T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LABORATUVAR KOŞULLARINDA AONIDIELLA AURANTII İLE BULAŞIK TURUNÇGİLLERDEKİ SEKONDER METABOLİTLERİN RHYZOBIUS LOPHANTHAE YE BİYOMİMETİK ETKİSİ Ahmed Hasan Ali ALSABTE Danışman Prof. Dr. İsmail KARACA YÜKSEK LİSANS TEZİ Bitki Koruma ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2017 [Ahmed Hasan Ali ALSABTE]

3

4

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Böceklerin Üretimi Rhyzobius lophanthae üretimi Aonidiella aurantii üretimi Turunçgil Fidanlarının Temin Edilmesi Turunçgil Fidanlarının Laboratuvarda Muhafaza Edilmesi Turunçgil Fidanlarına Aonidiella aurantii Bulaştırılması GC-MS Analizleri Olfaktometre Denemeleri Bitkilerin kullanıldığı olfaktometre denemeleri GC-MS analiz sonuçlarına göre elde edilen bileşiklerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından olfaktometre üzerinde karşılaştırılması İstatistiksel Analizler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA GC-MS Analiz Sonuçları Temiz mandarin bitkilerinin analiz sonuçları Temiz portakal bitkilerinin analiz sonuçları Temiz limon bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık mandarin bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık portakal bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık limon bitkilerinin analiz sonuçları Olfaktometre Denemeleri Sonuçları Temiz ve kabuklubit ile bulaşık turunçgillerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından karşılaştırılması Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı GC-MS analiz sonuçlarına göre elde edilen bileşiklerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından karşılaştırılması SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ i

6 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Laboratuvar koşullarında Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgillerdeki sekonder metabolitlerin Rhyzobius lophanthae ye biyomimetik etkisi Ahmed Hasan Ali ALSABTE Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki koruma Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. İsmail KARACA Bu araştırmada, temiz ve kırmızı kabuklubit (Aonidiella aurantii) ile bulaşmış olan turunçgiller tarafından salgılanan uçucu organik bileşikleri belirlemek için, gaz kromatografisi (GC) ile birleşmiş olan Katı faz mikro ekstraksiyon (HS- SPME) kullanılarak biyolojik mücadelenin güçlü bir tekniğini belirlenmeye odaklanmıştır. Araştırmada ayrıca, enfekte edilmiş olan turunçgillere R. Iophanthae nin çekiminden sorumlu olan bileşikleri tanımlamaya ve R. Iophanthae nin çekimindeki artmış olan etkilerini araştırmaya odaklanmıştır. Bu araştırmada Aonidiella aurantii ile bulaşık ve bulaşık olmayan turunçgil bitkilerinde ortaya çıkan kimyasal bileşikler tespit edilmiş ve >80 VOCs belirlenmiştir, Elde edilen verilere göre bunlardan sekiz tanesi (limonen, β- ocimeney, p-cymen, methyl salicylate, Nananol, cineole, γ- Terpinene, cis-3- Hexenyl acetate) Aonidiella aurantii turunçgillere bulaşması ile arttığı gözlenirken; beş tanesinde (Farnesene, β- Elemene, neryl acetate, β- bisabolene, nerol) azalma gözlenmiştir. Sonrasında Rhyzobius Iophanthae dişi ve erkek predatörün doğal pozitif kimyasal yönelimi bu VOCs lara karşı olfaktometre analizinde test edilmiş ve aynı zamanda da methyl salicylate tarafından her iki test edilen dozajda (1 ve 0.1 g/l) dişi ve erkek enfekte edilmiş turunçgile cezb edilmiştir. Bu sonuçlar, öğrenilmiş olan sinyallerin Aonidiella aurantii uyarılmış VOCS ların bu genel predatör Rhyzobius Iophanthae de nasıl hassas doğal tepki verebildiklerini açıklamaktadır. Anahtar Kelimeler: Gaz kromatogrofisi (GC), HS-SPME, Kabuklubit, Turunçgil, VOCs. 2017, 36 sayfa ii

7 ABSTRACT M.Sc. Thesis Biomimetic effect of secondary metabolites emitted by citrus infested with Aonidiella aurantii on Rhyzobius lophanthae attraction in laboratory conditions Ahmed Hasan Ali ALSABTE Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant protection Supervisor: Prof. Dr. İsmail KARACA This study was focus on identifying a robust technique of biological control to identify the volatile organic compounds emitted by healthy and infested citrus seedlings with California Red Scale Aonidiella aurantii using headspace solidphase micro extractions (HS-SPME) combine with gas chromatography (GC). The study was also focus on identifying the compounds responsible for the attraction of Rhyzobius lophanthae to the infested citrus and study their effectiveness in increasing the attraction of the Rhyzobius lophanthae. The chemical stimuli compounds emanating from uninfected and infested citrus plant were diagnosed. In the current study more than 80 VOCs were identified, eight of these (limonene, β-ocimeney, p-cymene, methyl salicylate, Nanaol, cineole, γ- Terpinene, -3-Hexenyl acetate) were increased by Aonidiella aurantii infestation while five (Farnesene, β- Elemene, Neryl acetate, β- bisabolene, nerol) were decreased. Innate positive chemo taxis of predator Rhyzobius lophanthae female and male towards these VOCs was then tested in olfactometer assay, female and male were attracted to infected citrus and also to methyl salicylate, at both tested dosages, These results explain how learned signals can fine-tune innate responses to CRS -induced VOCs in this generalist predator Rhyzobius lophanthae. Keywords: Scale insects, citrus, HS-SPME, Gas Chromatography (GC), VOCs. 2017, 36 sayfa iii

8 TEŞEKKÜR Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde, değerli bilgilerini benimle paylaşan, kendisine ne zaman danışsam bana kıymetli zamanını ayırıp sabırla ve büyük bir ilgiyle bana faydalı olabilmek için elinden gelenden fazlasını sunan, her sorun yaşadığımda yanına çekinmeden gidebildiğim, güler yüzünü ve samimiyetini benden esirgemeyen ve gelecekteki mesleki hayatımda da bana verdiği değerli bilgilerden faydalanacağımı düşündüğüm kıymetli ve danışman hoca statüsünü hakkıyla yerine getiren Prof. Dr. İsmail KARACA ya teşekkürü bir borç biliyor ve şükranlarımı sunuyorum. Yine çalışmamda konu, kaynak ve yöntem açısından bana sürekli yardımda bulunarak yol gösteren ve gelecekteki hayatında çok daha başarılı olacağına inandığım kıymetli kardeşlerim ve arkadaşlarım Ali KAYAHAN ve Betül ŞİMŞEK e de sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez savunmamda jüri olarak katılıp katkı sağlayan Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY ve Prof. Dr. M. Faruk GÜRBÜZ e, Maddi olarak beni bu çalışmada destekleyen Bağdat Üniversitesi (Baghdad University) ne, 5016-YL1-17 No`lu Proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na, Çalışma boyunca desteğini esirgemeyen değerli arkadaşım Khalid Omairy e teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Ahmed Hasan Ali ALSABTE ISPARTA, 2017 iv

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Rhyzobius lophanthae üretimi... 8 Şekil 3.2. Aonidiella aurantii bireylerinin temiz kabaklara bulaştırılması... 9 Şekil 3.3. Turunçgil fidanlarının getirildiği BATEM e ait fidanlık Şekil 3.4. Aonidiella aurantii aktif larvalarının samur fırça yardımıyla temiz yapraklara aktarılması Şekil 3.5. Bileşiklerin analiz edilmesi için kullanılan GC-MS cihazı Şekil 3.6. Kimyasal bileşiklerin belirlenmesi için hem bulaşık hem de temiz turunçgil fidanlarının kullanılması Şekil 3.7. Olfaktometre denemelerinin birinci aşamasında kurulmuş deneme şeması Şekil 3.8. Olfaktometre denemelerinin ikinci aşamasında kurulmuş deneme şeması Şekil 3.9. Denemelerde kullanılan uçucu bileşikler Şekil 4.1. Temiz bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Şekil 4.2. Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Şekil 4.3. Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Şekil 4.4. Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi kendisine çekme sayısı v

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 4.1. Temiz mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.2. Temiz portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.3. Temiz limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.4. Bulaşık mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.5. Bulaşık portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.6. Bulaşık limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Çizelge 4.7. Temiz bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge 4.8. Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge 4.9. Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge Aonidiella aurantii ile bulaşık ve temiz bitkilerden ortaya çıkan maddelerin değişimi Çizelge Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi kendisine çekme sayısı Çizelge Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından kendi aralarında karşılaştırılması vi

11 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ % Yüzde ± Artı Eksi C Derece Santigrat cm santimetre g gram L litre mg Miligram (1x10-3 g) MS Microsoft R 0 Net Üreme Gücü r m Kalıtsal Üreme Yeteneği SPSS Statistical Package for the Social Sciences T 0 Ortalama Döl Süresi α- alfa β- beta γ- gama λ Üreme Gücü Sınırı μg Mikrogram (1x10-6 g) VOCs Volatiles Organic Compounds (Uçucu Organik Bileşikler) vii

12 1. GİRİŞ Turunçgil meyvelerinin insan sağlığı ve beslenmesindeki öneminin gün geçtikçe geniş kitleler tarafından daha iyi anlaşılması, bu meyvelere olan talebin artmasına neden olmuş ve bunun sonucu olarak da turunçgil üretimi dünyada önemli bir ticari boyut kazanmıştır (Anonim, 2007). Turunçgillerin anavatanı Çin, Güneydoğu Asya ve Hindistan olup, günümüzde ılıman iklime sahip tüm alanlarda turunçgil yetiştiriciliği yapılmaktadır (Akgün, 2006). Ancak hem alan olarak hem de ekonomik girdi olarak önemli bir yere sahip olan bu meyve üzerinde çok sayıda zararlı bulunmaktadır. Dişi parlak sarı renkte olup, üzerindeki kabuk küre şeklindedir. Erkek ise turuncu sarı renkte ve uzunca oval şekildedir. Sarı kabuklubite çok benzer. Fakat sarı kabuklu bit ağacın iç kısmındaki yapraklarda bulunurken, Kırmızı kabuklubit ağacın dış kısmındaki meyvelerde bulunur. Kırmızı kabuklubiti turunçgillerin tüm organlarında emgi yaparak üretimde önemli derecede ekonomik zarara neden olmaktadır (Kansu ve Uygun, 1980; Anonim, 1991). Bunun yanında önlem alınmadığı takdirde meyve ağaçlarını kısa sürede kurutabilmektedir (Anonim, 1991). Üreteciler bu zararlıya karşı öncelikle kimyasal savaşa başvurmaktadır. Bu savaşımın çevre, doğal denge, yararlı organizmalar ve insanlara olan olumsuz etkileri herkes tarafından bilinmektedir. Ayrıca kabuklubitlerle kimyasal mücadelede, zararlının sahip oldukları özellikler nedeniyle oldukça zordur. Bu nedenle son dönemlerde bu zararlılara karşı biyolojik mücadele yöntemleri üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Bu zararlılar üzerinde etkili olarak görülen yararlı organizmalardan biri de avcı böcek Rhyzobius lophanthae dir (Stathas vd., 2002). R. lophanthae, kabuklubitlerin önemli avcılarındandır (Hodek, 1973; Hodek ve Honek, 1996) ve kabuklubitlerin yoğun olduğu turunçgil alanlarında sıkça rastlanmaktadır (Uygun vd., 1987; Uygun vd., 1995). R. lophanthae erginleri elips şeklinde olup, dişiler mm, erkekler ise mm boyutlarındadır. Baş kısmı kırmızımsı kahverengidir. Antenleri 9 segmentten oluşur. Erkek ve dişilerinin ayrımında sternitin yapısından faydalanılır. Erkeklerde 5. sternitin uç kısmında U şeklinde girinti vardır. Dişilerde ise bu durum yoktur (Stathas vd., 2002). Günümüzde bitki ve böcek ilişkisini konu alan birçok çalışma yapılmaktadır. Bitkilerin herbivorlara karsı verdiği tepki, 1

13 savunma ya da tolere etme şeklinde olabilmektedir. Bitkiler, herbivorlara karsı çok çeşitli morfolojik ve fizyolojik savunma mekanizmasına sahiptir. Bitkilerin savunma reaksiyonunda öncelikle dikkatleri çeken etkenler; toksin, uzaklaştırıcı, beslenmeyi önleyici, sindirim zorlaştırıcı gibi doğrudan kimyasal savunma biçimleri olmuştur. Herbivorların bitkilerde beslenmesi sonucu salınan bileşikler, herbivor varlığını göstermesi açısından güvenilir bir göstergedir ve doğal düşmanların konukçu ve avlarına yaklaşmasını sağlamaktadır (Tunca, 2011). Bu çalışmada da avcı böcek R. lophanthae nin avına ulaşabilmesi için turunçgillerin salgıladıkları kimyasal bileşiklerden etkilenip etkilenmeyeceği saptanmıştır. Bunun yanında uçucu bileşiklerin biyolojik mücadelede kullanım olanakları belirlenmeye çalışılmıştır. 2

14 2. KAYNAK ÖZETLERİ Karaca vd. (1987), Aonidiella aurantii (Maskell) (Hemiptera: Diaspididae) nin yaşam çizelgesini 26±1 C ve %60±5 orantılı neme ayarlı iklim odalarında Cucurbita moschata Poir. üzerinde gerçekleştirmişlerdir. A. aurantii ile bulaşık turunçgil meyveler iklim odasına getirilerek temiz kabaklar üzerine konulmuş ve aktif larvaların kabaklara geçmesi sağlanmıştır. Kabak üzerine yerleşen bireylerin etrafına herhangi bir bulaşma olmaması için yaklaşık 7 cm çapında special sticem adı verilen yapışkan ile çevrelenmiştir. Etrafı çevrelenen larvalar ergin dönemine ve yavru verme dönemine kadar izlenmiştirler. Ayrıca dişilerin yaşama oranı, vermiş oldukları toplam yavru sayıları, cinsiyet oranı ve yaşam çizelgesi için gerekli veriler elde edilmiştir. Bu koşullar altında A. aurantii nin net üreme gücü (R0), kalıtsal üreme hızı (rm), ve ortalama döl süresi (T0) sırasıyla 27,75 dişi/dişi; 0,062 dişi/dişi/gün ve 52,40 gün olarak hesaplanmıştır. Cinsiyet oranı yaklaşık (dişi:erkek) 1:1 ve dişilerde yaşama oranı da %80 olarak hesaplanmıştır. Stathas (2000), laboratuvar koşullarında yaptığı çalışmasında 15±1, 20±1, 25±1, 30±1 C sıcaklıklarda, %65 16:8 aydınlatmalı nem koşullarında Rhyzobius lophanthae ye (Coleoptera: Coccinellidae) besin olarak Aspidiotus nerii (Hemiptera: Diaspididae) kullanmış ve avcının gelişme dönemlerini ve ergin yaşam uzunluğunu belirlemiştir. Bu çalışmanın sonunda avcının yumurtadan oviposizyon dönemine kadar olan yaşam süresi sırasıyla 78.7, 43.6, 32.1, 23.9 gün olurken, ergin yaşam süreleri sırasıyla 257.6, 171.4, 121.3, 88.5 gün olmuştur. 25 C de bir dişi başına düşen yumurta sayısı ortalama olarak tespit edilmiştir. Stathas vd. (2002), yaptıkları çalışmalarında patates yumrularına bulaştırılmış olan Chrysomphalus aonidum u (Linnaeus, 1758), besin olarak kullanarak R. lophanthae nin yaşam çizelgesini çalışmışlardır. Bu çalışmalarında 15±1, 20±1, 25±1 ve 30±1 C de, %65±5 nem ve 16:8 aydınlatma koşullarında yumurta, 1., 2., 3., 4., larva dönemlerini, pupa dönemini ve erginlerin preovipozisyon sürelerini hesaplamışlardır. Bu çalışma sonunda toplam yaşam sürelerinin, 15 3

15 C de 86.6 gün, 20 C de 47.9 gün, 25 C de 33.6 gün, 30 C de 27.2 gün olduğu bulunurken; termal konstantı gün-derece olarak tespit edilmiştir. Avcının yaşam döngüsünde en fazla ölüm oranı pupa döneminde kaydedilirken, en az da 1. larva döneminde kaydedilmiştir. Stathas vd. (2005), 25±1 C, %65±2 ve 16:8 aydınlatmalı iklim kabinlerinde yaptıkları çalışmalarında Rhyzobius. lophanthae nin (Coleoptera: Coccinellidae) yaşam parametrelerini araştırmışlardır. Bir kabuklu bit avcısı olan R. lophanthae ye besin olarak A. nerii verilmiştir. Çalışmada 9 cm çapında, 1.6 cm yüksekliğinde petri kapları kullanılmış ve içerisine de A. nerii ile bulaşık kesilmiş patates parçası konulmuştur. Daha sonra her gün besin değiştirilerek avcının aç kalması önlenmiştir. Bu çalışmada dişi başına düşen toplam yumurta sayısı olarak bulunurken ortalama yaşam süresinin 63.4 gün olduğu tespit edilmiştir. Bunların yanında net üreme gücü (R0) dişi/dişi/döl, kalıtsal üreme kapasitesi (rm) dişi/dişi/gün olarak bulunmuştur. Nar vd. (2009), yaptıkları çalışmalarında önemli polifag bir tür olan R. lophanthae ye (Coleoptera: Coccinellidae) besin olarak A. nerii vererek farklı sıcaklıklardaki yaşam parametrelerini belirlemişlerdir. Bunu yaparken 15±1, 20±1, 25±1 ve 30±1, 35±1 C, %60-70 nem ve 16:8 aydınlatma koşullarına sahip iklim kabinleri kullanılmıştır. Bu çalışma sonunda toplam yaşam süreleri sıcaklıklara göre sırasıyla 69.2, 35.1, 22.1, 21.2, 20.8 gün olarak tespit edilmiştir. Avcının 15±1, 20±1, 25±1 ve 30±1, 35±1 C de ergin öncesi ve ergin sonrası yaşam parametreleri belirlendiğinde net üreme gücü (R0) sırasıyla 82.5, 157.4, 217.8, 127.5, 53.3 dişi/dişi/döl, kalıtsal üreme kapasitesi (rm) 0.038, 0.091, 0.155, 0.127, dişi/dişi/gün, populasyonun ikiye katlanma süresi (T0) 115.8, 55.6, 34.7, 38.2, 37.1 gün, üreme gücü sınırı (λ) 1.038, 1.095, 1.167, 1.135, birey/dişi/gün olarak bulunmuştur. Becker vd. (2017), yaptıkları çalışmalarında mirid türlerinin Tuta absoluta (Lepidoptera: Gelechiidae) ile enfekte olmuş domates bitkilerine kıyasla enfekte olmamış tohumları ayırt etme yeteneğini araştırmışlardır. Bu çalışmada, genel bir avcının konukçularına doğru yönlenmesini sağlayan bitki uçucu kimyasalları 4

16 (HIPV'ler) tanımlanmıştır. İlk olarak, T. absoluta tarafından enfekte olmuş domates bitkileri tarafından salınan uçucu organik maddeler aktif anten bileşenlerini taramak için kullanılan çift GC tespiti analizi kullanılmıştır. Her bir izole edilmiş HIPV ile ilişkili doz yanıtları da bir elektromanyetik anten grafiği kullanılarak yapılmıştır. Ardından, olfaktometre tepkileri ortaya çıkaran davranışsal olarak aktif kimyasalları analiz etmek ve tanımlamak için davranışsal analizler Y-tüp bir olfaktometre kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Analizi yapılan 21 bileşiğin 6 sı miridlerde pozitif çekime neden olmuştur. Aktif HIPV'lerin sentetik bir karışımı, biyobelirleme çekimin yanı sıra olfaktör tepkilere de neden olmuştur. Elde edilen sonuçlarda, T. absoluta tarafından enfekte olmuş bitkileri tanımlamak için enfekte domates bitkilerinden gelen kimyasal ipuçlarını kullandığına dair kanıt elde edilmiştir. Giunti vd. (2016), yaptıkları çalışmalarında tri-trofik etkileşime aracılık eden koku alma ipuçlarını incelemişlerdir. Çalışmanın ilk aşamasında Bactrocera oleae (Gmelin) (Diptera: Tephritidae) ile enfekte edilmemiş ve enfekte edilmiş zeytin meyvelerinden çıkan kimyasal uyarılar tespit edilmiş ve >70 (VOC) uçucu organik bileşikleri belirlenmiştir. Bu bileşiklerden ikisi (E -b-osimene ve 2- methyl-6-methylene-1,7-octadien-3-one) B.oleae bulaşması ile artarken; dördünde (a-pinen, b-pinen, limonen ve b-elemen) azalma gözlenmiştir. Çalışmanın diğer aşamasında Psyttalia concolor dişilerinin bu VOC uçucu organik bileşiklere karşı doğal pozitif kemotojik refleksleri daha sonra olfaktometre deneylerinde test edilmiştir. Dişilere yalnızca test edilen dozajlarda (E) -b-ocimene verildiğinde, dişilerin bu bileşiğe kısa mesafeli çekici olarak bir cevap verdiği görülmüştür. Çalışmanın sonucunda genel parazitoit olan P. concolor tarafından öğrenilen sinyallerinin zeytinlerde zararlı olan B. oleae kaynaklı VOC'lere karşı doğal refleksleri ile çalışmaların yapılabileceği açıklığa kavuşturmaktadır. Lin vd. (2016), yaptıkları çalışmalarında olfaktometre ile Propylaea japonica'nın (colepotera: coccinellidea) yönlenmesini incelemişlerdir. Bunun sonucunda P. japonica'nın Diaphorina citri ve Candidatus liobacter tarafından zarar görmüş turunçgil bitkilerinden çıkan uçucu organik bileşiklere tepki gösterdiği 5

17 gözlenmiştir. Bitkisel uçucu aktif bileşikleri belirlemek için sentetik kimyasal karışımlar da kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, yüksek miktarda D- limonen, beta-osimenin bulunması ve metil salisilat eksikliğinden dolayı, sağlıklı bitkiler tarafından yayılan uçucuların diğer uygulamalara göre daha fazla P. japonica cezbedildiği görülmüştür. Bunun yanında limonene'in P. japonicayı çektiği, metil salisilatın avcıya repellent etki gösterdiği gözlenmiştir. Buna ek olarak beta-ocimene böcekleri daha düşük konsantrasyonlarda çekerken; yüksek konsantrasyonlarda repellent etki göstermiştir. Bu sonuçlar, P. japonica'nın, enfekte turunçgiller bitkilerinden yayılan uçucu organik bileşikleri kullanarak konukçularının etkili bir şekilde arama yapamadığını göstermektedir. Gençer vd. (2017), yaptıkları çalışmalarında yaprakbiti avcısı coccinellid Hippodamia variegata (Goeze, 1777) (Coleoptera: Coccinellidae) nın zararlılar tarafından teşvik edilen (HIPV) kokularının dort farklı sentetik formunun [methyl salicylate (MeSA), (E)-2- hexenal (E(2)H), farnesene (F) ve benzaldehyde (Be)] tek başına ve ikili kombinasyonlarının [MeSA+F, MeSA+E(2)H, MeSA+Be, E(2)H+F ve Be+F] iki farklı dozuna (0.001 ve 1 g/l) olan kimyasal algılama cevapları test etmişlerdir. Bu aşamadan sonra böceğin verdiği tepkiler doğrultusunda laboratuvar koşullarında iki kola sahip Y-tipi olfaktometre ile değerlendirilmiştir. Çalışmada kontrol olarak kullanılan saf hekzana göre, MeSA nın düşük dozu önemli bir şekilde daha fazla H. variegata erginini (%71) cezbettiği görülmüştür. Ayrıca, H. variegata erginleri Be, E(2)H ve F nin tekli kombinasyonları ile önemli düzeyde cezbedilememiştir. Diğer taraftan, MeSA nın Be ve F ile ikili kombinasyonlarının kontrole göre önemli bir şekilde daha fazla H. variegata dişisini çektiği belirlenmiştir. Sonuç olarak, bu bileşikler (Be ve F) MeSA ile birlikte kullanıldığında erginlerin cezbedilmesini arttırmışlardır. Silva vd. (2017), yaptıkları çalışmalarında temiz domates bitkilerinden, Tuta absoluta larvaları ile enfekte edilmiş domates bitkilerinden, Bemisia tabaci (Hemiptera: Aleyrodidae) erginleri, nimfleri ve yumurtaları ile enfekte edilmiş domates bitkilerinden ortaya çıkan organik bileşikleri karşılaştırmışlardır. 6

18 Sonuçlara göre toplamda 80 organik uçucu bileşik belirlemişlerdir. Bunlardan 10'u yalnızca T. absoluta bulaşmış olan bitkilerden elde edilmiştir. İkinci uygulamada tepe boşluğunda tespit edilen bileşiklerin çoğu farklı oranlarda salınmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, T. absoluta tarafından tahrip edilen bitkiler, B. tabaci ve bozulmamış bitkilerle karşılaştırıldığında, bileşiklerin çoğunun en az 10 kat daha fazla yayıldığı gözlenmiştir. Sadece T. absoluta ile bulaşık bitkilerden gelen tepe boşluk örneklerinde meydana gelen üç uçucu organik bileşikler (31, 42 ve 54) için niteliksel farklılıklar bulunmuştur. Bunların çoğu uçucu olan (3, 5, 9, 10, 23, 31, 41, 42, 51 ve 54), yalnızca kontrollü ve B. tabaci ile enfekte olan bitkilerle karşılaştırıldığında T. absoluta-enfekte olan bitkilerinin örneklerinde sürekli bulunmuştur. T. absoluta ve B. tabaci tarafından beslenmenin nicel ve nitel olarak farklı uçucu karışımlarının emisyonunu tetiklediğini ve bu da yakın zamanda belgelenmiş davranışsal ayrımcılığın, T. absoluta ve B. tabaci'nin doğal düşmanları olan iki mirid türü tarafından kimyasal bir temel oluşturduğunu göstermektedir. 7

19 3- MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Böceklerin Üretimi Rhyzobius lophanthae üretimi Çalışmanın ana materyalini oluşturan avcı böcek Rhyzobius lophanthae (Coleoptera: Coccinellidae) bireyleri Adana İli turunçgil bahçelerinde özellikle kabuklubit ile yoğun bulaşık olan ağaçlardan silkme yöntemi (Steiner, 1962) ile toplanmıştır. Toplanan bireyler Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Biyolojik Mücadele Araştırma ve Uygulama Laboratuvarında yapılan kitle üretimine alınmıştır. Çalışmada kullanılmış olan R. lophanthae bireyleri bu kültürden sağlanmıştır. Buna göre avcının kültürden alınan ergin ve ergin öncesi dönemleri ayrı ayrı olmak üzere içinde Aspidiotus nerii (Hemiptera: Diaspididae) bireyleri ile bulaşık patates yumruları bulunan üretim kavanozlarına alınmıştır. Bu kavanozlar günlük olarak kontrol edilerek ve ergin dişi bireyler yumurta bıraktığında, ergin bireyler A. nerii bireyleri ile bulaşık yeni patates yumruları bulunan kavanozlara aktarılmıştır. Yapılan üretimlerin tamamı 25±1 C sıcaklık ve %65±5 orantılı nem ve uzun gün aydınlatmalı (16:8) iklim odalarında gerçekleştirilmiştir. Bu aşamaya gelinceye kadar yararlının kitle üretiminin devamlığını sağlamak amacıyla çalışma boyunca kültür kavanozlarındaki eski besinler yenileri ile haftada en az iki kez değiştirilmiştir. Eski besinler üzerinde bulunan R. lophanthae nin yumurta, larva ve erginleri ince samur fırça yardımı ile yeni besinler üzerine aktarılmış ve böylece R. lophanthae ile ilgili denemelerde kullanılmış materyal bu kültürden sağlanmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1. Rhyzobius lophanthae üretimi 8

20 3.1.2 Aonidiella aurantii üretimi Çalışmada besin olarak kullanılan turunçgil türlerine bulaştırılan Aonidiella aurantii, Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Biyolojik Mücadele Araştırma ve Uygulama Laboratuvarında yapılan kitle üretimden sağlanmıştır. Bu kabuklubitin üretimi kabak meyveleri üzerinde gerçekleştirilmiş ve A. aurantii ile bulaşık olan kabaklar temiz kabakların yanına konularak bulaşma sağlanmıştır. Yapılan bu üretim çalışma süresince haftalık periyotlarda devam edilmiştir (Şekil 3.2). Yapılan üretimlerin tamamı 25±1 C sıcaklık ve %65±5 orantılı nem ve uzun gün aydınlatmalı (16:8) iklim odalarında gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.2. Aonidiella aurantii bireylerinin temiz kabaklara bulaştırılması 3.2. Turunçgil Fidanlarının Temin Edilmesi Bu çalışmada kullanılmış olan turunçgil fidanları Antalya İli Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsünden (BATEM) sağlanmıştır (Şekil 3.3). Araştırmada kullanılacak fidanların yaşının aynı olmasına dikkat edilmiş ve 9

21 çalışmada iki yıllık fidanlar tercih edilmiştir. Turunçgil fidanlarında anaç olarak turunç kullanılmıştır. Seçilen turunçgil çeşitleri, Portakal (Washington navel), Limon (Batem pınarı) ve Mandarin (Okitsu wase) dir. Şekil 3.3. Turunçgil fidanlarının getirildiği BATEM e ait üretim serasındaki fidanlar 3.3. Turunçgil Fidanlarının Laboratuvarda Muhafaza Edilmesi BATEM den getirilen fidanlar Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Biyolojik Mücadele Araştırma ve Uygulama Laboratuvarına getirildikten sonra, poşetlerinden çıkartılan fidanlar 30 litrelik saksılara alınmıştır. Saksıların içerisi 1:1 oranında toprak torf karşımı ile doldurulmuştur. Fidanlar 25±1 C sıcaklık ve %65±5 orantılı nem ve uzun gün aydınlatmalı (16:8) koşullara sahip iklim kabinlerine alınmıştır Turunçgil Fidanlarına Aonidiella aurantii Bulaştırılması BATEM den getirilen fidanlar gerekli bakımları yapıldıktan sonra, Aonidiella aurantii bulaştırılmak üzere işleme alınmıştır. A. aurantii ile bulaşık kabaklar stereo mikroskop (Leica A60) altında alınarak yavru veren dişiler bulunmuştur. Yavru veren dişilerin kabukları kabağa zarar vermeden kaldırılmış ve birinci 10

22 aktif larva samur fırça yardımıyla turunçgil fidanlarının yapraklarına bırakılmıştır (Şekil 3.4). Bu işlemden sonra kabuklubitlerin gelişme ve üremeleri sağlanmış ve GC-MS denemeleri için buradaki kültürden faydalanılmıştır. Şekil 3.4. Aonidiella aurantii aktif larvalarının samur fırça yardımıyla temiz yapraklara aktarılması 3.5. GC-MS Analizleri Denemenin ilk aşamasında 6-10 adet Aonidiella aurantii ile bulaşık olmayan turunçgil yaprakları 500 ml cam şişe içerisine konulmuştur. Şişeye 2 cm çapında delik açılmış ve delik açıldıktan sonra bu çapa uygun tıpa yardımıyla delik kapatılmıştır. Daha sonra tıpa içerisine SPME (Solid Phase Micro Extraction) yerleştirilmiştir. Bu işlemden iki saat sonra SPME şişeden uzaklaştırılmış ve GC- MS cihazının enjeksiyon portuna yerleştirilmiştir. Burada bulaşık olmayan yaprakların salgıladıkları uçucu bileşikler belirlenmiştir (Şekil 3.5, 3.6). Denemenin ikinci aşamasında 6-10 adet A. aurantii ile bulaşık turunçgil yaprakları için yukarıdaki işlem tekrarlanmıştır. Bu aşamadan sonra A. aurantii 11

23 ile bulaşık ve bulaşık olmayan yapraklar arasındaki uçucu bileşikler karşılaştırılmış ve pik yapan alanlar arasındaki varyans her bileşik için ayrı ayrı analiz edilmiştir. Bu analizlerde A. aurantii bireylerinin birinci dölden sonra 15 günlük olan bireylerin olduğu yapraklar tercih edilmiştir. Şekil 3.5. Bileşiklerin analiz edilmesi için kullanılan GC-MS cihazı Şekil 3.6. Kimyasal bileşiklerin belirlenmesi için hem bulaşık hem de temiz turunçgil fidanlarının kullanılması 12

24 3.6. Olfaktometre Denemeleri Bitkilerin kullanıldığı olfaktometre denemeleri Çalışmanın bu aşamasında bir giriş ve dört çıkış açıklığı bulunan ve cam malzemeden yapılmış olfaktometre kullanılmıştır. Denemenin ilk aşamasında olfaktometrenin bir uçtaki koluna temiz turunçgil yaprağı yerleştirilmiş, diğer uçtaki koluna kabuklubit ile bulaşık yaprak yerleştirilmiş, ortada kalan iki kol ise boş bırakılmıştır. Olfaktometrenin kollarının çıkış uçlarına hava alması için ince delikler açılmış falcon tüpleri yerleştirilmiştir. Daha sonra giriş açıklığından bırakılan 10 adet Rhyzobius lophanthae ergin bireylerinin (5, 5 ) olfaktometre üzerinde hareket etmeleri beklenmiştir. Olfaktometre üzerinde işaretli bölgeyi geçen böcekler o bölgeye yönelmiş olarak sayılmıştır. Sayımlar, böcekler salındıktan 1, 4 ve 24 saat sonra yapılmıştır. Çalışmanın bu aşaması 10 tekrar olarak ve her bir turunçgil için (Portakal, Limon, Mandarin) ayrı ayrı yürütülmüştür (Şekil 3.7). Şekil 3.7. Olfaktometre denemelerinin birinci aşamasında kurulmuş deneme şeması Denemenin ikinci aşamasında olfaktometrenin her bir kolu ayrı ayrı numaralandırılmış ve numaralandırılan kollara sırayla Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil (Portakal, Limon, Mandarin) yaprağı yerleştirilmiş ve boş 13

25 kalan kısım kontrol grubu olarak değerlendirilmiştir. Olfaktometrenin kollarının çıkış uçlarına hava alması için ince delikler açılmış falcon tüpleri yerleştirilmiştir. Daha sonra giriş açıklığından bırakılan 10 adet Rhyzobius lophanthae ergin bireylerinin (5, 5 ) olfaktometre üzerinde hareket etmeleri beklenmiştir. Olfaktometre üzerinde işaretli bölgeyi geçen böcekler o bölgeye yönelmiş olarak sayılmıştır. Sayımlar, böcekler salındıktan 1, 4 ve 24 saat sonra yapılmıştır. Çalışmanın bu aşaması 10 tekrar olarak yürütülmüştür. Turunçgilleri çıkış kollarına yerleştirilme planı Şekil 3.8 de verilmiştir. Şekil 3.8. Olfaktometre denemelerinin ikinci aşamasında kurulmuş deneme şeması GC-MS analiz sonuçlarına göre elde edilen bileşiklerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından olfaktometre üzerinde karşılaştırılması Yapılan denemelerin GC-MS analiz kısmında ortaya çıkan bileşiklerden 3 tanesi [(Cineole (Acros Organics), Gamma Terpinene (Acros Organics), Methyl Salicylate (Sigma Aldrich)] Rhyzobius lophanthae yi kendisine çekmesi ya da uzaklaştırması açısından karşılaştırılmıştır (Şekil 3.9). Bu denemeler gerçekleştirilirken, bahsedilen bileşiklerin iki farklı dozu (1 ve 0.1 g/l) ve Y tipi olfaktometre kullanılmıştır. Olfaktometrenin bir ucuna uçucu bileşiklerin bir dozu konulurken; diğer ucuna kontrol grubu olarak Hekzan çözücü bileşiği konulmuştur. Giriş ucundan ise avcı bireyler bırakılmış ve 5 dakika sonra 14

26 bireylerin hangi yöne doğru yöneldiği kaydedilmiştir. Denemenin bu kısmı her bir madde ve dozu için ayrı ayrı ve 10 tekerrürlü olarak gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.9. Denemelerde kullanılan uçucu bileşikler 3.7. İstatistiksel Analizler Yapılan çalışmalara göre elde edilen sonuçları karşılaştırmak amacıyla veriler Tukey çoklu karşılaştırma testine tabi tutulmuştur. Yapılmış olan bu istatiksel analizlerde SPSS (Ver. 17), MS Excel, JMP (Ver. 9) programlarından yararlanılmıştır. 15

27 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1. GC-MS Analiz Sonuçları Süleyman Demirel Üniversitesi Deneysel ve Gözlemsel Öğrenci Araştırma ve Uygulama Merkezi nde bulunan GC-MS cihazı yardımıyla temiz turunçgil yaprakları ile kırmızı kabuklubit ile bulaşık turunçgil yaprakları test edilmiştir Temiz mandarin bitkilerinin analiz sonuçları Temiz mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 29 uçucu organik bileşik madde belirlenmiştir. En yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla β-elemene, Farnesene, P-cymene, Caryophyllene, γ-terpinene ve Limonene olduğu saptanmıştır. Bunun yanında elde edilen diğer bileşikler de Çizelge 4.1 de verilmiştir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda Kasali vd. (2010), yaptıkları çalışmada Mandarin (Citrus reticulata) Blanco temiz yaprakları GC mass yardım ile test edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre çıkan uçucu organik bileşiklerin γ-terpinene, p-cymene, β-ocimene, limonene, b-pinene, and α-pinene olduğu görülmüştür. Azam vd. (2013), Mandarin (Citrus reticulata, Citrus unshiu) in iki çeşidini kullandıkları çalışmadaki analizlere göre en çok ortaya çıkan maddelerin limonene, γ ve α-terpinene, β-ocimene, β-elemene, b-citral, α- citral, p-cymene, farnesene ve caryophyllene olduğu belirlenmiştir. Elde ettiğimiz verilerle literatür karşılaştırıldığında GC-MS analizleri sonucunda ortaya çıkan maddelerin benzer oldukları görülmektedir. 16

28 Çizelge 4.1. Temiz mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Temiz portakal bitkilerinin analiz sonuçları Temiz portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 29 uçucu organik bileşik madde belirlenmiş ve en yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla β-ocimene, Limonene, β-elemene, p myrcene ve E-citral olduğu saptanmıştır. Bunun yanında elde edilen diğer bileşikler Çizelge 4.2 de verilmiştir. Yapılan çalışmalara bakıldığında; Cevallos vd. (2010), temiz portakal bitkisinin (Valencia) yaprakları üzerinde GC-MS yardımı ile analizler yapmışlardır. Elde ettikleri verilere göre en fazla ortaya çıkan bileşiklerin Sabinene, 3-Carene, limonene, β-elemene ve caryophyllene olduğu saptanmıştır. Hijaz vd. (2013), portakal (Citrus sinenis L.) temiz yaprakları ile gerçekleştirdikleri analizlerde elde edilen organik bileşiklerin linalol, neral, Sabinene, 3-Carene, limonene, β- elemene, caryophyllene ve z-citral olduğu belirlenmiştir. Elde edilen verilerle literatürdeki veriler karşılaştırıldığında GC-MS analizleri sonucunda ortaya çıkan maddelerin benzer oldukları gözlenmektedir. 17

29 Çizelge 4.2. Temiz portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Temiz limon bitkilerinin analiz sonuçları Temiz Limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 29 uçucu organik bileşik madde belirlenmiştir. En yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla Neryl acetate, Limonene, E-citral, Nerol, β-bisabolene ve β-ocimene olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında elde edilen diğer bileşikler Çizelge (Çizelge 4.3) verilmiştir. Filamini vd. (2007), yaptıkları çalışmada temiz limon yaprakları GC- MS yardımıyla test edilmiş ve elde edilen maddelerin, nerol, limonene, β- ocimene ve trans caryophyllene olduğu belirlenmiştir. Azam vd. (2013), limon (Citrus limon L.) üzerinde GC-MS yardımıyla ile yaptıkları çalışmada en fazla ortaya çıkan bileşiklerin citral, limonene, β-elemene, β- ocimene ve 18

30 caryophyllene olduğunu belirlemişlerdir. karşılaştırıldığında benzerlikler görülmektedir. Elde ettiğimiz veriler literatürle Çizelge 4.3. Temiz limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları Bulaşık mandarin bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 29 uçucu organık bileşik madde belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre en yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla P-cymene, 3-Hexenyl acetate, γ- terpinene, β- elemene, Farnesene ve Limonene olduğu saptanmıştır. Bunun yanında elde edilen diğer bileşikler de Çizelge 4.4 te verilmiştir. Mohammed vd. (2017), yaptıkları çalışmalarında Aonidiella aurantii ile bulaşık ve bulaşık olmayan Citrus aurantifolia nın farkını araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre 19

31 ortaya çıkan bileşiklerin üçünün (limonene, b-pinene, p-cymene) A. aurantii bulaşması ile arttığını gözlenirken; iki tanesinde (Farnesene ve γ- terpinene)azalma tespit edilmiştir. Elde ettiğimiz verilere bakıldığında benzerlikler görülmektedir. Örneğin çalışmamızda ortaya çıkan bileşiklerin dördünde (Limonene, β-ocimene, p-cymene, γ- terpinene) A. aurantii bulaşması ile artış gözlenirken; Farnesene ve β-elemen maddelerinde bir düşüş olduğu saptanmıştır. Çizelge 4.4. Bulaşık mandarin bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları 20

32 Bulaşık portakal bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 19 uçucu organik bileşik madde belirlenmiştir. Bunun yanında temiz bitkilerde elde edilmeyen yeni bileşikler (cinoele ve methyl salicylate) gözlenmiştir. En yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla Cinoele, β-ociemene, Limonene, Methyl salicylate ve Nananol olduğu gözlenmiştir. Bunların yanında elde edilen diğer bileşikler Çizelge 4.5 te verilmiştir. Hijaz vd. (2013), yaptıkları çalışmada temiz portakal yaprakları ile Diaphorina citri (Hemiptera: Psyllidae) ile bulaşmış yaprakların analizlerini gerçekleştirmişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre D. citrus bulaştıktan sonra uçucu maddelerden dört tanesi (neral, z-citrus, limonene, β-ocimene) artarken; iki tanesinde (β-elemene, farnesene) azalma gözlenmiştir. Elde ettiğimiz sonuçlara bakıldığında b-elemene maddesinde düşüş görülürken; p-cymene ve n-nanonal maddelerinde artış gözlenmiştir. Bunlara ek olarak bulaşmamış olanlarda hiç gözlenmeyen iki bileşik (Cineole ve methyl salicylate), bulaşma olduktan sonra sırasıyla ve 8.58 orana sahip olmuştur. Çizelge 4.5. Bulaşık portakal bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları 21

33 Bulaşık limon bitkilerinin analiz sonuçları Bulaşık Limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçlarına göre 29 uçucu organik bileşik madde belirlenmiştir. Elde edilen bileşiklerden en yüksek oranda belirlenen bileşiklerin sırasıyla Limonene, Citral, Neral acetate, β- ocimene, Nerol ve β- bisabolene olduğu saptanmıştır. Bunun yanında elde edilen diğer bileşikler Çizelge 4.6 da verilmiştir. Cevallos vd. (2010), yaptıkları çalışmalarda temiz portakal (Valencia) yaprakları Citrus huanglongbing (HLB) bulaşmış ile yaptığı analizlere göre (limonene, p pinene) artarken; (β-elemene, caryophyllene, farnesene) azalma gözlenmiştir. Elde ettiğimiz verilere bakıldığında benzerlikler görülmektedir. Çizelge Bulaşık limon bitkilerinin GC-MS analiz sonuçları 22

34 4.2. Olfaktometre Denemeleri Sonuçları Temiz ve kabuklubit ile bulaşık turunçgillerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından karşılaştırılması Elde edilen verilerden yapılan analizlerin sonuçlarına göre temiz turunçgil fidanlarının Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından 1. ve 4. saatte istatistiksel bir farkın olmadığı görülmüştür (F=0.62, P=0.547; F=0.05, P=0.950). 24. saatte ise üç farklı turunçgil bitkisinde bu farkın önemli olduğu görülmüştür (F=6.34, P=0.006). Temiz bitkilerin çektiği ortalama R. lophanthae sayısı Şekil 4.1 de ve Çizelge 4.7 de verilirmiştir. Şekil 4.1. Temiz bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge 4.7. Temiz bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı 1. SAAT 4. SAAT 24. SAAT LİMON 0.2 a* 0.4 a 1.9 a MANDARİN 0.3 a 0.5 a 1.0 ab PORTAKAL 0.5 a 0.5 a *2.8 b * Aynı sütundaki farklı harfler istatistiki bir farkın olduğunu göstermektedir 23

35 Elde edilen verilerden yapılan analizlerin sonuçlarına göre bulaşık turunçgil fidanlarının R. lophanthae yi çekmesi açısından 1. ve 4. saatte istatistiki bir farkın olmadığı görülmüştür (F=0.77, P=0.473; F=0.00, P=1.000). 24. saatte ise üç farklı turunçgil bitkisinde bu farkın önemli olduğu görülmüştür (F=3.36, P=0.049). Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama R. lophanthae sayısı Şekil 4.2 de ve Çizelge 4.8 de verilirmiştir. Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Rhyzobius lophanthae sayısı ,5 2,4 1,8 1 SAAT 4 SAAT 24 SAAT Limon Mandarin Portakal Şekil 4.2. Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge 4.8. Bulaşık bitkilerin çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı 1. SAAT 4. SAAT 24. SAAT LİMON 1.5 a* 2.4 a 6.9 ab MANDARİN 1.8 a 2.4 a *7.5 a PORTAKAL 1.3 a 2.4 a 5.6 b *Aynı sütundaki farklı harfler istatistiki bir farkın olduğunu göstermektedir Takabayashi ve Dicke (1992), yapılan çalışmada bitkilerin çoğunda zararlı olan Tetranychus cinsi akarların neden olduğu kokulara, Y tüp olfaktometre kullanılarak predatör akar Phytoseiulus persimilis Athias-Henriot (Acarina: Phytoseiidae) in davranışsal yönelimini gözlemlenmiştir. Yapılan çalışmanın sonucuna göre domates ve Lima fasulyesi yaprağına daha fazla yönelim görülürken hıyar, Solanum luteum (Solanaceae) ve Solanum dulcamara (Solanaceae) yapraklarına yönelim olmadığı görülmüştür. Elde ettiğimiz veriler 24

36 incelendiğinde Rhyzobius lophanthae nin de mandarin bitkisine doğru yönelim gösterdiği belirlenmiştir. Janssen vd. (1999), yaptıkları çalışmada Tetranychus urticae Koch (Acari: Tetrancyhidae) nin doğal düşmanı olan P.persimilis dişilerinin Y tüp olfaktometrede kokuya yönelim denemeleri yürütmüşlerdir. Araştırmada Y tüpün kolunun birine hıyar bitkisi konulurken diğer bölümüne ise ayrı ayrı doğal düşmanı olan Orius laevigatus (Hemiptera: Anthocoridae)+T. urticae ayrıca yine Frankliniella occidentalis (Pergande) (Thysanoptera: Thripidae) + T. urticae ve Neoseiulus californicus (McGregor) (Acari: Phytoseiidae) + T. urticae konulmuştur. Ana koldan da P. persimilis salınarak kokuya yönelimi gözlenmiştir. Elde edilen verilere göre yalnızca T. urticae ile bulaşık olan bitkiye doğru hareketin daha yüksek olduğu görülmüştür. Yaptığımız çalışmada da Rhyzobius lophanthae nin portakal, mandarin ve limon bitkilerinden ortaya çıkan kokulara farklı yönelim göstermiştir. Moayeri vd. (2006b), yaptıkları çalışmalarında M.caliginosus un farklı kokulara yönelimini incelemişlerdir. Denemelerde predatörün çan tipi biber (Capsicum annuum L., cv. California Wonder (Solanaceae)) üzerinde zarar yapan T. urticae veya M. persicae arasındaki av tercihi, Y-tüp olfaktometre yardımıyla saptanmaya çalışılmıştır. Yapılan bu çalışmada kullanılan olfaktometrenin bir koluna bulaşık biber bitkisi konurken; diğer koluna temiz biber bitkisi konmuştur. Ana koldan avcı bırakıldıktan sonra avcı bireylerin av kokusuna yönelimi incelenmiştir. Elde edilen verilere göre avcı bireyler, bulaşık olan bitkilere bulaşık olmayan bitkilerden daha fazla yönelim göstermiştir. Elde ettiğimiz verilere bakıldığında ise avcı bireylerin bulaşık olan bitkilere bulaşık olmayan bitkilerden daha fazla yönelim gösterdiği belirlenmiştir Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Denemenin ikinci aşamasında elde edilen verilerin analizlerine göre Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgillerin kendine çektiği avcı böcek Rhyzobius 25

37 lophanthae nin sayılarında farklılıklar görülmüştür. Buna göre 1. saatte en yüksek ortalama mandarinde görülürken; en düşük ortalamanın kontrol grubunda olduğu gözlenmiştir. Birinci saatteki ortalamalar arasındaki farkın istatistiksel açıdan önemli olarak hesaplanmıştır (F=7.60, P=0.001). 4. saatte en yüksek ortalama birinci saatte olduğu gibi mandarinde hesaplanırken; en düşük ortalamanın kontrol grubunda olduğu görülmektedir. Bunun yanında bu ortalamalar arasında istatistiksel bir farkın olduğu gözlenmiştir (F=18.29, P=0.001). 24. saatte en yüksek ortalama diğer zamanlarda olduğu gibi mandarinde gözlenirken; en düşük ortalama değer kontrol grubunda hesaplanmıştır. Buna ek olarak 24. saatte elde edilen ortalamalar arasındaki farkın istatistiksel açıdan önemli olduğu görülmüştür (F=19.73, P=0.001) (Şekil 4.3; Çizelge 4.9). Bulaşık Turunçgiller Rhyzobius lophanthae sayısı 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 3,666 2,583 1,666 0,375 PORTOKAL LIMON MANDARIN KONTROL 1 SAAT 4 SAAT 24 SAAT Şekil 4.3. Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı Çizelge 4.9. Aonidiella aurantii ile bulaşık turunçgil bitkilerinin aynı olfaktometre üzerinde çektiği ortalama Rhyzobius lophanthae sayısı 1. SAAT 4. SAAT 24. SAAT LİMON ab* b ab MANDARİN *1.833 a *2.625 a *3.666 a PORTAKAL ab b b KONTROL c c c *Aynı sütundaki farklı harfler istatistiki bir farkın olduğunu göstermektedir 26

38 Ninkoviç vd. (2001), yaptıkları çalışmalarında 4 kollu olfaktometre kullanarak Coccinella septempunctata L. (Coleoptera: Coccinellidae) bireylerinin farklı kokulara yönelimini incelemişlerdir. Çalışmada yaprakbiti olarak Rhopalosiphum padi (L.) (Homoptera: Aphididae) kullanılmıştır. Olfaktometrenin kollarına bulaşık ve bulaşık olmayan arpa bitkisi yaprakları konulmuştur. Elde edilen sonuçlara göre C. septempunctata yaprakbiti ile bulaşık bitkilere yönelim gösterirken; bulaşık olmayan bitkilere yönelmediği gözlenmiştir.uzun vd. (2015), yaptıkları çalışmada 4 kollu olfaktometre kullanarak Tuta absoluta nın 3 farklı bitki (domates, patlıcan ve biber) tercihini gözlemişlerdir. Elde ettikleri verilerden zararlının bitkilere yönelim gösteren birey sayıları kaydedilmiştir. Deneme sonuçlarına göre zararlının en fazla domates ve patlıcan bitkisini, sonra kontrol grubunu, en son da biber bitkisini tercih ettiği belirlenmiştir. Yapılan istatistiki analizlere göre biber, domates ve patlıcan bitkileri arasında 24. saat sonunda yönelim açısından bir farkın olduğu gözlenmiştir. Yaptığımız çalışmada Rhyzobius lophanthae bireylerinin Aonidiella aurantii ile bulaşık olan turunçgil bitkilerine temiz olan bitkilere oranla daha fazla yöneldiği belirlenmiştir. Buna ek olarak en fazla yönelimin zararlı ile bulaşık mandarin bitkilerine doğru olduğu saptanmıştır. Literatürle benzer olarak yararlı böceklerin zararlı ile bulaşık olan bitkilere doğru daha fazla yönelim gösterdiği tespit edilmiştir GC-MS analiz sonuçlarına göre elde edilen bileşiklerin Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından karşılaştırılması Denemelerde GC-MS analizlerinde elde edilen bileşiklerden 13 tanesinde değişiklik (bulaşık ve bulaşık olmayan) saptanmıştır. Çalışmanın sonunda elde edilen maddelerin sekizinin (limonene, β-ocimene, p-cymene, methyl salicylate, N Nonanal, cineole, γ- Terpinene, cis-3-hexenyl acetate) A. aurantii bulaşması ile arttığı gözlenirken; beş tanesinin de (Farnesene, β- Elemene, Neryl acetate, β- bisabolene, nerol) azaldığı tespit edilmiştir (Çizelge 4.10). 27

39 Çizelge Aonidiella aurantii ile bulaşık ve temiz bitkilerden ortaya çıkan maddelerin değişimi Limon Mandarin Portakal VOCs Temiz A.aurantii ile bulaşık Temiz A.aurantii ile bulaşık Temiz A.aurantii ile bulaşık Limonene β-ocimene β-elemene Bisabolene Nerol P-Cymene γterpinene Farnesene Methyl salicylate Cineole Nanaole Hexenyl acetate Neryl acetate Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından uçucu organik bileşiklerden üç tanesi (Methyl Salicylate, Cineole, γ-terpinene) seçilmiş ve bu bileşiklerin iki farklı dozuna (1 ve 0.1 g/l) R. lophanthae nin kimyasal algılama cevapları test edilmiştir. Elde edilen verilere bakıldığında ele alınan uçucu bileşiklerin kontrol grubu olan hekzan ile karşılaştırılmaları yapılmıştır. Deneme sonuçlarına göre Methyl Salicylate bileşiğinin iki dozu (0.1 ve 1 g/l), Gamma Terpinene bileşiğinin düşük dozu (0.1 g/l) ve Cineole bileşiğinin iki dozu (0.1 ve 1 g/l), hekzana göre farklı bulunurken (p<0.05); Gamma Terpinene bileşiğinin yüksek dozunda (1 g/l) elde edilen verilerin hekzanla benzer olduğu görülmüştür (p>0.05) (Çizelge 4.11; Şekil 4.4). Çizelge Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi kendisine çekme sayısı VOCs Hexan F ve P Değerleri Methyl Salicylate 0.1 g/l 5.20±0.33 a* 1.70±0.26 b (F:70.22, P:0.001) Methyl Salicylate 1 g/l 2.70±0.26 a* 1.80±0.25 b (F:6.23, P:0.022) Gamma Terpinene 0.1 g/l 2.30±0.21 a* 1.60±0.22 b (F:5.19, P:0.035) Gamma Terpinene 1 g/l 2.80±0.25 a 3.40±0.31 a (F:2.31, P:0.146) Cineole 0.1 g/l 1.10±0.23 b 2.70±0.21 a* (F:25.60, P:0.001) Cineole 1 g/l 1.40±0.22 b 4.60±0.31 a* (F:72.00, P:0.001) *Aynı satırdaki farklı harfler istatistiksel bir farkın olduğunu göstermektedir; p<

40 Şekil 4.4. Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi kendisine çekme sayısı Denemesi gerçekleştirilen bileşiklerin yüksek ve düşük dozları kendi aralarında karşılaştırılmıştır. Elde edilen verilere göre bileşiklerin yüksek dozunda (1 g/l) Methyl Salicylate ve Gamma Terpinene bileşikleri, Cineole bileşiğine göre daha fazla avcı bireyi çektiği görülmüştür. Bileşiklerin düşük dozunda (0.1 g/l) ise en yüksek sayı Methyl Salicylate bileşiğinde, sonra Gamma Terpinene, en düşü sayı ise Cineole bileşiğinde saptanmıştır (Çizelge 4.12). Çizelge Uçucu bileşiklerin farklı dozlarının Rhyzobius lophanthae yi çekmesi açısından kendi aralarında karşılaştırılması 1 g/l 0.1 g/l Methyl Gamma Cineole Methyl Gamma Cineole Salicylate Terpinene Salicylate Terpinene 2.70±0.26 a* 2.80±0.25 a 1.40±0.22 b 5.20±0.33 a 2.30±0.21 b 1.10±0.23 C * Aynı dozda bulunan farklı harfler istatistiksel bir farkın olduğunu göstermektedir, p<

41 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmanın ilk aşamasında BATEM den getirilen turunçgil fidanlarının bir kısmına Aonidiella aurantii bulaştırılırken; diğer kısmı temiz bırakılmıştır. Bulaşıklık yüksek düzeye geldiğinde GC-MS cihazı yardımıyla hem bulaşık hem de temiz bitkilerin ortama salgıladıkları uçucu bileşikler belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre temiz bitkide salgılanan bazı bileşiklerin miktarında bulaşıklık meydana geldiğinde yükselme gözlenirken; bazılarında düşüş saptanmıştır. Bunun bitkinin bir savunma davranışı ya da üzerinde bulunan zararlıya avcının yönelimini sağlamak olduğu düşünülmektedir. Denemelerin diğer aşamasında Aonidiella aurantii ile bulaşık olan bitkilerin avcı böcek Rhyzobius lophanthae yi kendine çekmesi farklı turunçgil bitkileri üzerinde karşılaştırılmıştır. Çalışmanın bu kısmında 4 kollu olfaktometreden faydalanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre zararlı ile bulaşık bitkilerden avcı böceği kendisine en fazla çeken bitkinin mandarin bitkisi olduğu tespit edilmiştir. Bunun da mandarin bitkisinin salgıladığı uçucu bileşiklerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Çalışmanın bir diğer ve son aşamasında ise GC-MS analiz sonuçlarına göre ortaya çıkan ve etkili olduğunu düşündüğümüz bileşiklerden 3 tanesi (Methyl Salicylate, Gamma Terpinene, Cineole) seçilmiş ve bu maddelerin farklı dozlarına karşı Rhyzobius lophanthae nin Y-tipi olfaktometre yardımıyla yönelimi incelenmiştir. Kontrol grubu olarak hekzan kullanılan bu aşamada, en fazla yönelimin Methyl Salicylate bileşiğinin düşük dozuna (0.1 g/l) doğru olduğu görülmektedir. Bunun aksine Cineole bileşiğinin her iki dozunun da avcı böceğe karşı kaçırıcı etki gösterdiği belirlenmiştir. Bahsedilen bu uçucu bileşiklerin düşük dozları avcı böceği kendilerine çekme açısından karşılaştırıldığında ise her üç bileşiğin de farklı etki gösterdiği gözlenmiştir. Bitkilerden ortaya çıkan sekonder metabolitlerin salgılanmasında farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu metabolitler bitkilerde savunma mekanizması için kullanıldığı gibi, böcekler tarafından zarar görmüş bitkiler de tepki olarak 30