Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number:

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number: Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Emrah SAYIN Dokuz Eylül Üniversitesi, Devlet Konservatuvarı, Piyano Anasanat Dalı emrah.sayin@deu.edu.tr Öğr. Gör. Suzan SAYIN Dokuz Eylül Üniversitesi, Devlet Konservatuvarı, Piyano Anasanat Dalı suzan.senol@deu.edu.tr F. LİSZT İN DEUX LÉGENDES BAŞLIKLI PİYANO ESERLERİNDEN İKİNCİSİ ST. FRANÇOİS DE PAULE: MARCHANT SUR LES FLOTS İÇİN PİYANİSTİK AÇIDAN TEKNİK ÇÖZÜMLEME VE ÖNERİLER Öz Macar besteci Franz Liszt in ( ) Roma da yaşadığı ve kendisini dine adadığı bir dönemde iki ayrı azizin yaşadığı efsanevi olaylardan ilham alarak bestelediği Deux Légendes (iki efsane), piyano edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Bu eserlerin bir efsaneye dayanıyor olması nedeniyle piyano ile çalışmaya başlamadan önce hikayelerinin mutlaka öğrenilmesi ve nota üzerinde hikayelerden betimlenen unsurların belirlenmesi gerekmektedir. Piyanistin yapacağı bu ön hazırlık; eserleri doğru yorumlamasını sağlayacak ve icrasını direkt olarak etkileyecektir. Yoğun müzikal ifadelerle birlikte Liszt in büyük bir virtüöz olması sebebiyle eserlerde piyanistik açıdan da teknik zorluklar oldukça fazladır. Bu çalışmada Deux Légendes ın hikayeleriyle birlikte ikinci efsane St. François de Paule: Marchant sur les Flots için teknik zorluklara yönelik çözümlemeler yapılmış ve piyanistlere yardımcı olabilecek bir kaynak oluşturmak amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler: F. Liszt, Deux Légendes, Programlı Müzik, Piyano, Virtüöz

2 TECHNICAL PIANISTIC ANALYSIS OF AND RECOMMENDATIONS FOR THE SECOND WORK CALLED ST. FRANÇOIS DE PAULE: MARCHANT SUR LES FLOTS OF DEUX LÉGENDES BY F. LISZT Abstract Of crucial importance in piano literature, Hungarian composer Franz Liszt s ( ) works Deux Légendes (two legends), inspired by two legendary stories about two different saints, were composed during his Rome period, when he was devoutly religious. Due to the fact that the pieces are based on legendary stories, before one starts to perform them on the piano, it s essential to be familiar with these stories and determine the elements pictured in the stories on score. This preparation will not only help to interpret the pieces correctly and but also affect the playing performance profoundly. Due to Liszt s great virtuosity along with intense musical expressions in the pieces, there are a lot of difficulties in terms of piano technique. This study sets out to analyze the stories of the Deux Légendes, along with the second legend St. François de Paule: Marchant sur les Flots in terms of technical difficulties, thus aiming to be a source of reference for pianists. 1. GİRİŞ Keywords: F. Liszt, Two Legendes, Programatic Music, Piano, Virtuoso Franz Liszt 19. yy romantik dönemin en önde gelen bestecilerinden ve gelmiş geçmiş en iyi piyano virtüözlerinden birisi olarak kabul edilir. Yenilikçi tutumu ile piyanoda virtüöziteyi geliştirmiş ve kendine has bir müzik dili oluşturmuştur. Beethoven ın senfonilerini piyanoya transkript ederek bestecilik tekniğini de geliştirmiş ve piyanoyu adeta orkestra gibi düşünerek eserlerini bestelemiştir. Çağdaşı olan keman virtüözü ve besteci N. Paganini nin virtüözitesinden de oldukça etkilenmiş, bestecinin keman kaprislerinden bazıları (1, 5, 6, 9, 17, 24) ve iki numaralı keman konçertosunun son bölümü olan la campanella nın da içinde bulunduğu piyano için Grandes études de Paganini başlığı altında 6 tane etüt uyarlamıştır. Feridunoğlu şöyle ifade etmiştir: Romantik akımın en ateşli bestecisi olan Liszt, piyanonun Paganini sidir. Chopin in içten, duygusal ve doğal piyanistik üslubuna karşın Liszt piyanoyu orkestra gibi ele almıştır. Orkestra renklerini aktardığı piyanoda ince duygulu ezgiler yanında parlak, göz kamaştırıcı teknik gösterilere yer vermiştir (Feridunoğlu, 2005: 105). Piyano yazısı incelendiğinde R. Schumann ın etkileri görülmektedir. Aynı zamanda si minör piyano sonatını da Schumann a adamış olması da bunun göstergelerinden biridir. 807 Liszt çok iyi bir piyanist olmasının da etkisiyle içinde hızlı arpejler, hızlı el geçişleri, oktavlar, tremololar, geniş akorlar gibi piyano tuşesi üzerinde virtüözik unsurları fazlaca barındıran birçok eser bestelemiştir. Örnek olarak Macar rapsodileri, mefisto valsleri, si minör sonatı, konçertoları, totentanz, transcendental etütleri, Paganini etütleri, deux légendes gibi birçok eseri, piyano literatürünün en önemli ve sıkça çalınan eserleri arasındadır. Özellikle bir piyanistin eğitim sürecinde Liszt in eserlerini çalabilir düzeye ulaşmak piyanistte üstün bir teknik beceri gerektirdiği için ölçüt olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda bugün piyano tekniğinin ulaştığı noktada Liszt in bir piyanist besteci olarak rolü yadsınamaz derecede büyüktür. Öte yandan Macar piyano ekolünün temsilcisi olarak kabul edilen Liszt, Budapeşte de 1875 yılında kendi isminin verildiği dünyaca ünlü müzik okulu olan Franz Liszt Akademisi ni kurmuştur. Doan

3 şöyle ifade etmiştir: Liszt, Budapeşte'deki müzik okulunu kurmakla tanınır ve fikirleri müziğin bugün nasıl öğretildiğini etkiler (Doan, : 216). Ayrıca günümüzde Weimar, Utrecht, Budapeşte ve Los Angeles ta piyanistler için oldukça saygın kabul edilen Liszt yarışmaları düzenlenmektedir. Liszt yaşadığı dönemde adeta bugünün pop yıldızları gibi ilgi görmüş ve her zaman konserlerine büyük bir talep olmuştur. Alan Walker Virtüöz Yılları adlı kitabında şöyle söylemektedir: Kadınlar imajına taptılar ve zorla kıyafetlerinden veya omuzlarına kadar uzanan saçlarından parça kesmeye çalıştılar. Kırık piyano tellerinden bilezik yaptılar. Puro izmaritlerini sakladılar ve içtiği çayların kalıntılarını parfüm şişelerine boşalttılar (Walker, 1983: ). Liszt in 1841 yılında Berlin de verdiği bir konserinden sonra dinleyicinin aşırı ilgisini Alman yazar Heinrich Heine Lisztomania olarak adlandırmıştır. Hayatı boyunca birçok ülkeyi ziyaret etmiş ve gittiği yerlerle ilgili olan izlenimleri hakkında eserler bestelemiştir. Bu açıdan bakıldığında Liszt in, müzikteki öncüleri Fransız besteciler C. Debussy ve M. Ravel olarak kabul edilen Empresyonist 1 (izlenimci) müzik akımının tohumlarını attığı kabul edilir. Lee şöyle ifade etmiştir: Debussy ve Ravel in eserlerini açıklamak için empresyonist terimini kullansak bile, Liszt in bazı eserlerini ön empresyonist olarak kabul etmek de bir diğer meseledir (Lee, 2016: 18). Liszt in kendi sözleri de bu söylemi destekler niteliktedir: Son zamanlarda tarih ve şiirle dolu birçok farklı yer ve ülkeyi ziyaret ettim. Doğanın farklı olaylarla olan ilişkisini gördüm ve bunlar anlamsız resimler gibi gözümün önünden gitmedi. Gördüklerim ruhumda derin duygular uyandırdı ve bu olaylarla benim aramda belirsiz ama doğrudan bir ilişki kuruldu. Gerçek ama tarifsiz, kesin ama açıklanamaz bir bağ. Bu güçlü duygularıma ve canlı izlenimlerime müzikal bir ifade vermeye çalıştım (Walker, 2005: 405). 2. Deux Légendes (İki Efsane) 808 Liszt 1860 yılında Roma da Madonna del Rosario kilisesinde inzivaya çekilmiş ve 1863 yılında kızı Cosima ya ithaf ettiği bu eserleri bestelemiştir. Kilise atmosferinin de etkisiyle Deux Légende da dini ve mistik bir yapı gözlemlenir. Alan Walker şöyle ifade etmiştir: Liszt 1860 ve 1869 yılları arasında kendisini dini müziğe adamıştır. Zamanının büyük bir kısmını dini müzik bestelemek için harcamış ve org için bazı eserler bestelemiştir (Akt. Kim, Jang 2013: 3). Aynı zamanda 1863 yılında eserleri orkestraya da uyarlamış ve ikinci légende ın piyano için kolaylaştırılmış versiyonunu düzenlemiştir. Deux Légendes ilk olarak 29 Ağustos 1865 tarihinde bestecinin kendisi tarafından Budapeşte de çalınmıştır. Eserler tıpkı senfonik şiirleri gibi piyano için yazılmış bir programlı müzik 2 türüdür ve Liszt bu eserleri bestelerken isimlerini verdiği azizler St. François d Assise ( ) ve St. François de Paule ün ( ) yaşadığı efsanevi olaylardan ilham almıştır. İsimlerinden de anlaşıldığı gibi deux légendes başlığı iki efsane anlamını taşımaktadır. Birinci efsane St. François d Assise: La Predication aux Oiseaux S. 175/1 anlam olarak kuşlara vaaz olarak çevrilebilir. Efsaneye göre: Aziz François d Assise arkadaşları ile seyahat ederken bulundukları yolun her iki tarafındaki ağaçları dolduran kuşları görür ve arkadaşlarına kuş kardeşlerime vaaz verirken beni bekleyin diye söyler. Sesinin gücü ile kuşların onu 1 Ressam Claude Monet nin 1872 yılında yaptığı Gün Doğuşu tablosu üzerine resim sanatında başlamış olan akımdır. Müzikte ise bir izlenimin, olayın, manzaranın, düşüncenin veya tablonun besteci üzerindeki etkisinin eserlerine yansıması olarak açıklanabilir. 2 Bir şiiri, görsel bir olayı veya hikayeyi betimleyen enstrümantal müzik türü.

4 kuşatmasını sağlar ve hiçbir kuş uçmadan onu dinler (Searle, 2012: 149). St. François d Assise kuşlara vaaz verirken şunları söylemiştir: "Benim küçük kardeşlerim, sizi yaratan tanrıya çok bağlı olmalısınız ve her yerde onu övmelisiniz. Çünkü o size her yere uçabilme özgürlüğünüzü ve sizi korumak için tüylerinizi verdi. Daha da fazlası size havayı verdi ve sizi besledi. İçmeniz için akarsuları, kaynakları verdi. Bu nedenlerle küçük kardeşlerim, günahtan sakının ve nankörlük etmeyin. Her zaman tanrıya övgüler sunmak için çalışın (Ledin, 1997: 4). İkinci efsane ise ressam Eduard von Steinle ( ) tarafından resmedilen St. François de Paule ün tablosundan ilham alınmıştır. 809 Resim 1: St. François de Paule: Marchant sur les Flots (Breitkopf & Härtel, 1927: 79) St. François de Paule: Marchant sur les Flots S.175/2 Aziz François de Paule ün dalgalar üstündeki yürüyüşü anlamını taşır. Efsaneye göre aziz François de Paule Messina boğazı üzerinden Sicilya bölgesine geçmek ister ve teknenin kaptanı tarafından tekneye binmesi reddedilir. Kaptan şöyle söyler: eğer bir aziz isen suyun üzerinde yürüyebilirsin. Bunun üzerine Aziz François pelerinini suyun üstüne yayar ve elindeki değneğini pelerinin ucuna bağlayıp yelken yapar. Güvenli bir şekilde karşı tarafa geçer (Searle, 2012: 150). Eser için Aziz François de Paule ün Messina boğazındaki güvenli seyahati için yazılmış şükran ilahisi olduğu da söylenir (Ledin, 1997: 5). Liszt in ressam Gustave Doré nin evindeki performansından sonra Fransız besteci Camille Saint-Saëns şu sözleri kaydetmiştir: Bunu yazarken kendimi yine Gustave Doré nin evinde

5 hayal ediyorum. Tüm dinleyiciler büyülenmiş gözlerle ve yüz ifadesi ile sana bakıyorlardı. Özensiz gibi görünen ellerinin altında St. François de Paule: Marchant sur les Flots nun dalgaları muhteşem çeşitlilikteki nüanslarla çağıldadı, inledi, feryat etti ve kükredi. Buna eşdeğer hiçbir şey bir daha asla görülmeyecek ve duyulmayacak (Akt. Kim, Jang 2013: 4). Saint-Saëns eserlerden çok etkilendiği için konserlerinde bu eserleri sıkça çalmış, bazen de Liszt ile birlikte konserler gerçekleştirmiştir ve hatta bu iki légende ın org için düzenlemesini de yapmıştır. Liszt, Saint- Saëns ın 1882 yılında Weimar daki performansından sonra besteciye yazdığı mektubunda şu sözleriyle övgüde bulunmuştur: Etkileyici la predication aux oiseaux de St. François yorumundan dolayı hala hayretler içerisindeyim. İnanılmaz bir şekilde orgu orkestra gibi kullanıyorsun, bunu ancak senin gibi büyük besteciler ve yorumcular yapabilir. Tüm dünyadaki usta orgcular sana ancak şapka çıkartırlar (Smith, 1992: 305). Empresyonizm kavramının ortaya çıkışından on yıl önce bestelenmiş olan bu eserlerin bir efsaneden veya hikayeden etkilenerek bestelenmesi, bu eserlerin açık bir şekilde empresyonist havada olduklarını göstermektedir. Doan şöyle ifade etmiştir: Son eserlerinin çoğunda olduğu gibi bu iki eser de büyük ölçüde empresyonisttir. Debussy nin doğuşundan onlarca yıl önce ortaya çıkmış bir besteci olan Liszt için ilk empresyonist olduğu söylenebilir (Doan, : 221) St. François de Paule: Marchant sur les Flots için Teknik Çözümleme ve Öneriler Eser eksik ölçü ile başlayıp ilk iki ölçüde görülen dini ve mistik yapıdaki unison yazılmış basit bir temanın sunumu ile başlar ve tüm eser bu tema üzerine kurulur. Bu temanın olabildiğince tuşenin içinden bağlı bir şekilde ve sol eldeki bas partisini öne çıkartarak çalınması istenilen koyu ve gizemli tınının elde edilmesini kolaylaştıracaktır. 810 Şekil 1 (ölçüler: 1-5) Tema sağ ele yazılmış akorlar halinde görülür ve koral 3 bir havada gelişir. Sol elde suyun hareketi tremolo, kromatik pasajlar ve gamlarla taklit edilirken, sağ elde ise azizin söylediği ilahi duyulur. 3 Kilisede koro halinde söylenen veya çalınan dini şarkı.

6 Şekil 2 (ölçüler: 6-8) Temayı çalarken sol elin balans olarak her zaman sağ eldeki melodinin altında kalması dikkat edilmesi gereken önemli bir noktadır. Sol eldeki pasajlarda suyun küçük dalgalanmaları crescendo ve decrescendo ibareleri ile belirtilmiş ve özellikle bu nüansların sol elin altına yazılmış olması da bu yüzdendir. Bu pasajları çalarken notaların tane tane duyulmasına özen göstermekten ziyade, tuşun içinden ve pasajın baştan sona daha bütün duyulmasına özen gösterilerek çalınması, sudaki dalgalanma etkisini daha iyi vermeye yardımcı olacaktır. 811 Şekil 3 (ölçüler: 22-23) Sol eldeki küçük dalgalanmaların yanı sıra 53 ölçüye yayılmış büyük bir cümle yapısı görülmektedir. Bu cümle yapısını; suyun ilk büyük dalgasının arpej olarak görüldüğü ve tonun da değiştiği 54. ölçüye kadar bölmeden, 53 ölçüyü kapsayan bir büyüme ile kademeli ve planlı bir şekilde yükseltmek gerekir. Doan şöyle ifade etmiştir: Parçadaki en büyük zorluklardan birisi; güçlü ses yoğunluğuna çabuk ulaşmak kolay olduğu için büyümeye yer bırakmamaktır (Doan, : 223). İki elde altılı aralıkla yazılmış bu arpeji; 55. ölçünün 2. vuruşuna denk gelen oktav olarak yazılmış fa sesini hedef alarak ve adeta dalganın kıyıya çarpıp geri çekilmesini betimleyerek çalmak gerekir. Şekil 4 (ölçüler: 54-55)

7 36 ile 39. ölçüler arasındaki gamları şekil 5 de tavsiye edilmiş olan parmak numaraları, el dağılımları ve kırmızı çizgiler ile kümelenmiş kısımları sağ ele alarak çalmak; bu pasajın daha akıcı ve rahat çalınmasını sağlayacaktır. Fakat bu pasajı tavsiye edildiği şekilde çalarken el geçişlerini belli etmeden yani geçişlere aksan koymadan, sanki tek bir el ile çalınıyormuş gibi duyulmasına da dikkat edilmelidir. 812 Şekil 5 (ölçüler: 36-39) 64. ölçü itibariyle başlayıp 71. ölçüde sonlanan pasajda tema sol eldeki kırık akorların üst sesinde kendini gösterir ve 1. parmak ile çalınmaktadır. Bu kez suyu taklit eden sağ eldeki arpejleri temanın altında tutarak iki elin balansını ayarlamak gerekir.

8 Şekil 6 (ölçüler: 64-65) Şekil 7 de görülen iki ele yazılmış hızlı oktavları çalışırken refleks çalışması yapılması tavsiye edilebilir. Notaları çalmadan bir sonraki notanın üzerine eli olabildiğince hızlı bir şekilde götürüp nota yerlerini ellere ezberletmek gerekir. Besteci tercih edenler için sağ elde daha kolay çalınabilecek seçeneği Ossia ibaresi ile belirtmiştir. 813 Şekil 7 (ölçüler: 72-74) 79. ölçüde başlayan ve iki elde unison olarak görülen tiers pasajlar (üçlü) belki de parça içindeki yazılmış en zor pasajlardan birisi olarak kabul edilebilir. Parmak numaralandırması olarak çok fazla bir seçenek olmamakla beraber tierslere sol elde 5 ve 1. parmaklar sağ elde ise 1 ve 2. parmaklar ile başlamak daha kontrollü çalınmasını sağlayacaktır. 79, 80 ve 81. ölçülerde tierslerin bitimine denk gelen unison mi sesi ise sağ ele alınabilir. Çalışma tavsiyesi olarak tierslerin önce alt sesleri daha sonra da üst sesleri ayrı ayrı gruplanarak çalışılabilir. Ayrıca üst sesleri legato (bağlı), alt sesleri staccato (noktalı) olarak çalışmak da faydalı olabilecek bir çalışma olarak tavsiye edilebilir.

9 Şekil 8 (ölçüler: 78-79) 85 ve 98. ölçüler arasındaki kısım, Allegro maestoso ed animato (görkemli ve canlı) başlığı ile yazılmış kısma bir köprü niteliği taşımaktadır. Bu ölçüler arasında görülen karmaşa adeta azizin dalgalar ile boğuşması olarak nitelendirilebilir. Bu kez tema görkemli ve güçlü bir biçimde kendini gösterir ve bu durum dalgalar ile savaştan galip çıkan azizin zaferi olarak betimlenebilir. 814 Şekil 9 (ölçüler: ) Ana temadan sonra ilk kez 2. tema olarak adlandırılabilecek yeni bir tema fff ibaresi ile 113. ölçüde görülmektedir. Bu kısımdaki ritmik yapının çok keskin olması ve notaların üzerinde belirtilmiş olan aksanların önemsenerek çalınması gerekir.

10 Şekil 10 (ölçüler: ) 121. ölçüde 2. tema soru-cevap şeklinde tekrarlanır. Yine fff olarak görülen pasajları bütün kolu kullanarak ve nota üzerinde belirtilmemesine rağmen, 122 ve 124. ölçülerdeki oktavları biraz tutarak çalmak yorum açısından tavsiye edilebilir. 815 Şekil 11 (ölçüler: ) Lento başlığı altında görülen coda da mistik bir yapıda teknik anlamda basit fakat anlamlı bir ezgi görülmektedir. Dini yapıdaki bu ezgi adeta şarkı söylermiş gibi ifadeli bir biçimde çalınmalıdır. Güçlü nüanslarla yoğun oktavlar, arpejler gibi teknik anlamda yorucu ve zorlu denebilecek pasajlardan sonra bu kısım tam tersine oldukça yalın, düşünceli ve sanki azizin savaştan sonraki yorgunluğunu anlatır. Burada aziz St. François de Paule zaferine karşılık dua ediyor ve ilahisini söylüyor gibi de düşünülebilir. Doan, coda kısmı ile ilgili olarak şunları söylemiştir: Liszt coda da şiirsel ve düşünceli bir ifadeyle Schumann-vari bir teknik kullanmıştır (Doan, : 222). Şekil 12 (ölçüler: ) En baştaki ana tema 155. ölçüde son kez sol elde 3 kez kendini tekrarlayarak crescendo ile duyulur. Daha sonra eserin bitimine kadar ki 9 ölçülük kısımda ise aralıkların geniş yazılma-

11 sı yüzünden sadece tuşeye bakarak çalmak bu pasajları temiz çalabilmek için yeterli olmayacaktır. Daha önce de tavsiye edilmiş olan hızlı hazırlama çalışması ve kör çalışması olarak tabir edilen gözleri kapatarak çalışma şekli ellerin notaların yerlerini öğrenmesini sağlayacaktır. Eser görkemli bir biçimde mi majör akoru ile son bulur. 816 Şekil 13 (ölçüler: ) 3. Sonuç Liszt in son dönemlerinde bestelemiş olduğu eserde, dini ve mistik yapıdaki teması ve motifleri ile çok etkileyici ve derin müzikal ifadelerin olduğu gözlemlenmiştir. Bu bağlamda müzikal zorluğunun yanı sıra, piyano tekniği anlamında da birçok teknik öğenin (hızlı gamlar, tremololar, geniş arpejler, tiersler, oktavlar, kromatik pasajlar) olması nedeniyle bu eseri çalacak piyanistlerin belli bir teknik ve müzikal düzeye ulaşmış olması gerekmektedir. Öte yandan bir piyanistin eğitim sürecinde bu eseri çalışması, piyaniste bir aşama kazandırması bakımından oldukça yararlı ve önemli olacaktır. Eserin empresyonist müzik akımının özelliklerini de açık bir şekilde barındırdığı görülmüş ve bu doğrultuda Liszt in ön empresyonist olduğu düşünülmektedir. Paganini ve Beethoven ın Liszt e etkilerinin yanı sıra aynı zamanda programlı müzik türünün

12 önemli bir örneği olan Deux Légendes, bu müzik türünün üstadı olarak kabul edilen R. Schumann ın Liszt üzerindeki etkisini de göstermektedir. KAYNAKLAR Breitkopf & Härtel, (1927), Plate F.L. 70., Musikalische Werke, Serie II Band 9, Leipzig, s Doan, Sandra, ( ), The Hungarian School of Pianism: The Makings of a Pianist, American Fulbright Grantees in Hungary, s Feridunoğlu, Z. Lale, (2005), İz Bırakan Besteciler Yaşamları ve Yapıtları, İnkilap Kitapevi, İstanbul. Kim, Bo-Kyung; Jang, Myunghwa, (2013), Liszt s musicianship in his two legends, St. François d Assise: La predication aux Oiseaux, and St. François de Paule: Marchant sur les flots, GRIN Verlag ISBN: Ledin, V.; Ledin, M. A., (1995), Franz Liszt Complete Piano Music Volume 8, Naxos ( ), Germany. Lee, Thomas Hoi Ning, (2016), Evocations of Nature in the Piano Music of Franz Liszt and the Seeds of Impressionism, University of Washington, Washington. Searle, Humphrey, (2012), The Music of Liszt, Dover Publications Inc., New York. Smith, Rollin, (1992), Saint-Saëns and the organ, Pendragon Press, New York. Walker, Alan, (1983), Franz Liszt Volume One The Virtuoso Years , Alfred A. Knopf, Inc., New York. 817 Walker, Alan, (2005), Reflections on Liszt, Cornell University Press, London.