerin bireyleri nasıl etkilediğidir (Schwartz, 1992). İkincisi, bu on değerin birbirini etkileme derecesinin ve değerlerin hangilerinin birbiriyle uyum ve destek halinde iken hangilerinin birbirinin zıttı ve karşısında olduğunun tespit edilmesidir. Teori, değerleri insan

7 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 101 yaşamlarına rehber olan, istek duyulan ve durumlar arasında değişen hedefler olarak tanımlamıştır (Kluckhohn, 1951). Bu konudaki en kritik husus, değerlerin birbirini etkilemede ve ortaya çıkan davranışlarda ne derece etkili olduğunun tespit edilmesidir. Değerler, bilinçli hedefler boyutuyla, grup ve bireylerin baş etmek zorunda olduğu üç durumu yansıtırlar. Bunlar; biyolojik organizmalar olarak bireylerin ihtiyaçları, sosyal ilişkilerin gereklilikleri ile grupların yaşamı ve sağlıklı fonksiyonları için gerekli hususlardır. Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisinde belirtmiş olduğu esaslara benzer bir yapıda tanımlanan bu 3 temel ihtiyaç ve gereklilik, bireylerin sahip olduğu değerlerin neden ve ne şekilde ortaya çıktığıyla yakın ilişki içerisindedir. Aşağıda ayrıntılarıyla belirtilecek olan, 10 temel değer de bu üç evrensel olgudan ortaya çıkmıştır (Schwartz, 1992). Bireylerin kişisel özellikleri ve toplum içerisinde sahip oldukları görev ve ihtiyaçlarıyla ortaya çıkan bu özellikler şu şekilde listelenebilir; Güç (power) sosyal statü ve saygınlığa sahip olma isteğidir. Başarı (achievement) sosyal standartlara uygun olarak kişisel başarıdır. Zevk (hedonism) kişinin kendi yaşamı ve kişisel faaliyetlerinden duyduğu zevk ve duyuşsal hazdır. Uyarım (stimulation) hayattan heyecan almak, yeniliklere açık olmak ve hayata meydan okumaktır. Kendi Kendine Yönetme (self direction) bağımsız düşünceye sahip olmak, kendi davranışlarını seçmek, yaratıcılık, kendi özgür iradesiyle araştırma yapmaktır. Evrensellik (universalism) geniş fikirlilik, sosyal adalet, bilgelik, eşitlik, barış ve güzellik içinde bir dünya, çevrecilik, hoşgörü gibi evrensel değerlere sahip olmaktır. Yardımseverlik (benevolence) başkalarına yardım etmek, dürüstlük, bağışlayıcılık, sadakat, sorumluluk gibi duygularla insanların refahını artırmak ve korumak isteğidir. Geleneksellik (tradition) geleneklere saygı, dine ve kültürel değerlere bağlı olmaktır. Kurallara Uyum (conformity) kişisel hareketlerin kurallarla sınırlanması, başkalarını üzmemek veya rahatsız etmemek, sosyal beklentilere ve normlara karşı gelmemektir. Güvenlik (security) ise davranış ve değerlendirmelerde güvenliği ön planda tutmaktır. Söz konusu on bireysel değer, farklı kültürlerde bulunma dereceleri ve önem sıralamalarına göre değerlendirilmiştir (Schwartz ve Bandi, 2001). Değerlerin sıralaması bireylerin ve genel olarak toplumların olaylara yaklaşımı hakkında fikir verir. Her değer psikolojik, pratik ve sosyal sonuçlara sahiptir ve diğer değerlerle uyum ya da zıtlık içerisindedir. Örneğin, başarı genellikle yardımseverlik değeri ile çatışmaktadır. Birisi kişinin kendi başarısına odaklanma anlamında iken diğeri başkalarının başarısını artırmak için yardım etme anlamındadır. Geleneksellik değeri, uyarım değeri ile çatışır. Öte yandan yardımseverlik ile kurallara uyarlılık değerleri her ikisi de grubun onayını kazanan hareketler olduğundan benzer değerler olarak nitelendirilirler. Keza güç ve güvenlik değerlerinin her ikisi de belirsizlikten kaçınma, ilişkileri ve kaynakları kontrol etme anlamında oldukları için benzerlik gösterir. Değerlerin

8 102 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s karşılıklı olarak benzerlikleri ve zıtlıkları aşağıdaki şekilde 4 grup esasına göre sınıflandırılmıştır. Şekil 1. Değerler Arasındaki İlişkiler Değişikliğe açıklık Kişisel olgunluk Kendi Yönetim Evrensellik Heves Yardımseverlik Zevk Kurallara uyarlık Başarı Gelenek Güvenlik Kişisel Gelişim Güç Muhafazakârlık Kaynak: Ross ve Schwartz, Şekil-1 de görüldüğü gibi, birinci boyutun bir ucu değişikliğe açıklığı (kendi kendine yönetim ve uyarım) ifade ederken, diğer ucu muhafazakârlığı (güvenlik, kurallara uyma ve geleneksellik) değerlerini içermektedir. İkinci boyut kişisel olgunluk ya da kendini aşma (yardımseverlik ve evrensellik) ve karşısında kişisel gelişim (güç ve başarı) değerlerinden oluşmaktadır. Değerlerin birbirini destekler yönde ya da birbirine karşı yönde olarak farklı ülkelerde ancak büyük çoğunlukta benzer şekilde ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Çalışmalarda ayrıca her bir değerin ayrı ayrı anlam ifade edecek şekilde yer aldığı ve yorumlandığı görülmüştür. Kültür çalışmalarının en bilineni olan Hofstede (1980) nin belirlediği dört temel nitelik ile Schwartz (1994) tarafından belirlenen iki boyut olan muhafazakârlık ve değişime açıklık arasında paralellik mevcuttur. Buna göre; bireycilik ile eşitlikçi olmak, bireycilikle entelektüelduygusal bağımsızlık, belirsizlikten kaçınma ve uyum arasında, erkeksi değerler

9 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 103 ile başarı güdüsü arasında pozitif korelâsyonlar görülmektedir. Bunun yanı sıra, bireycilik ve muhafazakârlık; bireycilik ve hiyerarşi, güç mesafesi ve duygusal bağımsızlık ve güç aralığı ve eşitlikçi olma arasında negatif korelâsyon bulunmaktadır (Schwartz, 1994). Kültür ve değerler arasındaki ilişki de incelenenmesi gereken bir olgudur. Kültür, anlamların, inançların, sembollerin, normların ve toplumdaki yaygın kültürel değerlerin zengin bir karışımıdır (Schwartz, 2006). Değerler kültürde neyin daha iyi ya da arzu edilebilir olduğu konusundaki ideallerdir (Schwartz, 1992). Değerler, kişiliğimizin özüdür ve aldığımız kararları, güvendiğimiz insanları, zamanımızı ve enerjimizi etkiler (Posner ve Schmidt, 1992). Kültürlerarası farklılıklara yönelik çalışmalar yöntem, ortak bir ölçek geliştirilmesindeki zorluk, farklılıkların net ve kesin olarak ortaya konulmasındaki zorluklar, dil, davranış ve algılama farklılıkları gibi problem alanlarına sahiptir. Liderlik çalışmaları gibi kültür çalışmaları da kesin bulguların elde edilmesi zor, yorumlama ve değerlendirme problemlerine sahip bir çalışma alanıdır. Çalışmanın ikinci boyutu olan kültürel farklılıklar konusunda Schwartz tarafından geliştirilen kişisel değerler ölçeği kullanılarak Türk ve Amerikalı liderlerin kültürel farklılıkları gözlemlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın değerlendirme boyutuna geçmeden önce, örneklemi oluşturan Türk ve Amerikan kültürlerine ilişkin değerlendirmeler yapılacaktır. Türk ve Amerikan Kültürlerinin Kıyaslanması Amerika kıtasının keşfiyle birlikte özellikle Avrupa dan almış olduğu göçlerle yeni bir kültürün oluşturma süreci başlamıştır. Ülkenin siyasi, ekonomik ve bürokratik yapısında İngiliz kültürü ağırlığı vardır ve farklı kültürler bu üst kültür potasında Amerikan kültürünü oluşturmuştur. Bu nedenle, kültürlerarası çalışmalarda ABD genel olarak İngiltere ile aynı grupta yer almıştır (Hofstede, 1980). Orta Asya dan batıya doğru bir göç seyri sergileyerek, Anadolu da yerleşen Türkler, Osmanlı İmparatorluğunun gücünün zirvesinde olduğu dönemde kültürel yapısıyla bölgesindeki diğer kültürleri etkilemiş, imparatorluğun zayıflamasıyla birlikte yapılan reform hareketlerinde İngiliz, Fransız, Alman liderlik ve yönetim kültürlerinden etkilenmiştir. Cumhuriyetin kurulması ile gerçekleştirilen modernleşme ve millileşme süreci ise kültür üzerinde önemli değişimler meydana getirmiştir. Günümüz Türkiyesi bulunduğu coğrafya ve tarihi bağlarıyla, Ortadoğu değerlerine yakın özellikler sergilerken, laik yapısı, modernleşme süreci ve rekabetçi ekonomisiyle batı değerlerine yakın özellikler göstermektedir. Son yıllarda, örgüt ve yönetim bilimi ile liderlik çalışmalarındaki Amerikan ağırlığı tüm dünyada olduğu gibi Türk bilim dünyasında da etkisini göstermektedir. Amerikan bilim dünyasında geliştirilen liderlik modelleri, ölçekleri ve çalışmaları kültürlerarası çalışmalarda da baskın bir şekilde yer

10 104 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s almıştır. Türkiye ve ABD, genel anlamda; kültürel ve yönetimsel farklılıklara sahip iki ayrı kültür durumundadır (Kabasakal ve Bodur, 2004). Tablo 1. ABD ve Türkiye nin Kültürel ve Kurumsal Çerçeve Kıyaslaması BOYUTLAR A.B.D. TÜRKİYE Bireysellik/Toplulukçuluk Bireyci Toplulukçu Güç aralığı Orta-düşük Yüksek Ortamsallık Düşük Yüksek Kuralcılık-ayrılıkçılık Kuralcı Ayrılıkçı Değişebilirlik Yüksek Düşük Belirsizlikten kaçınma Zayıf Güçlü Hükümet şekli Temsili demokrasi Parlamenter demokrasi Kaynak: (Boyacıgiller, 2000) Amerikan ve Türk kültürlerine yönelik yapılacak bir karşılaştırmada, iki kültürün temel değerleri hakkında bilgiye sahip olmak, kıyaslamaların daha sağlıklı yapılmasına imkân sağlayacaktır. Amerikan düşünce tarzı ve örgüt kültüründe, Weber in Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu eserinde ortaya konulan kapitalist değerleri etkindir. Protestan ahlakı iş disiplini, maddiyata verilen önem, zaman planlaması ve planlara uyum, yatırım ve ekonomik gelişimin esas alınması temellerine (Weber, 1906 / 1997) dayanırken ekonominin sistemsel temelleri Adam Smith in serbest ekonomi modeli esasları üzerine kurulmuştur. Öte yandan İslam dininin etkisiyle, daha farklı kültürel kodlara sahip olan Osmanlı İmparatorluğu, ekonomik gelişimini sağlayamamış ve sanayi devriminin dışında kalmıştır. Cumhuriyetin ilanı ertesinde gerçekleştirdiği ekonomik gelişimiyle yumuşak bir devletçilik yapısına sahip olan Türkiye için göstergeler ve bulgular ABD nin sahip olduğu değer ve yönelimlerin neredeyse tam zıttında yer almıştır. Ancak II. Dünya Savaşı ertesinde Batı ile entegrasyonunu kuvvetlendiren Türkiye için özellikle son 30 yıllık süreçte serbest ekonomiye geçişle kapitalizmin etkisi belirgin bir şekilde görülmeye başlamıştır. ABD liderliğindeki batı tarzı ekonomi ve yönetim anlayışını kabulle birlikte Türkiye nin birçok kurumu, ekonomisi, yaşam tarzı, bilimsel çalışmaları ve yönetim karakteri de Batı etkisini belirgin şekilde hissetmeye başlamıştır. İletişim ve telekomünikasyon alanındaki gelişmeler,

11 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 105 internet ve siber dünyanın etkisi kültürel değişimleri ve etkileşimi tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar yüksek bir seviyeye ulaştırmıştır. Liderlik Kültür İlişkisi Liderlik özellikleri ve kültür ilişkisi birçok araştırmacının cevabını merak ettiği bir konudur. Ancak, yapılan tüm araştırmalara karşın lider kavramının ve etkili liderliğin kültürlerarasında farklılaşıp farklılaşmadığı liderlik yazınında gözden kaçırılan bir konu olarak (Aktaş ve Sargut, 2011) ifade edilmektedir. Birçok davranış üzerinde belli seviyelerde etkiye sahip olan kültürel farklılıkların liderlik özellikleri üzerinde az veya çok etkisinin olacağı muhakkaktır. Bireyin davranışları üzerinde yadsınamaz bir etkiye sahip olan değerlerin ve bu değerlerin toplamından oluşan kültürel özelliklerin liderlik özelliklerindeki farklılıkların kaynaklarından birisi olacağı değerlendirilmektedir. Hofstede de (1980) çalışmasında, liderliğin ast üst ve otorite ilişkilerini kapsayan bir olgu olduğunu, otoriteyi kabul etme ve itaat etmenin de bireylerin sahip olduğu kültürel değerlere dayandığını ortaya koymuştur. GLOBE araştırmasında ise House ve arkadaşları (1997) liderliğin her ülkede aynı olmadığına, kimi ülkelerde liderler büst ve statü simgeleriyle temsil edilirken diğer bir takım ülkelerde ise böyle bir durumun yaşanmadığına değinmişlerdir (Aktaş ve Sargut, 2011). Kültürün yönetim üzerindeki etkisi aslında yakın zamana kadar dikkate alınmamış ve genellikle göz ardı edilmiştir. Kısa bir süre öncesine kadar Amerikan yönetim kuramlarında geçerli olan iyi yönetici kavramının diğer kültürler için de geçerli olduğuna inanılmaktaydı. Son yıllarda artan kültürlerarası araştırmaların bir sonucu olarak, kültürel değerlerin yanında yönetici davranışlarının da toplumlar arasında farklılık gösterebilecekleri ortaya çıkmıştır. Çeşitli toplumların sahip oldukları kültürlere bağlı olarak gözlemlenen mevcut ve ideal yönetici davranışları ve toplumun liderlerden beklediği özellikler arasında belirgin bazı farklılıklar olduğu görülmüştür (Paşa, 2000). Diğer yandan liderlik özelliklerinin kültürlerarasında ne derecede farklılığa sahip olduğu konusu açık değildir. Yapılan tüm araştırmalara karşın lider kavramının ve etkili liderliğin kültürlerarasında farklılaşıp farklılaşmadığı, liderlik yazınında gözden kaçırılan bir konudur (Aktaş ve Sargut, 2011). Her ne kadar farklı durumlarda ortaya çıkan liderlik özelliklerinde farklı kültürel özelliklerin etkin olduğu değerlendirilse dahi, bu konu araştırılması gereken konulardan birisidir. Kültürler arası liderlik araştırmaları, liderlik araştırmaları ile kültürlerarası örgütsel davranış araştırmalarının buluştuğu dinamik bir alandır (Aktaş ve Sargut, 2011). Kültürlerarası liderlik çalışmalarının temel sorunsalı etkili liderlik özelliklerinin ve davranışlarının nasıl veya ne şekilde farklılaştığıdır (House vd., 1997; Dickson vd., 2003). Kültürlerarası liderlik yazınında etkili liderlik

12 106 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s özellikleri ve davranışlarının kültürlerarasında ne şekilde farklılaştığı ile ilgili farklı önermeler getiren bakış açıları ve tezler ortaya çıkmıştır (Sargut ve Aktaş, 2011). Bu bakış açılarının ilki bir topluluğun kültürel değerlerinin o topluluktaki etkili ve kabul edilen liderlik davranışını da belirlediği tezine dayanan uyum tezidir (House vd., 1997; Dickson vd., 2003). Kültürlerarası liderlik çalışmalarında ikinci bakış açısı kültürel fark önermesi olarak ortaya konulmuştur (House vd., 1997; Dickson vd., 2003; aktaran, Aktaş ve Sargut, 2011). Bu varsayım, bir topluluğun kabul edilen değerlerinden ve normlarından farklı liderlik teknikleri ve davranışlarının o toplumdaki bireylerin, örgütlerin ve kurumların performansını artırdığını ileri sürmektedir. Liderlik davranışları yönünden beklenenden ve genelden daha farklı olmak, o topluluktaki bireylerin daha yenilikçi olmasına ve daha yüksek performans göstermelerine neden olmaktadır (Aktaş ve Sargut, 2011). Evrensele yakın liderlik davranışı önermesi kültürlerarası liderlik davranışı konusundaki üçüncü yaklaşımı oluşturmaktadır. Bu önermenin temel savı ise bir takım lider davranışlarının evrensel ve evrensele yakın bir biçimde geçerli ve kabul edilebilir olduğudur (Dickson vd., 2003; Aktaş ve Sargut, 2011). Bass (1997) tarafından ortaya konulan ve dönüştürücü liderliği idealize edilmiş etki, karizma ve bireysel önem boyutlarıyla açıkladığı çalışma bu önermeyi destekler niteliktedir (Aktaş ve Sargut, 2011). Bu çalışmada geniş kapsamlı bir kültürel kıyaslama yapılmamış olsa dahi, Türk ve Amerikan kültürü olarak iki farklı kültürde yetişen ancak birbirine yakın eğitim seviyesinde ve demografik özelliklerdeki lider/yöneticilerin liderlik özellikleri ve kültürel farklılıkların bu özellikler üzerindeki etkisi tartışılacaktır. Metod Araştırmanın konusu, farklı kültürlerde yetişen liderlerin kültürel farklılıklarının ve değer yönelimlerinin tespiti, farklılıkların liderlik usulleri üzerindeki etkileri ve kültür farklılıklarıyla liderlik usulleri arasındaki ilişkinin anlamlılığının değerlendirilmesidir. Türk ve Amerikan kültürlerinin Bass ve Avolio (1997) tarafından geliştirilen Çok Faktörlü Liderlik Ölçeği doğrultusunda anlamlı bir liderlik yöntemi farklılığı gösterip göstermediğinin tanımlanması ve aynı örneklemin Schwartz (1992) tarafından geliştirilen Kişisel Değerler Ölçeği doğrultusunda sahip oldukları değer farklılıklarının etkisinin incelenmesidir. Araştırma, ABD ve Türkiye de, güvenlik sektöründe görev yapmakta olan, 260 lideri kapsamaktadır. Araştırma ile aşağıdaki sorulara cevap bulunması hedeflenmiştir; 1. Türk ve ABD li liderlerin dönüştürücü liderlik özellikleri arasında istatiksel anlamda bir fark var mıdır?

13 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma Türk ve ABD li liderlerin kültürel ve kişisel değer yönelimleri arasında istatiksel bakımdan anlamlı bir fark var mıdır? 3. Türk ve ABD li liderlerin dönüştürücü liderlik özelliklerindeki farkılıklarla, kültürel değerleri arasında bir ilişki var mıdır? Bilindiği üzere liderlerin, liderlik özellikleri üzerinde kültürel farklılıkların yanı sıra organizasyon yapısı, görev ve faaliyet farklılıkları, eğitim seviyesi ve demografik farklılıklar gibi birçok olgunun etkisi söz konusudur. Kültürel değerler, liderlik usullerini etkileyen değişkenlerden sadece birisidir. Dolayısıyla liderlik usullerini sadece kültürel değerlerle değerlendirmek, çalışmanın bir kısıtı olarak değerlendirilebilir. Örneklemde yer alan iki farklı ülke liderlerinin liderlik farklılıkları üzerindeki değer yönelimlerinin tespit edilmesi maksadıyla, biyografik değişkenlerin etkisinin sınırlı olmasını sağlamak maksadıyla, örneklemin seçiminde biyografik özelliklerinin benzerliği esas alınmıştır. Katılımcılar, genel olarak aynı rütbe ve statülerden (düşük rütbeli subaylar) ve benzer eğitim seviyesinden (üniversite mezunu ve lisansüstü eğitim yapmış veya yapmakta olan) gelen liderlerden seçilmiştir. Örneklemde yer alan deneklerin benzer altyapı ve demografik özelliklere sahip olan bireylerden seçilmesinde güdülen amaç değerlendirmede kültürel farklılıklar dışındaki faktörlerin etkisinin azaltılmasıdır. Araştırmada toplam 285 lidere anket uygulanmış olup, bu anketlerden eksik ve yanlış doldurma nedeniyle 25 tanesi ayıklanmıştır. Böylece toplam 260 bireye ait veriler analize tabi tutulmuş olup bunların 130 u ABD li, 130 u ise Türk yönetici/liderlerdir. Katılımcılara, Schwartz (2006) tarafından geliştirilen Kişisel Değerler Ölçeği (PVQ-IV) ve Bass Avolio tarafından geliştirilen Çok Faktörlü Liderlik Ölçeği (MLQ/5X) ölçekleri uygulanmıştır. Kültürel Değerler Ölçeği (Portrait Values Questionnaire-PVQ-IV), kişisel değerleri ortaya çıkaran 40 maddelik ve maddeleri 6 dereceli Likert formatında cevaplanan bir ölçektir. Çok Faktörlü Liderlik Ölçeği (Multifactor Leadership Questionnaire-MLQ 5X): Bass ve Avolio (1997) tarafından geliştirilen ve Canbaş (2004) tarafından Türkçe ye uyarlanan Çok boyutlu liderlik anketinde ölçek 0 ile 4 arasındaki 5 li likert ölçektir. Çok Boyutlu Liderlik Anketinde, dönüştürücü, etkileşimci (geleneksel), serbest bırakıcı liderlik ana boyutları ve boyutları temsil eden alt ölçeklerde ortalamalar dikkate alınmıştır. Liderlik kazanımlarına ilişkin boyutlar bu çalışmada değerlendirme dışı tutulmuş olup, bu boyutlarla ilgili cevaplar değerlendirme dışı tutulmuştur. Bulgular ve Değerlendirme Katılımcılara ait tanımlayıcı bilgiler Tablo-2 dedir. Buna göre Türk katılımcıların %5 i, Amerikalı katılımcıların ise %26 sı kadın liderlerden oluşmaktadır. Eğitim durumları bakımından Türk liderlerin %70 i lisans, %30 u

14 108 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s lisansüstü eğitim mezunu iken bu oran Amerikalı liderlerde %60 a %40 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2. Katılımcıların Tanımlayıcı İstatistikleri Özet Tablosu Ülke N Cinsiyet Eğitim Hizmet Süresi Türkiye 130 N % N % N % ABD 130 Kadın 6 5 Lisans Yıl - - Erkek Y.lisans Yıl Yıl Yıldan Çok Kadın Lisans Yıl 2 1 Erkek Y.lisans Yıl Yıl Yıldan Çok Araştırmada kullanılan ölçekler, daha önce Türkçeye uyarlanmış, güvenilirlik ve geçerlilik çalışmaları yapılmış ölçeklerdir. Buna rağmen örneklemlerin farklı olması nedeniyle bu çalışmada yeniden geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılması gerekli olmuştur. Kültürel değerler ölçeğinin doğrulayıcı (reliability) faktör analizi sonucunda, ölçeğin genel Cronbach alfa değeri olarak 0,80 değeri bulunmuştur. Ölçeğin alt faktörleri olan değerlerin alfa değerleri ise; Uyarım (0,87), Evrensellik (0,79), Zevk (0,71), Kendi Kendine Yönetim (0,69), Kurallara Uyarlılık (0,68), Geleneksellik (0,65), Yardımseverlik (0,62), Başarı (0,67), Güç (0,68) ve Güvenlik (0,64) olarak gerçekleşmiştir. Çok faktörlü liderlik Ölçeğinin doğrulayıcı (reliability) faktör analizi sonucunda, ölçeğin genel Cronbach alfa değeri olarak 0,88 olarak bulunmuştur. Alt faktörlerin alfa değerleri ise İdeal Etki (0,72), İlham Verici Motivasyon (0,68), Entelektüel Güçlendirme (0,67), Bireysel Duyarlılık (0,65), Durumsal Ödüllendirme (0,65), İstisnalarla Yönetim (0,63) ve Serbest Bırakıcı Liderlik (0,63) olarak gerçekleşmiştir. Verilerin, faktör analizleri KMO katsayısının 0,60 dan yüksek ve Barlett s testinin anlamlı çıkması verilerin faktör analizi için uygun olduğunu göstermektedir (Büyüköztürk, 2007). Buna

15 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 109 göre çalışmada kullanılan örneklem büyüklüğünün faktör analizi için yeterince iyi bir biçimde (0,76) gerçekleştiği ve Barrlett s testinin anlamlı olduğu görülmüştür. t-testi Analizi Sonuçları: Bir değişkene ilişkin oluşan grupların bir bağımlı değişkene ilişkin gruplar arasında gözlenen farkların istatistiksel olarak manidar olup olmadığının ya da bu farkların basit bir şekilde şansla oluşup oluşmadığının test edilmesinde kullanılan testlerden birisi İlişkisiz Örneklemler t-testidir (Büyüköztürk, 2007). Çalışmada Amerikalı ve Türk deneklerin kültürel değerleri ve liderlik özellikleri arasındaki farkların istatiksel anlamsallığının tespiti maksadıyla ilişkisiz örneklem t-testi kullanılmıştır. Tablo-3 de ayrıntıları yer alan sonuçlara göre; Türk liderlerin Güç kişisel değerine ilişkin ortalama puanlarının 3,27 ile Amerikalı liderlerin 2,31 lik değerine göre daha yüksek olduğu (t=9,41, p <0.01), Başarı değerine ilişkin 3,61 lik değerleri ile Amerikalı yöneticilerin sahip olduğu 3,26 lık değere göre göreceli olarak daha az ancak istatistiksel bakımdan anlamı bir farklılık sergiledikleri (t=3,36, p <0.01), Kendi Kendine Yönetim kişisel değerine ilişkin ortalama puanlarının ise ilginç olarak 4,16 ile Amerikalı liderlerin sahip olduğu 3,82 lik ortalam değere göre daha yüksek bir yönelim sergiledikleri (t=4,91, p <0.01) görülmüştür. Güce sahip olmak ve Başarıya yönelik değerlerde Türk liderlerin Amerikalı liderlere göre daha yüksek değerlere sahip olmaları, kişisel başarı için gerekli olan eğilimleri nedeniyle anlamlılık içermektedir. Ancak Türk liderlerin daha toplulukçu değerler taşımlarına rağmen yüksek inisiyatif ve bağımsızlığın göstergesi olan kendi kendine yönetim değerinde Amerikalı liderlere göre daha yüksek değerler taşımaları bu çalışma için ilginç bir sonuç olarak gözlemlenmiştir. Türk liderlerin Kurallara Uyarlılık kişisel değerine ilişkin ortalama puanları 4,07 ile Amerikalı liderlerin sahip olduğu 3.78 lik ortalama değerlere göre (t=3,44, p <0.01) ve Güvenlik değerine ilişkin ortalama 4,54 lük puanları ile Amerikalı liderlerin sahip olduğu 4,13 lük ortalama değere göre göreceli olarak daha az yüksek anacak istatiksel olarak anlamlı (t=4,74, p <0.01) bir yönelim sergiledikleri görülmüştür. Buna göre, Türk liderler kurallara uymak konusunda Amerikalı meslektaşlarına göre daha titiz davranmaktadırlar. Bu sonuçlar, kolektivist değer yönelimlerine sahip olan Türk liderlerin, daha bireysel özelliklere sahip Amerikalı liderlere göre, kurallara, geleneklere, toplumsal normlara ve toplumsal güvenliğin belirleyicilerine saygı göstermeleri beklentilerine uygun sonuçlardır. Ancak değerlerin puansal olarak birbirine yakın sonuçlar içermesi, Amerikalı liderlerin de kurallara uyma ve güvenliğe ilişkin değerlere önem verdiklerini göstermektedir. Evrensellik değeri konusunda Türk liderlerin 4,24 lük ortalamasına karşın Amerikalı liderler 3,63 lük bir değer ortalamasına sahiptirler (t=7,54, p <0.01).

16 110 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s Zevk bireysel değerinde Amerikalı liderlerin sahip olduğu 3,92 lik ortalamaya karşın Türk liderler 2,23 lük bir ortalamaya sahiptirler (t=-28,35, p<0.01). Uyarım değerinde de Amerikalı liderler 3,72, Türk liderler ise 1,22 lik bir ortalamaya sahiptirler (t=-36,25, p <0.01). Bu değerler itibariyle ABD li liderlerin Türk liderlere göre hayattan daha fazla zevk alma ve heyecana açık olma özellikleri sergilemektedirler. Geleneksellik değerinde Amerikalı liderler 3,08 lik bir ortalamaya sahip iken Türk liderler 3,14 lük bir puana, Yardımseverlik değerinde Amerikalı liderlerin 3,91 lik ortalamalarına karşın Türk liderler 4,04 lük bir ortalamaya sahip olmakla birlikte iki kültür arasında istatiksel açıdan anlamlı bir fark görülmemiştir. Kültürel değerlerin 10 alt boyutunda yer alan kişisel değerler; Değişikliğe Açıklık, Kişisel Olgunluk, Kişisel Gelişim ve Muhafazakârlık üst boyutlarının altında toplanmaktadır (Schwartz, 2006). Türk ve Amerikalı liderlerin puan ortalamaları yukarıdaki değer boyutlarına yansıtıldığında; Değişikliğe Açıklık boyutu altında yer alan değerlerde ABD li liderler daha yüksek puanlarla yer alırken, Muhafazakârlık boyutu altında yer alan değerlerde Türk liderler daha yüksek puanlarla yer almaktadır. Kişisel Olgunluk boyutu altında yer alan değerlerde Türk liderler daha yüksek puanlar alırken ilginç bir şekilde Kişisel Gelişim boyutu altında yer alan değerlerde de yine Türk liderler daha yüksek puanlarla yer almaktadırlar. Sonuçların bu şekilde oluşmasında Türk liderlerin ölçek puanlamasında bazı değerler için kendilerini karşıt alanlarda yer alan değerlerde dahi yüksek puanlama ile değerlendirmelerinin etkin olabileceği değerlendirilmektedir. Schwartz tarafından yapılan değerler karşılaştırmasında, değerlerin ortalama puanları ve kişisel değerlerin yorumlanması işlemlerinin yanı sıra, her bir kültür içerisinde değerlerin hiyerarşik sıralamasının yapılarak, her kültür içerisindeki değerlerin birbirlerine göre önceliklerinin yapılması şeklinde yorum yapılmaktadır (Schwartz ve Bandi, 2001). Böylelikle önem sırasına göre (hiyerarşik olarak) farklılıkların ve benzerliklerin değerlendirilmesi yapılmaktadır. ABD li ve Türk liderlerin değer yönelimleri sonucu elde edilen değer ortalamaları, önem (hiyerarşik) sıralamalarına göre Tablo-4 de listelenmiştir. Buna göre; Türk liderler için en önemli değer olarak Güvenlik değeri en yüksek ortalama ile yer almıştır. Bu değeri sırasıyla, Evrensellik, Kendi Kendine Yönetim, Kurallara Uyarlılık, Yardımseverlik, Başarı, Güç ve Geleneksellik değerleri yer almaktadır. Zevk ve Uyarım değerleri göreceli olarak düşük puanlarla en altta yer alan değerlerdir.

17 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 111 Tablo 3. Değerlerin Ülkelere Göre Dağılımı Faktör Değer Ülke N Ort. SS t P 1 Güç Türk 130 3,27 1,28 9,411 0,000 ABD 130 2,31 Başarı Türk 130 3,61 0,84 3,360 0,001 ABD 130 3,26 3 Zevk Türk 130 2,23 0,88-28,358 0,000 ABD 130 3,92 4 Uyarım Türk 130 1,22 1,47-36,259 0,000 ABD 130 3,72 5 Kendini Yönetme Türk 130 4,16 1,25 4,919 0,000 ABD 130 3,82 6 Evrensellik Türk 130 4,24 0,89 7,454 0,000 ABD 130 3,63 7 Yardımseverlik Türk 130 4,04 1,20 1,754 0,081* ABD 130 3,91 8 Geleneksellik Türk 130 3,14 0,96 0,606 0,545* ABD 130 3,08 9 Kurallara Uyarlılık Türk 130 4,07 0,94 3,443 0,001 ABD 130 3,78 10 Güvenlik Türk 130 4,54 0,89 4,744 0,000 ABD 130 4,13

18 112 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s Tablo 4. Değerlerin Önem (Hiyerarşik) Sıralaması TÜRK DEĞERLERİ ABD DEĞERLERİ Sıra Değer X Sıra Değer X 1 Güvenlik 4,54 1 Güvenlik 4,13 2 Evrensellik 4,24 2 Zevk 3,92 3 Kendini Yönetme 4,16 3 Yardımseverlik 3,91 4 Kurallara Uyarlılık 4,07 4 Kendini Yönetme 3,82 5 Yardımseverlik 4,04 5 Kurallara Uyarlılık 3,78 6 Başarı 3,61 6 Uyarım 3,72 7 Güç 3,27 7 Evrensellik 3,63 8 Geleneksellik 3,14 8 Başarı 3,26 9 Zevk 2,23 9 Geleneksellik 3,08 10 Uyarım 1,22 10 Güç 2,31

19 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 113 Amerikan kültüründeki liderler için Güvenlik değeri en yüksek ortalama ile birinci sırada yer almıştır. Bu değeri sırasıyla, Zevk, Yardımseverlik, Kendi Kendine Yönetim, Kurallara Uyarlılık, Uyarım, Evrensellik, Başarı ve Geleneksellik değerleri takip etmiştir. Güç değeri ise ilginç olarak en düşük puanla en altta yer alan değerdir. Güvenlik değeri her iki kültürde de en üst sırada yer almaktadır. Kurallara Uyarlılık ve Yardımseverlik değerleri her iki kültürde de istatistiksel açıdan anlamlı farklılıklar içermemektedir ve her iki değer iki kültürde de bir birine yakın sıralarda ve yüksek puan ortalamalarıyla yer almaktadır. Zevk ve Uyarım değerleri Türk kültürü için en alt sırada ve en düşük puanlarda yer alırken, aynı değerler ABD li liderler için daha yüksek puan ortalamasıyla zevk için ikinci sırada, uyarım için ise altıncı sırada yer almaktadır. Geleneklere bağlı olmak değeri Türkler için sekizinci sırada, ABD liler için dokuzuncu sıra gibi çok alt sıralarda yer almaktadırlar. Güç değeri Türk liderler için yedinci sırada ABD liler için ise sonuncu sırada yer almaktadır. Çok Faktörlü Liderlik Ölçeği: İki kültürün değersel farklılıklarına ilişkin t- testi sonuçlarının analiz edilmesini müteakip, liderlik özellikleri farklılıkları konusu aşağıda incelenmiştir. Yedi alt liderlik özelliği ile değerlendirilen ve analiz edilen Türk ve ABD li liderlerin veri analizleri aşağıdaki Tablo-5 de özet olarak yer almıştır. Tablo genel olarak değerlendirildiğinde; Türk liderlerin, Amerikalı liderlere göre İdeal Etki (t=4,51, p<0.01), Bireysel Duyarlılık (t=3,84, p<0.01) ve Entelektüel Güçlendirme (t=4,07, p<0.05) özelliklerinin daha yüksek olduğu görülmüştür. İlham Verici Motivasyon (t=0,21, p =0.829), Durumsal Ödüllendirme (t=0,12, p=0.901) ve Serbest Bırakıcı Liderlik (t=1,26, p =0.208) özelliklerinde ise iki kültür arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark görülmemiştir. Dönüştürücü (transformational) liderlik davranışlarının dört alt özelliği olan İdeal Etki, Bireysel Duyarlılık, İlham Verici Motivasyon ve Entelektüel Güçlendirme özelliklerinden üçünde iki ülke liderlerinde farklılık yer almaktadır. İdeal Etki özelliğinde Türk liderler 3,17 lik ortalamalık bir özellik gösterirken, aynı özellik için ABD li liderler 2,92 puanlık bir ortalamaya sahiptirler. Bireysel Duyarlılık özelliğinde Türk liderler 3,19 puanlık bir ortalama gösterirken, aynı özellik için ABD li liderler 2,94 puanlık bir ortalamaya sahiptirler. Entelektüel Güçlendirme özelliğinde Türk liderler 3,01, ABD li liderler 2,89 luk bir ortalama sergilemişlerdir. İlham Verici Motivasyon özelliğinde Türk liderler 3,03, ABD li liderler 3,02 lik bir ortalamayla neredeyse birbiriyle aynı değerde bir ortalama sergilemişlerdir.

20 114 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 48 Sayı 3, Eylül 2015, s Tablo 5. Liderlik Özelliklerinin Ülkelere Göre Dağılımı Faktör Liderlik Türü Ülke N X F Sd t P 1 İdeal Etki Türk 130 3,17 13, ,514 0,000* ABD 130 2,92 2 İlham Verici Motivasyon 3 Entelektüel Güçlendirme 4 Bireysel Duyarlılık 5 Durumsal Ödüllendirme 6 İstisnalarla Yönetim 7 Serbest Bırakıcı Liderlik Türk 130 3,03 4, ,216 0,829 ABD 130 3,02 Türk 130 3,01 0, ,074 0,039* ABD 130 2,89 Türk 130 3,19 3, ,839 0,000* ABD 130 2,94 Türk 130 3,11 3, ,125 0,901 ABD 130 3,10 Türk 130 1,71 0, ,168 0,867 ABD 130 1,70 Türk 130 0,72 3, ,262 0,208 ABD 130 0,64 Etkileşimci (Geleneksel) liderlik ve Serbest bırakıcı liderlik özelliklerinde ise iki ülke liderlerinin özellikleri istatistiksel açıdan anlamlı bir fark göstermemektedir (p>0,05). Liderlik boyutlarına ilişkin 7 boyutun değerlendirildiği Çok Boyutlu Liderlik Anketi (MLQ) içerisinde sadece üç liderlik boyutunda anlamlı bir fark yer alması, diğer 4 liderlik boyutunda istatistiksel açıdan önemli bir farkın yer almaması (p>0,05), Türk ve ABD li liderlerin, liderlik bakış açılarındaki yakın ilişki ve benzerliği göstermektedir. Liderlik özelliklerindeki bu benzerliğin altında Türk ve ABD güvenlik sektöründe yer alan liderlerin benzer eğitim süreçlerinden geçmiş olmaları, örneklemde yer alan deneklerin eğitim, tecrübe ve içinde bulundukları alt

21 Kültürel Değerlerin Liderlik Özelliklerine Etkisi: Türk ve Amerikalı Yöneticiler Üzerine Bir Araştırma 115 organizasyon özelliklerindeki benzerliklerin etkisi görülmektedir. Özellikle son 50 yıl içerisinde Türk güvenlik sektöründe yer alan liderlerin eğitim ve uygulamalarında ABD tarafından geliştirilen doktrin ve uygulamaların esas kaynak olarak kullanılma eğiliminin etkisi, liderlik özelliklerindeki benzerliklerde etkin olarak yer almaktadır. Bu durum her ne kadar birbirinden farklı kültürlerde yer almış olsalar ve farklı kültürel değer eğilimleri gösteriyor olsalar dahi, Türk liderlerin ABD li liderlerle benzer liderlik eğitimleri almış olmalarının etkisini yansıtmaktadır. Bu çalışmada temel anlayış olarak kültürel farklılıklar benimsenmiş ve teorik çerçeve bu anlayışla kurgulanmış olmakla birlikte, kültürel bağlamda bazı boyutlarda elde edilen benzer sonuçlarda kültürleşme etkilerinin de olabileceği değerlendirilmektedir. Çünkü yöneticiler; bir gruptan diğerine kültür transferi anlamına gelen kültürel etkileşim (kültürleşme) kavramının etkisi altında kalabilmektedir. Kültürel etkileşim, azınlık gruplarının çoğunluk gruplarının içine katıldığı durumdaki kademeli ve yavaş kültürel adaptasyonu da beraberinde getirmektedir. Kültürel etkileşim, farklı kültürel yapıya sahip grupların devamlı ilişki ve etkileşimi sonucunda, gruplardan birisinin diğerinin kültürel değerlerini kabul etmesi, benimsemesi ve ortaya yeni bir kültür yapısının çıkması süreci olarak tanımlanabilir (Tezcan, 1991). Yine kültürleşme, insanın başka toplumlardan öğrendikleri veya bir toplumun diğerinden aldığı, edindiği öğeler ve farklı toplumların karşılıklı olarak birbirinden etkilenmesidir. Kültürleşme süreci için en az iki ayrı kültür sistemi gereklidir; fakat bu yeterli değildir. Yeterlilik şartı, sürekli ilişki ve etkileşimle yerine gelebilir (Güvenç, 1996: 126). Bu bağlamda, çalışmanın örneklemi içerisinde yer alan Türk liderlerin yaklaşık %30 luk bir bölümünün halen ABD de yüksek lisans eğitimi görmekte olan liderlerden oluşması, eğitim ve yaşam süreci itibariyle Amerikan liderlik özelliklerinden etkilenmenin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Liderlik Özellikleri Üzerinde Kültürel Değer Farklılıkların Etkisi: İki kültür arasında her ne kadar benzer liderlik özelliklerine ilişkin sonuçlar elde edilmişse de İdeal Etki, Bireysel Duyarlılık ve Entelektüel Güçlendirme boyutları farklılık göstermiştir. Bu boyutların farklılaşmasında kültürel değerlerin bir etkisinin olup olmadığını test etmek için hiyerarşik regresyon analizi yapılmıştır. Her kültürde liderlik özelliklerine etki edebileceği düşünülen demografik değişkenler birinci adımda analize alınarak kontrol edilmiş, sonraki adımlarda ise kültürel değerler analize alınarak etkileri hesaplanmıştır. Analizde liderlik özelliklerini sırasıyla en iyi açıklayan modelin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. İdeal etki özelliğine ilişkin her iki örnekleme yapılan analiz sonuçları Tablo- 6 da sunulmuştur. Buna göre Türk örnekleminde ilk adımda kontrol edilen demografik değişkenler %14 lük bir varyans açıklamış ve ikinci adımda analize sokulan güvenlik (β=-0,37, p<0,01) uyarım (β=-0,26, p<0,01) yardımseverlik